Visie
Visie
Visie
opdrachtgever
architect
Ontwerp
Ontwerp
Ontwerp
concept
integratie Resultaat
Resultaat
gebouw
programma van eisen
details Resultaat
gebruiker
milieuprestatie
Familie Harting-Reintjes Tacitus 22 3962 LG Wijk bij Duurstede Rondleiding Gallo-Romeinse woning, Wijk bij Duurstede, 5 mei 2004 Duurzame bouwtechniek, stap 2 Alda Alagic 0497247 & Marieke Evers 0476831
1. Visie - Opdrachtgever Bewoners De opdrachtgevers zijn tevens de bewoners. Vanaf het begin wisten de heer en mevrouw Harting-Reintjes wat ze wilden, in eerste instantie moest het huis passen als een oud jasje en het zou enige flexibiliteit moeten bezitten. De eis flexibiliteit is bedoeld voor het gebruik in toekomst. Een andere belangrijke eis is dat het huis milieuvriendelijk moet zijn. Hiermee willen de bewoners laten zien dat comfortabel wonen ook kan zonder het milieu over te belasten. De bewoners hebben zelf het programma van eisen gesteld. Dat is goed bevallen, maar het blijft riskant voor niet-deskundigen. Bij de familie Harting-Reintjes lag de prioriteit in hun programma van eisen en wensen bij - levensloopbestendigheid & toekomstvastheid, - gezondheid & binnenmilieu en - passend bij de omgeving. Vanuit DuBo waren energie, materiaalgebruik en drinkwater aspecten die werden uitgewerkt. Vanuit het oogpunt dat mevrouw Harting-Reintjes licht gehandicapt is, moest het huis naast levensloopbestendig ook drempelloos zijn. Vanwege de levensbestendigheid zal dit project ook eenmalig zijn, omdat de bewoners hun verdere leven in deze woning zullen blijven wonen. In de tijd dat de bewoners met het project begonnen was duurzaam bouwen een relatief nieuw begrip. Het is ook geen goedkope manier van bouwen, de maatregelen die genomen moeten worden zijn duur maar verdienen zich op lange termijn terug met energiebesparing. Het hogere beginbudget was een probleem voor de familie Harting-Reintjes. Het budget was kleiner dan wat ze nodig hadden. Daarom hebben ze samen met architect en verschillende installateurs veel geëxperimenteerd en geïmproviseerd. Romeinse tijd Ze hadden het idee dat hun woning Romeinse accenten moest krijgen. Dit komt door de historische opgravingen in de buurt. Daarnaast is hun zoon heel erg geïnteresseerd in de archeologie, hij heeft al verscheidene voorwerpen uit de oudheid opgegraven. Mevrouw Harting-Reintjes heeft onlangs ook nog een speld uit de Romeinse tijd gevonden tijdens het tuinieren. Hun inspiratie voor het ontwerp hebben ze uit het boek ‘Asterix en de Waarheid’ gehaald. Daarin wordt een Keltische boerderij met Romeinse accenten beschreven. De bewoners van de boerderij deden dat om hun sociale status op te waarderen. ‘Asterix en de Waarheid’ is een vervolg op het boek ‘Asterix en de Wereld’ van historicus René van Royen en classica Sunnyva van der Vegt (beiden van de Universiteit van Amsterdam). Zij beschrijven enkele reizen die Asterix en Obelix vanuit Gallië hebben gemaakt en laten de lezers zo kennismaken met het Romeinse Rijk. Ze vergelijken de werkelijkheid van de oudheid met de avonturen van Asterix. Bronnen, visie - opdrachtgever: - Informatie uit gesprek met de Familie Harting-Reintjes - http://www.dubocentrum.nl - http://www.novem.nl/default.asp?documentId=22296 Asterix en de waarheid Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam (NL) 1997 (1ste druk), 2000 (10de druk) ISBN 90 351 1816 2 Paperback, 184 blz. (geïllustreerd)
2
2. Visie - Architect VIBA-visie VIBA staat voor Vereniging voor Integrale Biologische Architectuur. Zij is ervan overtuigd dat de oplossingen voor actuele vraagstukken van bouwen en wonen verstrengelde combinaties moeten zijn van zorg voor mensen, natuur en milieu. Voor een waardevol leven, nu en in de toekomst, vormen vitale mensen en een vitaal milieu immers elkaars draagvlak. VIBA-expo De bewoners hebben zelf hun architect gekozen. Dat hebben ze via de VIBA-expo in Den Bosch gedaan. Ze wilden een architect hebben die bekend is met DuBo maar ook met het werken met particulieren. Aan de hand van de presentaties van projecten van verschillende architecten heeft de familie HartingReintjes een gesprek gehad met twee van hen. Uiteindelijk kozen ze voor Jaap van der Laan. De basis filosofie van zijn bureau is het mens- en milieuvriendelijk bouwen. Architectenburo Jaap van der Laan Het bureau is opgericht in 1990 door architect Jaap van der Laan. Sinds 1983 heeft hij zich toegelegd op het milieubewust bouwen. Het bureau draagt integraal milieusparende en voor de mens gezonde oplossingen aan in haar ontwerpvoorstellen en wijst op de gebouwprestaties voor de lange termijn. De wensen van de gebruiker, de bewoner, de directie, familie of bewonersgroep vormen het programma van eisen. Op deze manier wil het bureau invulling geven aan 'gewild wonen en/of werken', dat een mensvriendelijke woonwerkomgeving garandeert. In samenwerking met de opdrachtgever, bewoner en/of gebruiker worden afgewogen keuzes gemaakt voor kostenbewuste concepten, architectonische vormen, duurzame bouwmaterialen, bouwconstructies en installaties. Een sympathieke omgeving, energiewater- en afvalbesparing en een gezond binnenklimaat zijn logische gevolgen van de milieuvriendelijke ontwerpen. De gebruikers of de bewoners worden dus vanaf het begin bij het ontwerpproces betrokken. In het architectonisch ontwerpen staat de mens en zijn sociale verband centraal: de bewoner of de gebruiker en zijn familie (c.q. naasten) of werkkring. De wensen en eisen worden uitgebreid besproken en er wordt aan een op de gebruiker toegesneden ontwerp gewerkt. Het gaat erom dat de gebruikers zich prettig en gezond in hun omgeving voelen. Naast Jaap van der Laan, die in 1978 afstudeerde aan de TU/e, is Carolanne Moroney (1976) uit Ierland in deeltijd werkzaam op het bureau. Tijdens haar studie en werk lag en ligt haar motief bij het ecologisch ontwerpen, dat ze in prijsvragen en presentaties uitdraagt. Ze kent bewonersparticipatie van binnenuit. Ze volgt op dit moment ook een master-opleiding in ecologisch bouwen aan een instituut in Wales, Engeland.
