Inspiratieboek Duurzaam GWW

Inspiratieboek Duurzaam GWW

Inhoud inspiratieboek Inhoudsopgave 3

Duurzaam GWW is een samenwerkingsverband van marktpartijen, overheidsopdrachtgevers en kennisinstituten gericht op het duurzamer maken van de Spoor- en Grond-, Weg- en Waterbouw. www.duurzaamgww.nl

2

Voorwoord Staatssecretaris van het Ministerie van Infrastructuur & Milieu

4

Interview met voorzitter van het Samenwerkingsverband Duurzaam GWW

6

Duurzame Slibverwaarding en de Aanpak

8

Interview met gedeputeerde provincie Zuid-Holland

10

Traverse Dieren – N348 en de Aanpak

12

Interview met Dienst Vastgoed Defensie

14

N61 Hoek – Schoondijke en de Aanpak

16

Interview met gemeente Molenwaard en Megaborn

18

Herinrichting Venuslaan 1e fase Nieuw Lekkerland en de Aanpak 20 Interview Prorail

22

‘Vogelbuurt’ in Hellevoetsluis en de Aanpak

26

Interview met MKB Infra en gemeente Rotterdam

28

Duurzame Dijkbekleding en de Aanpak

32

3

De creativiteit en het innovatief vermogen van de markt wordt ten volle benut, de overheid geeft ruimte aan dynamisch ondernemerschap. Nederland is een internationaal voorbeeld van hoe infrastructuur duurzaam ingepast kan zijn in een dichtbevolkte samenleving en sterke economie. De fundamenten van dit succes werden gelegd door het samenwerkingsverband Duurzaam GWW en de Green Deal die zij sloten in de zomer van 2013.

VOORWOORD Ik neem u even mee op een reis naar de toekomst.

4

We schrijven het jaar 2020. De Spoor-, Grond-, Weg- en Waterbouw-sector (GWW) heeft de afgelopen jaren haar verantwoordelijkheid genomen. De sector levert een forse bijdrage aan een duurzame samenleving. Door blijvend te investeren in duurzame innovaties, energiebesparing en door meer te doen met minder budget, heeft de sector haar groene ambities waargemaakt. Onze infrastructuur is robuust en toekomstbestendig. En tegelijkertijd is de leefbaarheid van ons land van hoge kwaliteit gebleven. Sterker nog, ondanks de groei van de mobiliteit is deze zelfs verbeterd.

Is dit een onrealistisch droombeeld dat ik U schets? Nee, dat is het dus niet! Ik heb namelijk alle vertrouwen in het samenwerkingsverband Duurzaam GWW en de afgesloten Green Deal. Dat vertrouwen is vooral gebaseerd op de gezamenlijkheid van dit initiatief. De kracht van deze deal ligt hierin dat alle partijen mee doen; opdrachtgevers, opdrachtnemers en kennisinstellingen. Binnen het samenwerkingsverband bundelt de GWW-sector haar krachten om duurzaamheid in de sector naar een hoger plan te tillen. Het samenwerkingsverband ‘Duurzaam GWW’ kiest met andere woorden voor groen ondernemerschap. Het samenwerkingsverband Duurzaam GWW heeft een gedeelde visie op duurzaamheid waaruit een nieuwe aanpak is ontwikkeld. Kern van deze aanpak is dat alle partijen afspreken in een zo vroeg mogelijk stadium van een project zaken als energiebesparing, leefbaarheid en beperking materialen en grondstoffen