3
Het architectenbureau zelf is ook op een milieubewuste wijze gebouwd, het bureau is namelijk gevestigd in een oude veestalling in de polder Zuidbroek, een buitengebied 4 kilometer ten westen van het dorp Bergambacht en 20 kilometer ten oosten van Rotterdamcentrum. Daar werkt het team aan architectonische opdrachten voor mooie en zeer comfortabele huizen en gebouwen, gezond voor mensen en duurzaam voor het milieu. Project Gallo-Romeinse woning De Romeinse historie van het gebied, de opgraving van de Gallo-Romeinse boerderij ter plaatse en de Romeinse vestingbouw zijn de inspiratie geweest voor de woning van de familie Harting-Reintjes. De bewoners hebben een uitgebreid programma van eisen en wensen opgesteld, dat ze in samenspraak met architect Jaap ven der Laan hebben bijgesteld. In samenspel met de bewoners en de architect is ook het ontwerp vastgesteld dat als leidraad diende voor de verdere indeling.
Bronnen, visie - architect: - http://www.viba-expo.nl - http://www.jaapvanderlaan.nl Architectenburo Ir.Jaap van der Laan BNA Zuidbroek 138 2861LM Bergambacht
4
3. Visie – Programma van eisen De wijk waarin het huis staat heeft een duurzame insteek die door de projectontwikkelaar is bepaald. De bewoners wilden graag een duurzaam gebouw maken om zo te laten zien dat duurzaam en comfort wel met elkaar samen kunnen gaan. Daarnaast wilden ze een huis hebben dat uniek is en iets aan de wijk toevoegt. Ook zien ze graag dat hun huis zich van de rest van de huizen in de wijk onderscheidt en dus opvalt. Door de bouwkundige achtergrond van meneer Harting was de familie in staat zelf het programma van eisen op te stellen. Het scheelt voor de architect heel veel als klanten zelf precies weten wat ze willen en datgene ook onder woorden weten te brengen. De bewoners hebben uiteindelijk ook de vorm van het huis bepaald door samen met de architect verschillende alternatieven van klei te genereren. Hieronder is de originele Programma van Eisen te lezen zoals die door de familie is opgesteld. Programma van Eisen voor een duurzaam woningontwerp voor A. Harting & R. Reintjes 11 mei 1996 Materiaalgebruik en energie-extensivering op basis van het Nationaal Pakket Duurzaam Bouwen en de milieumaatstok groene fondsen. EP <= 0,85. Aandacht voor materiaalgebruik, water, afval, onderhoud en energieverbruik. Toepassing van zonneboiler/combi-systeem, (voorbereide) PV-installatie, (voorbereide) warmtepomp. Binnen thema kwaliteitsbevordering vooral aandacht voor binnenmilieu, bruikbaarheid en flexibiliteit en aanpasbaarheid. BUITENGELUID De geluidbelasting op de achtergevel is bij het ontbreken van wal/scherm circa 56 dB(A). Dus GA;k volgens Bouwbesluit minimaal 21 dB(A). Aanbeveling geluidwering uitwendige scheidingsconstructie 5 dB(A) boven de norm Bouwbesluit, dwz 26 dB(A). BINNENMILIEU Stof verminderen door gladde afwerkingen en centraal stofzuigsysteem. Toepassing stralingswarmte door warmtemuren en door vloerverwarming in betegelde ruimten. Ventilatie door natuurlijke toevoer (zelfregelende ventilatieroosters) en mechanisch afvoer met warmteterugwinning ventilatielucht. BRUIKBAARHEID Toegankelijkheid: in verband met mobiliteit van bewoner woningindeling optimaliseren door toegankelijkheid goed ingepast of ruim aanpasbaar te maken door wassen/drogen/strijken/bergen bij elkaar, ‘geboden toegang’ (mogelijk maken), grote deuropeningen (>= 90 cm), beperken op-/afstappen, lage reikhoogte voor bediening ramen, deuren, installaties, slipvrije tegels. Zo mogelijk gelijkvloers. Uitgangspunt vloeroppervlak ter indicatie: woonkamer (30 m2), gesloten eetkeuken (16 m2), ouderslaapkamer1 met kastenwand/berging (18 m2), slaapkamer2 (12 m2), badkamer/douche/toilet (8 m2), werkkamer (12 m2), toilet (3 m2), entree/tochtportaal/hal (5 m2), garage (21 m2, >= 3½ m1 breed), berging (8 m2), bijkeuken (10 m2), installatieruimte (6 m2), (voorbereide) buitenruimte/serre (10 m2), carport/luifel
5
FLEXIBILITEIT/AANPASBAARHEID Zodanig ontwerpen dat nieuwe inrichting/gebruik met geringe inspanning mogelijk te maken is. Vrijhangend plafond toepassen t.b.v. herinrichten, wijzigen installaties etc.. ruime installatieruimte plannen ten behoeve van toekomstige ontwikkelingen op energie en watergebied; toekomstige inpassing van rolstoelkeuken en dergelijke mogelijk maken.
Bronnen, visie - programma van eisen: - Programma van Eisen 11 mei 1996
6
4. Ontwerp - Concept Stedenbouwkundig De familie Harting-Reintjes woont in de straat Tacitus in woonwijk de Geer in Wijk bij Duurstede. Een stedenbouwkundige heeft voor de ontwikkeling van deze uitbreidingswijk gekozen voor een Romeinse achtergrond om te refereren aan de tijd dat het gebied deel uitmaakte van het Romeinse Rijk. Ook de straten zijn genoemd naar Oude Romeinen, zo is Tacitus een Romeinse geschiedschrijver en Cicero een Romeinse dichter. Ook de straatnamen Romulus en Remus komen voor, verwijzend naar de bekende stichters van Rome. Het appartementencomplex nabij de woning heet ‘Palazzo Roma’ en heeft een aantal Romeinse kenmerken.
Inspiratie De verdedigingswerken en de villa’s van Romeinse overheersers hebben hun stempel gedrukt op dit gebied. In Wijk bij Duurstede is door de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek een Gallo-Romeinse boerderij opgegraven. Verder zijn op diverse plaatsen wachttorens gereconstrueerd die toentertijd de Romeinse grens tussen Rijn en Donau bewaakten. Zowel de wachttorens als de Gallo-Romeinse boerderij hebben als inspiratie gediend voor het ontwerp van de woning van de familie Harting-Reintjes.
Romeinse aspecten die in de woning terug te vinden zijn en zo het karakter van een vesting versterken: - de vormen van een (wacht)toren met galerij, - de zuilengalerij of porticus van een oude Gallo-Romeinse woning - de versprongen dakvorm van een oude boerderij. Het tweede en derde aspect zijn afgeleid van de Gallo-Romeinse woning die rond het begin van de jaartelling in Nederland ontstonden. De oorspronkelijke Keltische boerderijen waren rechthoekig van vorm, met een laag, aan twee zijden schuin aflopend dak erop.
7
Toen de Romeinen het gebied rond Wijk bij Duurstede hadden veroverd bouwden zij woningen met een centraal plein en zuilen aan de buitenkant die het schuine dak ondersteunden. Het deed aan een Romeins tempel denken. Rijkere inheemse boeren wilden niet onder doen voor hun nieuwe heersers en bouwden ook zo’n galerij of porticus aan hun boerderij. In de mediterrane streken zorgt de galerij voor een afscherming tegen de zon, dat in deze omgeving niet echt nodig is. Ontwerp In samenwerking met de architect Jaap van der Laan zijn de opdrachtgevers tot de uiteindelijke vorm gekomen. Het totaal van het budget min de grondprijs, het honorarium, de inrichting en min de tuinaanleg, maar plus subsidies geeft de maximale prijs voor de woning. Op basis van dit budget, beschikbaar voor de bouw en duurzame maatregelen is door middel van een vuistregel het aantal kubieke meters bepaald. Hiervan kreeg ieder gezinslid een homp klei en in een uurtje kleien stond er, met de inspiraties in het achterhoofd, een modelletje van het uiteindelijke gebouw, inclusief de wachttoren, de boerderijdaken en het lager gelegen porticus-dak. De slaapkamer van de zoon bevindt zich op de eerste verdieping. Vanuit de slaapkamer heeft men een mooi uitzicht over de omgeving. Het is net alsof de wacht een ronde doet. Duurzaam bouwen Vanuit de achtergrond van Arno Harting en de wens het milieu zo min mogelijk te belasten is er gekozen om duurzaam te bouwen. Het gebouw is in zijn geheel duurzaam, er zijn meerdere maatregelen toegepast. De thema’s materiaal, water en energie kunnen geanalyseerd worden als een wenselijke invoer in de woning tijdens de bouw én tijdens de gebruiksfase met een minder wenselijke output. Materialen veroorzaken namelijk bouw- en sloop- afval, er treedt energieverbruik en verlies op en schoon water bereikt vuil het riool. Samen geeft dit een milieubelasting die op de volgende wijze verminderd zal worden: Ten eerste kan de behoefte aan iedere stroom verminderd worden, ten tweede kunnen duurzame bronnen of middelen ingezet worden en ten derde moet er efficiënt omgegaan worden met eindige bronnen of middelen. Toepassingen uit de Romeinse tijd hebben in de woning een moderne uitvoering gekregen aangevuld met maatregelen ten bate van het milieu. Het gebouw is bijvoorbeeld opgetrokken uit houtskeletbouw, bevat wandverwarming, de badruimte heeft een belangrijke functie en ook is er aandacht voor het binnenmilieu. Met betrekking tot duurzaam bouwen zijn het gebruik van hout als bouwmateriaal, waterbesparing en bruikbaarheid van belang. Bronnen, ontwerp - concept: - Informatie uit gesprek met de Familie Harting-Reintjes - www.jaapvanderlaan.nl - http://www.fectio.org.uk/groep/vechtennl.htm
8
5. Ontwerp - Integratie Zoals hiervoor beschreven bij het concept van het gebouw zijn in de Gallo-Romeinse woning meerdere maatregelen in samenhang toegepast. In dit hoofdstuk komen een aantal aspecten aan de orde waarbinnen het duurzaam bouwen is uitgewerkt, ieder onderdeel wordt toegelicht met behulp van schetsen en analyses. Indeling met betrekking tot flexibiliteit en toekomstwaarde
1. 2. 3. 4. 5.