mee te nemen. Hiermee kan enorm veel winst worden geboekt in elke fase van een individueel project. En wordt duurzame innovatie de vanzelfsprekende rode draad binnen elk project. In de Green Deal is afgesproken dat de sector op basis van de opgedane ervaringen deze aanpak verder ontwikkelt en kennis en ervaring deelt met andere GWW partijen. Innovatie en kennis van de markt wordt benut om te komen tot duurzame oplossingen. GWWprojecten dragen op deze wijze bij aan het halen van hun eigen duurzame doelen en ambities. Aangezien ook het ministerie van Infrastructuur en Milieu en Rijkswaterstaat ondertekenaars van deze Green Deal zijn, gaan zij ook voor verbreding zorgen en ervaringen delen. Zo hoeven we niet steeds opnieuw het wiel uit te vinden. En creëren we zoveel massa dat ‘Duurzaam GWW’ een beweging wordt waar je niet meer omheen kunt. Door samen onze schouders eronder te zetten maken we samen die omslag naar een duurzame sector in 2020. In dit boekje staan diverse verhalen en projecten om U te inspireren zelf aan de slag te gaan met de nieuwe aanpak en duurzaamheid mee te nemen binnen uw projecten. En uw ervaringen te delen met uw netwerk. Kortom, laat U inspireren! Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Wilma Mansveld

5

Niet alleen neemt zijn waterschap Hollandse Delta deel aan de Green Deal, sinds een half jaar is Arnoud van Vliet ook voorzitter van het directeurenoverleg. “Op alle niveaus moeten we realiseren dat het aankomt op doen. Dat is immers het echte werk.”

Arnoud van Vliet, secretarisdirecteur waterschap Hollandse Delta Voorzitter Directeurenoverleg Samenwerkingsverband Duurzaam GWW De Unie van Waterschappen tekende namens de waterschappen de Green Deal Duurzaam GWW op 10 juni 2013.

6

“We zijn soms geneigd om te denken “Met directeuren en managers van dat duurzaamheid wel vanzelf gaat, alle deelnemende partijen geven we dat het al ingeburgerd is in onze richting aan twee opdrachten voor aanbestedingsprocessen. Dat is 2015: zorgen dat de Green Deal wordt niet zo. Verduurzaming vergt nog uitgevoerd, en dat partijen de Aanpak steeds veel inspanning en er valt in Duurzaam GWW echt gebruiken. In de GWW-sector nog veel winst te het overleg probeer ik weg te blijven behalen, ook aan de marktzijde. Deze van praten over beleid, koers en Green Deal helpt daarbij. Bijzonder richting en stuur ik zoveel mogelijk is dat er vanaf het begin sprake is aan op uitvoering. We moeten geen van een gezamenlijke inspanning nieuwe dingen blijven bedenken, van opdrachtgevers en de markt. maar dóén. Elke partij heeft binnen We spreken elkaars taal. Dat is de Green Deal weer een andere opgave, maar ze “Deelname is niet van bovenaf opgelegd, beloven allemaal maar komt vanuit partijen zelf” om ook te danken aan sterke trekkers een stevige duurzame stap te binnen Duurzaam GWW. We moeten zetten. Bij de waterschappen ligt ons vooral blijven realiseren dat de focus op energiebesparing, bij implementatie in de praktijk niet Rijkswaterstaat juist op duurzame makkelijk is. Instrumenten hebben keuzes in asfalt en verlichting van alleen waarde als ze gebruikt worden wegen. Dat elke partij binnen de in de dagelijkse praktijk. We gaan een Green Deal zijn eigen doelen heeft, transparante monitor opzetten om de zorgt voor meer commitment om ze implementatie van de aanpak bij alle te realiseren. Deelname is niet van partijen in kaart te brengen. Ja zeggen bovenaf opgelegd, maar komt vanuit tegen de Green Deal is makkelijk, partijen zelf. Dat is een belangrijke zorgen dat die tot uitvoering komt is succesfactor.” een stuk moeilijker. Op alle niveaus moeten we realiseren dat het aankomt op doen. Dat is immers het echte werk.”

7

Duurzame Slibverwaarding en de Aanpak

“Investeren in de toekomst vraagt lef om omgekeerd te denken. Niet inzetten op bestaande kennis met waarschijnlijk een lage score op effect, maar organiseren dat kansen worden gecreëerd.” Toine van Dommel, procesmanager Onderhoud & Bouw