Porticus/galerij Wachttoren ‘Oude boerderij’ Overstek/uitbouw Serre
In de uiteindelijke uitwerking van de Gallo-Romeinse woning zijn de kenmerkende onderdelen goed te herkennen. Na de eerste vormbepaling moeten alle gewenste ruimten nog wel in de woning passen, voornamelijk de situering van alle woonruimten op de begane grond vergt een efficiënte en functionele indeling. De bruikbaarheid van de woning uit zich hierin, een wens van de opdrachtgevers was namelijk de woning levensloopbestendig te maken. In de 'toren' bevindt zich nog een ruime slaapkamer met rondom zicht op de omgeving. De woning is voorzien van brede binnendeurkozijnen en speciale ramen, heeft een rechte trap naar de verdieping en heeft afgeronde drempels waar nodig. Daardoor zal de bruikbaarheid in de toekomst hoog blijven. Een aantal scheidingswanden op de begane grond zijn niet dragend uitgevoerd, het is mogelijk om in wanden openingen te maken zodat de woon en slaapkamer met elkaar verbonden kunnen worden. Ook is met geringe inspanning een toekomstige inpassing van een rolstoelkeuken en voorzieningen in de badruimte mogelijk. De installatieruimte is ruim ten behoeve van toekomstige ontwikkelingen op energie en watergebied. Energie De situering is duidelijk afgestemd op de zon. Zo vormen de ruimten aan de noordzijde, de garage, de bijkeuken en de installatieruimte, een buffer naar de woonruimten en het breekt de windaanval. De was kan gedroogd worden onder de droogloop. De keuken, de woonkamer met serre en de slaapkamer zijn gericht naar de tuin op het zuiden. De woonruimten zijn als het ware als een slakkenhuis om de badkamer gepositioneerd, de ruimten worden ook steeds groter. Van wc naar werkruimte, slaapkamer, woonkamer naar keuken. Het in elkaar draaien van deze functies heeft het voordeel dat er maar weinig gangruimte nodig is en zo wordt een functioneel gebruik van het vloeroppervlak nagestreefd. Het vloeroppervlak is namelijk groter dan normaal omdat meer ruimten op de begane grond terug te vinden zijn in verband met de levensbestendigheid.
9
De woonkamer heeft hierdoor geen riante afmetingen, maar is gezellig en knus, hierdoor is het ook weer veel sneller gedweild, een bijkomend positief gezondheidscriterium.
Er is gebruik gemaakt van passieve zonne-energie door een serre (koude buitenkamer) op het zuiden. Op een zonnige dag straalt de zon in de serre en warmt de lucht op, wanneer de deuren tussen woonkamer en serre geopend zijn, wordt de woonkamer op aangename en energiezuinige wijze verwarmd. In de zomer wanneer het wel eens te warm is, kunnen de dakramen opengezet worden zodat overtollige warmte de serre kan verlaten.
10
Daarnaast wordt ook van actieve zonne-energie gebruik gemaakt, zonnestroom wordt verkregen door 17 m2 zonnepanelen op het dak en 4 m2 in de tuin. De overige benodigde elektriciteit wordt als groene stroom ingekocht. Dit resulteert in een EPC van circa 0,6 (in 1997 was de eis 1,4).
Installatietechnisch is de woning bijzonder uitgebreid: een lage temperatuur verwarming met wand- en vloerverwarming, zelfregulerende geluidsreducerende ventilatieroosters voor de luchttoevoer, warmteterugwinning uit de afgezogen ventilatielucht voor tapwater- en ruimteverwarming waarbij gebruik wordt gemaakt van een elektrische lucht/water warmtepompboiler met gas bijverwarmingsketel. Tezamen zorgen deze energiemaatregelen voor een minimale CO2 uitstoot en een minimaal gebruik van eindige energiebronnen. In het kader van de CO2-uitstoot reductie heeft een lage temperatuur verwarmingssysteem het voordeel dat de warmteomzetting in de ketel met een hoger rendement gebeurt en dat de ruimtetemperatuur lager ingesteld kan worden. Door gebruik te maken van vloer- en muurverwarmingssystemen (stralingswarmte) kan de ruimtetemperatuur iets dalen bij gelijkblijvend comfort. Dit resulteert in een lager warmteverlies door transmissie. Een lage temperatuur verwarmingssysteem heeft een temperatuurniveau van circa 55-60ºC aanvoer en circa 35-40ºC retour. Bij deze temperatuurniveaus werken warmtepompsystemen heel goed, de rendementen zijn dan maximaal. Nadeel van een lage temperatuur verwarmingssysteem is dat het warme tapwater apart door middel van additionele verwarming, in dit geval door een gas bijverwarmingsketel, naar minimaal 65ºC gebracht moet worden ter voorkoming van bacteriegroei (legionellabacterie). Water Warm en koud water voor gebruik in met name de keuken en de badkamer wordt via het gewone waterleidingsysteem verkregen. Om onnodig schoon water verlies tegen te gaan is gebruik gemaakt van waterbesparend sanitair en kranen. Daarnaast wordt regenwater via de daken opgevangen en opgeslagen in een regenwaterinstallatie met een betonnen tank van 3000 liter in de grond. Dit ‘grijze’ water voorziet in toilet, textielwassen en tuinsproeien. Het afvalwater wordt in de gewone riolering geloosd, maar het riool wordt wel minder belast doordat het minder regenwater hoeft af te voeren. Het systeem bestaat vooralsnog uit een gekoppeld (A) gescheiden systeem met de mogelijkheid in de toekomst het ‘schone’ afvalwater af te voeren naar een helofietenvijver (B) dat een zuiverend vermogen heeft. 1. Toevoer grijs water 2. Afvoer schoon/grijs water 3. Afvoer vuil/zwart water naar riolering 4. Toevoer schoon water uit waterleiding
11
De wasmachine heeft een hotfill aansluiting, hierbij wordt het benodigde warme water direct uit de warmtapwaterleiding getapt. Voor het wassen op hoge temperaturen is nog een naverwarmingsspiraal aanwezig. Dat betekent dus een warmtapwater-aansluiting in de buurt van de wasmachine. Nadeel van wassen met dit soort wasmachines is het slechtere wasresultaat met de huidige wasmiddelen. Deze wasmiddelen zijn speciaal gemaakt om met speciale enzymen ook (en vooral) op lage temperaturen een eerste voorreiniging te doen. Bij direct gebruik van warmwater vervalt deze reinigingstrap. Materialen & Afval De Gallo-Romeinse woning is opgetrokken uit (demontabele) houtskeletbouw. Door toepassing van zo weinig mogelijk composietmaterialen kan de hoeveelheid sloopafval in de toekomst beperkt blijven of de bouwmaterialen kunnen voor hergebruik geschikt worden gemaakt.
Het plaatmateriaal in de houtskeletbouw segmenten is van OSB (oriented strand board; steviger, flexibeler en zuiverder dan multiplex). Als isolatiemateriaal in gevel en dak is gekozen voor 14 centimeter cellulose-isolatie zodat de warmteweerstand Rc ongeveer 4,5 m2K/W tot 4,8 m2K/W bedraagt. Deze isolatie bestaat uit krantenwol die enigszins vochtig in de constructie wordt geblazen, na droging staat de cellulose als een plaat inde gevel. Extra aandacht is hierbij nodig voor de isolatie omdat er absoluut geen vocht bij mag komen omdat het anders te zwaar wordt en inzakt. De woning staat op een funderingsplaat van schuimbeton. Dit schuimbeton bevat door de samenstelling bubbeltjes en is zo warmte isolerend, hierdoor is er geen extra isolatie nodig. De fundering van schuimbeton heeft ook de intentie later herbruikbaar te zijn, evenals de genoemde houtskeletbouw en de dakpannen. Binnenmilieu / gezondheid / comfort De woning is voorzien van warmtemuren, bevat in de slaapkamers afgeschermde elektriciteitsleidingen door middel van biobekabeling en een centraal stofzuigsysteem in de gehele woning. De vloerbedekking is van glad linoleum en het sanitair hangt aan de muur. Zo wordt aan belangrijke voorwaarden voor een allergeen arme woning voldaan. De zelfregulerende ventilatieroosters zorgen voor een comfortabele toevoer van de buitenlucht. De afvoer van de ventilatielucht geschiedt mechanisch met warmteterugwinning. Verhoging van het comfort komt door toepassing van stralingswarmte via vloer en wandverwarming in alle ruimten voor, ook in de badkamer.
Bronnen, ontwerp – integratie: - Informatie uit gesprek met familie Harting-Reintjes
12
6. Ontwerp - Detail Twee kenmerkende details van deze woning worden in dit hoofdstuk besproken, ten eerste detail A dat de aansluiting van begane grondvloer + fundering met de gevel weergeeft. Daarna worden detail B1 en B2 behandeld. Beide details geven de dakopbouw weer, B1 ter plaatse van een verspringend dakvlak en B2 ter plaatse van de photo voltaische cellen op het dak.