Normaal blijft bij het zuiveren van afvalwater verontreinigd zuiveringsslib achter. Waterschap de Dommel wilde de kringlopen in dit proces, zoveel mogelijk sluiten en dat is gelukt. In dit project zijn inzichten en instrumenten verworven in de mogelijkheden en kansen voor het verwaarden van zuiveringsslib. Het resultaat: de Energiefabriek bij Tilburg waar een innovatieprogramma gestart wordt. Hier maakt men straks biogas van het slib, dat weer wordt omgezet in groene stroom. Tegelijkertijd leidt dit programma tot nog veel meer slimme combinaties van producten, technieken, kosten en afzetgebieden. Met als hoofdresultaat; schoon water met een gesloten kringloop en hergebruik van materialen. De Aanpak Dit project heeft bijgedragen aan de vorming van de Aanpak. De ontwikkelingen binnen het project ‘Duurzame slibverwerking Mierlo’ liepen min of meer parallel aan die van Duurzaam GWW. Eerst is uitgebreid onderzocht wat er zoal met het zuiveringsslib kan worden gedaan. Die exercitie was nodig om de goede focus te kunnen bepalen. En ja, dat proces kwam sterk overeen met wat er nu in het Ambitieweb staat beschreven. Daarna is de volledige bedrijfsketen en de stakeholders in kaart gebracht. En niet alleen dat, ook alle aan de zuiveringsinstallatie gelieerde systemen zijn onder de loep genomen. Inderdaad, precies zoals de Omgevingswijzer dat adviseert. Het Ambitieweb is van grote waarde gebleken bij het inbedden van duurzame aspecten in projecten. Bij aanvang van een project liggen de duurzame kansen voor het oprapen. Het is juist in die fase van groot belang de juiste keuze of keuzes te maken, want je kan niet alles tegelijk. Hulpmiddelen Voorlopers op de Omgevingswijzer en het Ambitieweb en daarnaast de kennis en kunde van Jack Crielaard.

8

Voordelen door de Aanpak

• In kaart brengen wat er allemaal

kan met het zuiveringsslib en vervolgens de focus bepalen • Het inbedden van duurzame aspecten in een project kan duidelijk met het Ambitieweb • Door bedrijfsketen, stakeholders en de aan de zuiveringsinstallatie gelieerde systemen te bekijken ontstaan inzichten, instrumenten, kansen en mogelijkheden • Samen met de markt ruimte, waarden, kennis en innovatie creëren • Deze co-creatie leidt tot de meest duurzame kansen • Door beleid te vormen vanuit het gemeenschappelijke (ecologisch, sociaal en economisch) worden ondernemers geprikkeld hun ideeën in de praktijk te brengen • Het slib wordt weer als biogas ingezet, dat als groene stroom wordt ingezet • De Energiefabriek zal in eerste instantie voor 50% zelfvoorzienend zijn en vervolgens voor 100% met een surplus van 3,8 miljoen kubieke meter gas, genoeg voor een woonwijk • De kringlopen zijn zoveel mogelijk gesloten; zowel de organische verbindingen als de anorganische mineralen en metalen in het slib zijn nu opnieuw bruikbaar • Schoon water.

9

“Zuid-Holland: toekomstvast en goed voor de portemonnee”

Op 10 februari 2014 ontvangt gedeputeerde Ingrid de Bondt op het provinciehuis van Zuid-Holland zes collega provincies, TNO en de Vereniging van Waterbouwers voor de ondertekening van de Green Deal Duurzaam GWW. “Grond-, weg- en waterbouw moet verduurzamen. Dat is beter voor het milieu, energievriendelijk en goed voor onze portemonnee”, aldus De Bondt.

Ingrid de Bondt, gedeputeerde Zuid-Holland Op 10 februari 2014 tekende de provincie Zuid-Holland de Green Deal Duurzaam GWW

Als gedeputeerde van Verkeer en Vervoer ziet Ingrid de Bondt veel interessante mogelijkheden. “We zijn in Zuid-Holland bezig met de ontwikkeling van R-net, het Randstedelijk netwerk van hoogwaardig en hoogfrequent openbaar vervoer. Een uitgelezen kans om met moderne materialen openbaar vervoer van de 21e eeuw aan te leggen. Bijvoorbeeld een bushalte met zonnepanelen waarvan de energie wordt gebruikt voor verlichting en de reizigersinformatie. Een energieneutrale halte dus.”