Bronnen, Ontwerp – Detail: Informatie uit het gesprek met de familie Harting-Reintjes http://www.fabersite.nl/schuimbeton/schuimbeton.htm http://www.lafarge.nl/
13
Detail A Aansluiting fundering inclusief begane grond vloer aan gevel ter plaatse van de voordeur.
De fundering is opgebouwd uit twee lagen schuimbeton, schuimbeton bestaat uit cement, water, fijne vulstoffen, schuimmiddel en lucht. Voordeel van schuimbeton is dat direct na het afgraven van de bovenste laag grond, het schuimbeton kan worden opgespoten waarna de bouw direct verder kan gaan. Daarbij is schuimbeton een ‘ARBO-vriendelijk’ product, omdat het materiaal met slangen naar het applicatie-punt wordt getransporteerd en zo zwaar tilwerk voorkomt en het schuimbeton kan in een gezonde werkhouding worden aangebracht. Goede materiaal eigenschappen van schuimbeton zijn licht van gewicht, een goede vorstdooi weerstand, lage warmtegeleiding, en een goede brandwerendheid. Verder is schuimbeton ook een duurzaam materiaal omdat een kleine hoeveelheid grondstoffen een groot volume van het eindproduct verzorgt, schuimbeton bestaat namelijk grotendeels uit lucht. Dit is voordelig zowel bij transport als bij delving omdat het milieu niet bovenmatig wordt belast. Een kubieke meter schuimbeton bestaat bovendien grotendeels uit nietschaarse stoffen, waarbij ook nog eens een zinvol hergebruik plaatsvindt van industriële reststoffen als hoogovenslak en vliegas. Schuimbeton is na gebruik volledig herbruikbaar; het materiaal kent een hoge duurzaamheid, is niet-corrosief en niet-giftig. Het energieverbruik bij productie en verwerking blijft beperkt, de emissies bij productie en gebruik zijn dan ook laag, terwijl er verhoudingsgewijs weinig bouwafval wordt geproduceerd.
14
Detail B 1. Overgang twee dakvlakken De verspringing van de dakvlakken is een van de Romeinse aspecten die in de woning terug te vinden is, afgeleid van de oude Gallische boerderij, uitgebreid met een zuilengalerij.
De daken zijn opgebouwd uit dakbalken, aan de onderzijde afgewerkt met 9 mm dik OSB dat verder geen verfje meer heeft gekregen. Op de dakbalken zijn de sporen bevestigd waartussen ook de cellulose isolatie is aangebracht met een afsluitende waterkerende dampopen folie. Daarop zijn de panlatten en de tengels bevestigd waarna de keratop dakpannen zijn aangebracht. Deze dakpannen zijn in een experiment van de toenmalige fabrikant RBB (nu onderdeel van Lagrange) geleverd, dit drukte de bouwkosten. De dakpannen zijn na twee jaar nog een keer vervangen, omdat ze afgaven. De productbeschrijving luidt: “Het model Neroma is een symmetrische dakpan met een diepe, robuuste golving. Romaans model. De golvende, verticale belijning geeft het dak een klassiek en mediteraan uiterlijk.“ “In de toplaag van deze dakpannen zit een hoog gehalte aan 20% gerecycled keramisch materiaal voor een gladder, mosgroeiwerend oppervlak en extra kleurechtheid. Deze deels gerecyclede dakpan is momenteel alleen leverbaar in de kleur antraciet.”
15
2. Aansluiting dakpannen aan zonnecellen
Op de schuine dakvlakken liggen op 4 plaatsen photo voltaische cellen. Deze zijn in het dak geïntegreerd volgens het PV 700 zonne-energiesysteem. Het RBB PV700 systeem bestaat uit panelen met dezelfde grootte als vier dakpannen. Deze panelen worden tussen de pannen geïntegreerd, waardoor een absoluut waterdicht dak ontstaat. Het systeem kan gewoon op de panlatten aangebracht worden. Door de integratie ontstaat een mooi esthetisch aanzicht. De RBB Keratop dakpannen vormen één geheel in het dakvlak.
Op deze foto zijn duidelijk de overgangspannen te zien bij de bovenaansluiting van de PV-cellen. De werkwijze van deze overgangspannen is rechts schematisch weergegeven. Wanneer het regent vallen de druppels op de pannen en stromen links en rechts in de geultjes die het water naar beneden afvoeren. Maar halverwege het dak liggen nu PV-cellen die vlak zijn. Om strepen op de bovenzijde van de PV-cellen te voorkomen zijn overgangspannen ontwikkeld die het afstromende regenwater over de pan laten uitwaaieren zodat het water gelijkmatig over de PV-cellen stroomt. Daarna verlaat het regenwater de PV-cellen weer en belandt weer op de normale versie van de Keratop dakpannen. Via de geultjes bereikt het regenwater de dakgoot die van EPDM zijn gemaakt.
16
7. Gebouw Exterieur In de omgeving valt het huis niet uit de toon omdat de hele wijk Romeinse accenten bezit. Het huis valt wel op tussen al die op elkaar lijkende rijtjeshuizen. Het is een uniek huis met een aparte uitstraling. Een positief punt is dat het dak van de welstand anders moest. Het gebouw moest bij de omgeving passen. Zo werd het dak hoger en kregen de bewoners een extra ruimte op de eerste verdieping. Interieur De woonruimtes en de slaapkamer bevinden zich op de begane grond. Dit is gedaan omdat mevrouw Harting gedeeltelijk gehandicapt is en niet zo makkelijk de trap op kan. Op de eerste verdieping, in de toren, bevindt zich de slaapkamer van hun zoon en een extra ruimte die als opslag gebruikt kan worden. Op dit moment gebruikt hun zoon die extra ruimte als slaapkamer en is zijn oorspronkelijke slaapkamer een werkkamer geworden. De extra ruimte is ontstaan doordat het dak van het oorspronkelijk ontwerp aangepast moest worden aan de omgeving volgens de regels van Welstand. Daardoor is het dak hoger geworden en er onder is nu een extra ruimte ontstaan. Omdat er veel op begane grond gebeurt, zijn de ruimtes gemiddeld groot. Dit geeft een knus en aangenaam gevoel. Daarnaast zijn de ruimtes met linoleum bedekt vanwege allergie van mevrouw Harting en hun zoon. Doordat de ruimtes als een lus om de entree zijn geplaatst hoeft de gang niet groter te zijn dan benodigd is om van ruimtes te wisselen. Het huis moest volgens de bewoners levensloopbestendig zijn. Dat houdt in dat het huis aanpasbaar is aan ouder wordende bewoners. In dit opzet past ook het drempelloosheid van het huis. De trap naar de eerste verdieping is recht naar boven lopend vanwege het feit dat het zo makkelijker beloopbaar is en dat er in de toekomst een beweegbare stoel aan vast kan worden gemaakt. Daarnaast is het huis ook enigszins flexibel. Zo kan de wand tussen de slaapkamer en woonkamer verwijderd worden. Ook zijn de verbindingen toegankelijk en demontabel. Het huis is alleen door een bouwfout niet helemaal drempelloos. De badkamer op de begane grond heeft een drempel doordat er niet rekening werd gehouden met verschillende diktes van de vloeroppervlakken van de badkamer en de gang. Duurzaamheid Volgens de bewoners was het beter geweest om twee in plaats van een watertank te bouwen. In Nederland regent het namelijk te onregelmatig, bij veel regen kan een tank het niet aan als het wel regent. Ook vertoont het serredak lekkages bij zware regenval. De zonnepanelen zijn bij de verkeerde fabrikant ingekocht. Op dit moment delamineren de panelen. De bewoners zijn van plan om andere aan te schaffen.
17
De bewoners hebben ook hun ongenoegen geuit over het prototype dakpannen die speciaal voor dit gebouw zijn ontwikkeld. De bovenste laag van de pannen geeft af, ze worden binnenkort weer door de fabrikant vervangen. De isolatie is van cellulose. Op deze manier wordt oud papier hergebruikt als isolatie. De aannemer werd door de fabrikant gewaarschuwd dat cellulose vocht meer aantrekt dan gangbare isolatie en dat er een speciale waterdichte folie gebruikt moet worden. De aannemer volgde het advies niet en gebruikte de gewone folie. Uitgerekend aan het einde van de dag dat de isolatie werd aangebracht, regende het, zoals wel vaker die zomer. De isolatie werd doorweekt en moest in zijn geheel handmatig opnieuw worden aangebracht, deze isolatie wordt namelijk ingeblazen in de gevel, het is niet eenvoudig in de vorm van isolatiedekens aan te brengen. Zoals beschreven bij de detaillering is het gebouw ontworpen met een schuimbeton fundering, onder meer vanwege de isolerende werking ervan. Helaas heeft de aannemer ook bij het storten van dit beton niet alle regels aangehouden. Na het storten heeft hij het beton niet afgedekt met bijvoorbeeld een plastic zeil waardoor ’s nachts door de regenval het beton is gaan ontmengen. Hierdoor is er onderop een dichte cementlaag ontstaan, de bovenliggende laag van de vuldeeltjes is er vanaf gehaald. Hierna is er lichtbeton gestort als fundering omdat schuimbeton niet zo snel voor handen kon zijn. Dit toegepaste lichtbeton heeft niet de gunstige isolerende eigenschappen van schuimbeton waardoor nu een koudebrug is ontstaan ter plaatse van de entree aan de noordzijde.
Bronnen, resultaat - gebouw: - Informatie uit gesprek met de bewoners
18
8. Resultaat - Gebruiker Bewoners/eigenaar De bewoners zijn heel erg tevreden met het behaalde resultaat. De woning heeft de bedoelde Gallo-Romeinse uitstraling. Ze zijn ook heel erg trots op hun huis en het eigen doorzettingsvermogen. Ondanks de problemen die zich hebben voorgedaan tijdens het bouwproces zeggen ze dat ze zo weer een ander huis duurzaam zouden bouwen. Het is een onvergetelijke ervaring geweest.