Ten behoeve van de implementatieactiviteiten in de eigen organisatie zal duurzaamheid worden meegenomen vanaf de studiefase en planvorming. Onderzocht wordt op welke wijze delen uit de Aanpak geïntegreerd kunnen worden met de provinciale standaard voor projectmatig werken. Naast het openbaar vervoer liggen er ook kansen bij de aanleg van nieuwe wegen en bruggen en het onderhoud daarvan. “We onderzoeken een aantal provinciale wegen voor mogelijke nominatie als Weg van de Toekomst. Vanzelfsprekend kijken we daarbij naar de life cycle costs. Ook treffen we in Delft voorbereidingen om de

10

St. Sebastiaansbrug te vervangen. Uniek, want dit wordt de eerste composietbrug waar een tram overheen gaat rijden. Het mooie aan composiet is dat het licht materiaal is. Daarom is er minder energie nodig om de brug te openen en te sluiten en wordt ook het onderhoud goedkoper.” In het inkoopbeleid van de provincie Zuid-Holland is duurzaamheid opgenomen als belangrijke voorwaarde. Ook bij de uitvraag van ingenieursdiensten ziet de provincie winstmogelijkheden. “Ingenieursbureaus spelen vaak een belangrijke rol bij het ontwikkelen van de eerste ideeën in de verkennings- en planfase van een project. Zij kunnen zich dan al richten op winstgevende duurzaamheidskansen. Maar ook voor onze eigen medewerkers geldt dat ze zich moeten focussen op een duurzame aanpak, omdat je daarmee zorgt voor toekomstvastheid en daarmee voor een terugverdieneffect”, licht De Bondt toe. “Soms kan dat betekenen dat je duurder inkoopt, maar door voordelig onderhoud uiteindelijk toch goedkoper uit bent.”

11

Traverse Dieren – N348 en de Aanpak

“Duurzaamheid gaat verder dan ambities formuleren en die uitvoeren. Duurzaamheid is van alledag. Het betekent voortdurend je oren en ogen openhouden. Leren van wat er om je heen gebeurt, kijken naar andere projecten en daar verbinding mee zoeken. Op die manier kun je ook tijdens een project duurzaamheid inbrengen.” Max Schurink, projectmanager bij de provincie Gelderland

12

Dit project behelst de ontwikkeling van de Traverse Dieren. Deze Traverse draagt zorg voor een verbeterde verkeersdoorstroming en – afwikkeling op de N348/N786. De volgende aandachtspunten zijn in dit project meegenomen: goede aansluiting op de lokale verkeersstructuur, vermindering van de barrière die de weg en het spoor samen vormen, verbetering van de verkeersveiligheid, beperking van de milieubelasting en een verbeterde inpassing van het tracé in het dorp en de ontsnippering van Landgoed Hof te Dieren.

De Aanpak Er is gestart met het inventariseren van de projectkansen en aandachtspunten voor alle duurzaamheidsthema’s die voor dit project zouden kunnen meespelen. Daartoe is met diverse partijen en personen gesproken. De meegegeven uitdaging; duurzaamheid binnen het project maximaal en realistisch toe te passen. De duurzaamheidsvragen van de Traverse Dieren zijn vervolgens uitgewerkt met de Aanpak Duurzaam GWW. Met het ambitieweb is per (sub) thema het gewenste ambitieniveau vastgesteld en een doelstelling geformuleerd. Door het niveau per thema in een vroeg stadium met alle stakeholders te delen, is er draagvlak gecreëerd. Om de gestelde ambitie per thema te bereiken zijn concrete duurzaamheidsmaatregelen geformuleerd. Deze maatregelen zijn verzameld in een totaallijst en vervolgens in een werksessie een voor een doorlopen. De gekozen maatregelen samen vormen de overkoepelende ambitie. Voor een aantal maatregelen is de financiële haalbaarheid in beeld gebracht. Door de financiële situatie in zowel de bouwfase als de beheerfase te combineren, krijg je een goed beeld van de haalbaarheid van de betreffende maatregel.