De bewoners wilden een levensloopbestendig huis en dat hebben ze ook bereikt. De wand tussen de woon- en slaapkamer kan eruit gehaald worden, daardoor kunnen ze de slaapkamer bij de woonkamer betrekken. Het is wel jammer dat er een drempel bij de badkamer door een bouwfout is ontstaan, maar dat kan verholpen worden. Ze zijn ook tevreden over de energie prestatie. De bewoners vinden dat ze in het duurzaamste huis van Nederland wonen. Vanwege een aantal experimenten in de woning heeft de woning ook een voorbeeldfunctie gekregen en daarom zijn verschillende extras aangebracht. Naast de voordeur zijn een paar glazen bouwstenen ingemetseld in het bakstenen buitenblad, zodat de isolatie erachter te zien is. In het halletje is een vierkante meter afwerking weggelaten van een binnenwand zodat de wandverwarmingsbuizen te zien zijn. De serre op het zuiden geeft een aangename en constante warmte af aan de keuken en de woonkamer. Waardoor de thermostaat (die het gehele huis regelt, niet per ruimte) constant lager hoeft te staan. Daarnaast is het een gebouw met veel ramen en licht wat ook een aangenaam gevoel geeft. Ook zijn ze erg blij met het centrale stofzuigersysteem, het is heel hygiënisch en makkelijk in gebruik. In eerste instantie wilde de familie Harting-Reintjes graag voor windenergie gaan, maar daar had de gemeente nog geen voorzieningen voor getroffen. Daarom gingen ze over op de groene energie. Daarnaast leveren de PV-cellen op het dak en in de tuin 40 % van de benodigde energie in hun woning. De warmtepomp heeft een hoger energieverbruik dan dat zij verwacht hadden. Dit is de bewoners ‘vies tegengevallen’, omdat de warmtepomp bijdraagt aan een duurzamere woning maar toch nog veel elektriciteit nodig heeft. Achteraf gezien hadden ze beter twee waterreservoirs van elk 3000 liter in plaats van een reservoir van 3000 liter kunnen aanleggen. In Nederland regelt het namelijk wel genoeg, maar onregelmatig. In tijden van hevige regenval kan dan een buffer ontstaan voor drogere perioden. De tank van 3000 liter is in zo’n twee tot drie weken leeg. Het regenwater wordt via de daken opgevangen en via EPDM dakgoten en regenpijpen afgevoerd naar de tank, daar wordt het water eerst gefilterd en licht gezuiverd. Dit grijze water wordt gebruikt voor toiletspoeling en textielwassen, water voor de tuin wordt rechtstreeks uit de sloot gepompt. Hierdoor wordt het drinkwaterverbruik verminderd met zo’n 40 %. De mogelijkheid om een helofietenvijver aan te leggen in de toekomst gaat waarschijnlijk niet benut worden omdat het effect ervan niet echt zal bijdragen aan het totaal van de watermaatregelen.
19
Tijdens de bouw woonde de familie Harting-Reintjes in een kleine bouwkeet op de hoek van het kavel, zodoende waren ze nog meer betrokken bij het bouwproces. Waar ze minder gelukkig van worden is het denken aan de zomer van 1997 en de zware regenval van toen. Het huis werd net gebouwd en door de regen zijn isolatie en fundering beschadigd geraakt door onvolkomenheden van de aannemer die zich niet goed hield aan de andere regels met betrekking tot de nieuwe en innovatieve materialen. Daarnaast moesten de bewoners meehelpen met het wegpompen van al dat water van de bouwplaats.
Bronnen, resultaat - gebruiker: Informatie uit gesprek met de bewoners www.dubocentrum.nl http://www.novem.nl/default.asp?documentId=22296
20
9. Resultaat - Milieuprestatie De bewoners houden zelf hun water- en energie verbruik in de gaten. In de installatie ruimte hangt een lijst waar alle gegevens worden bij gehouden. Dit doen ze puur voor zich zelf omdat ze heel erg met het milieu bezig zijn. Ze krijgen geen subsidies of dergelijke. De enige beloning is een gezond huis, een lage energie rekening en een voldaan gevoel over het bereikte doel.
Bronnen, resultaat - milieuprestatie: Informatie uit gesprek met de bewoners
21
10. Persoonlijke evaluatie Het gebouw is vanuit de idealen van de bewoners ontstaan. Vanaf het begin wisten zij wat ze wilden en daar gingen ze recht op af. Duurzaamheid is het belangrijkste aspect van het huis. Daar werd vanaf het ontwerp rekening mee gehouden. Er is overal over na gedacht en er zijn afwegingen gedaan die het milieu moeten sparen en zo een gezonder huis creëren. Daarnaast is het belangrijk om te vermelden dat het huis op de bewoners is toegesneden. Door toepassing van lage temperatuurverwarming en een serre is de sfeer in het huis heel aangenaam. Er is veel licht en groen wat ons erg aansprak. Het is wel jammer dat in het concept, dat tot de vorm heeft geleid, geen duurzaamheid is geïntegreerd. Het concept met betrekking tot de Romeinen lijkt geen enkele raakvlak te hebben met duurzaam bouwen. Dit wordt achteraf wel zo verteld in enkele publicaties op internet, maar dat is niet de insteek geweest. Daarnaast komt de wachttoren niet tot uiting van binnenuit bekeken. Het is een mooi idee dat op de eerste verdieping een slaapkamer zich bevindt met rond om gevelopeningen maar zo hebben wij het in het huis niet ervaren. Een balkon om de toren heen zodat dit meer uitdrukking zou geven aan de galerij en het wachttoren idee is vanwege de hoge kosten niet gerealiseerd.
22