Hulpmiddelen Het Ambitieweb, de CO2prestatieladder en DuboCalc. Voordelen door De Aanpak

• Een structuur voor duurzaamheid

neergezet, hiermee zijn doelstellingen en ambitieniveaus helder gemaakt; • Ruimte gecreëerd om innovatief om te gaan met duurzaamheid; • Ruimte gecreëerd voor nieuwe vormen van aanbesteding; • Ruimte gecreëerd voor de inzet van diverse duurzame instrumenten zoals de CO2-prestatieladder en Dubocalc; • Ruimte gecreëerd voor het toepassen van duurzamere materialen en producten; • Dankzij het ambitieweb is er een goede benadering van de Total Cost of Ownership op het thema grondstoffen en materialen gekomen; • Marktpartijen zijn gestimuleerd tot een (innovatieve) duurzame invulling van hun werkproces; • Een weg met een goede en veilige afwikkeling van het verkeer; • Een goede en gezonde leefomgeving voor de omwonenden; • Maatregelen die tevens aansluiten bij het provinciale beleid en de provinciale ambities; • Maximale duurzaamheidswinst.

13

“We geven de markt meer vrijheid om meer mogelijkheden aan te boren”

Adri van Dien, Adjunct Directeur vastgoedbeheer, Dienst Vastgoed Defensie Lid Directeurenoverleg Samenwerkingsverband Duurzaam GWW Ministerie van Defensie tekende de Green Deal Duurzaam GWW op 10 juni 2013

Als hoofd afdeling vastgoedbeheer bij Dienst Vastgoed Defensie houdt Adri van Dien zich bezig met strategie, beheer en duurzame ontwikkeling van de vastgoedportefeuille van Defensie. De dienst neemt namens het ministerie deel aan de Green Deal Duurzaam GWW.

“Defensie bezit veel terreinen, gebouwen en infrastructuur, dus is er ook veel potentie voor duurzame ontwikkeling. Ik ben ervan overtuigd dat duurzame beslissingen uiteindelijk betere beslissingen zijn, voor zowel de omgeving als voor Defensie zelf. Daarom kiezen we in tijden van afnemende budgetten toch voor duurzaamheid, in materieel en in vastgoed. Zo gaan we in Vlissingen een nieuwe (bijna) energieneutrale kazerne bouwen. Het voordeel van een nieuw project is dat je duurzaamheid vanaf de eerste planfase helemaal kunt vormgeven,

Dienst Vastgoed Defensie start in 2013 met de implementatie binnen de eigen organisatie, opdat in 2015 bij 30% van de nieuwe projecten de ‘Aanpak Duurzaam GWW’ geheel of gedeeltelijk wordt toegepast. maar ook bij lopende projecten kun je ingrijpen. In aanbestedingen geven we duurzaamheid een prominente plek, en specificeren we in toenemende mate oplossingsvrij. We geven de markt dan meer vrijheid om ook meer mogelijkheden aan te boren.”

14

“Dat ons duurzaamheidsbeleid op het hoogste niveau verankerd is – de minister van Defensie heeft de Green Deal ondertekend – zorgt intern voor veel draagvlak. Medio 2014 gaan de Dienst Vastgoed Defensie, de Rijksgebouwendienst en het Rijksvastgoed- en Ontwikkelingsbedrijf samen in het Rijksvastgoedbedrijf. Dat biedt nog meer mogelijkheden voor de Aanpak Duurzaam GWW. De beleidsnota ‘Defensie Energie & Milieu’ met onze duurzaamheidsdoelstellingen zorgt voor borging in de defensieorganisatie, niet in het minst omdat er ook mensen rondlopen die dit met veel enthousiasme uitdragen. Dat we samen met andere partijen in de Green Deal zitten geeft veel energie: we doen het samen. We bundelen de krachten om samen iets te bereiken. Ik merk dat anderen daar enthousiast van worden en ook willen aansluiten, zonder dat we daar actief op inspelen. Belangrijk is om ook al na te denken over stappen na deze Green Deal. Ook daarna moeten we verder met duurzaamheid.”

15

N61 Hoek – Schoondijke en de Aanpak

“Voor de aannemers ligt er een grote uitdaging om de vrijheid in het ontwerpproces zo optimaal mogelijk te benutten. Daarbij is het de kunst duurzame doelstellingen zo meetbaar mogelijk te maken. DuboCalc en de CO2-Prestatieladder zijn daarbij uitermate betrouwbare hulpmiddelen.” John Duijsens, senior adviseur Milieutechnologie en Duurzaam Inkopen Rijkswaterstaat

In dit project wordt de onveilige N61 aangepakt, de belangrijkste verbinding tussen het oosten en westen van Zeeuws-Vlaanderen. Dit resulteert niet alleen in een veel veiliger weg, ook de doorstroming van het verkeer en de leefbaarheid voor omwonenden verbetert sterk. Er komt een geheel nieuwe hoofdrijbaan, zes rotondes, vijf fietstunnels, een nieuw viaduct, een nieuwe brug, parallelwegen en een vrijliggend fietspad. Een geleiderail voorkomt frontale botsingen. Alle maatregelen bij elkaar zorgen ervoor dat de doorstroming vlotter wordt. Dit alles optimaal ingepast in het Zeeuwse landschap. De nieuwe N61 betekent dus voor iedereen een vooruitgang.

De Aanpak In de aanbesteding is ruimte gegeven aan de opdrachtgever om met innovatieve oplossingen te komen met een oplossingsvrije uitvraag via functionele specificaties. Daarnaast is ingezet op een aanbieding met een energiezuinige bedrijfsvoering en een milieuvriendelijk product. Dit is gedaan door in de aanbesteding de CO2-prestatieladder en de DuboCalc-methodiek toe te passen als EMVI. Met DuboCalc kon de opdrachtnemer de milieuwaarde berekenen van de innovatie die hij wil inbrengen in dit project. Naast de milieuwaarde moest het innovatieve materiaal ook voldoen aan de juiste civieltechnische-, constructieve- en veiligheidseigenschappen voldoen. Dit project is een koplopersproject van Rijkswaterstaat in de uniformering van de Aanpak Duurzaam Inkopen in GWW-projecten. Hulpmiddelen DuboCalc, CO2-Prestatieladder

16

Voordelen door De Aanpak • Ruimte voor innovatieve oplossingen in de aanbieding; • Duurzaamheid als EMVI-criterium prikkelt tot creatieve oplossingen; • Oplossingsvrije uitvraag middels functionele specificaties; • Minder milieubelasting bij de uitvoering van de werkzaamheden; • Minder hinder voor de omwonenden tijdens de uitvoering van de werkzaamheden; • Minder hinder voor de gebruikers van de weg tijdens de werkzaamheden; • Materiaalbesparing (hergebruik) en in het verlengde daarvan, kostenbesparing; • Een verbeterde en veiligere N61 met een vlottere doorstroming; • Minder onderhoud door het gebruik van duurzame materialen; • Verbeterde leefbaarheid in Schoondijke door de vermindering van geluid- en trillinghinder; • Een CO2-emissiereductie van 15,8 kiloton op basis van de 4 objecten (bouw, gebruik, onderhoud en einde levensduur) in de MKIwaardeberekeningen over 50 jaar.

17

Met ingenieursbureau Megaborn werkt Molenwaard aan de herinrichting van een jaren-80-wijk in Nieuw-Lekkerland volgens de Aanpak Duurzaam GWW. “We doen nu onze eerste ervaringen met de aanpak op, die we weer gebruiken in komende projecten.”

“Het betrekken van de omgeving was een echte eyeopener”

Gemeente Molenwaard en brancheorganisatie NLingenieurs zijn sinds 2013 partners in de Green Deal. Tony Tessers, Afdelingshoofd Buitenruimte, Gemeente Molenwaard Niels van Amstel, regiomanager Megaborn Vertegenwoordiger NLIngenieurs in het Centraal Team Samenwerkingsverband Duurzaam GWW

18

Gemeente Molenwaard heeft duurzaamheid hoog in het vaandel, vertelt afdelingshoofd openbare ruimte Tony Tessers. “De gemeente heeft drie speerpunten: meer duurzaamheid, meer participatie en meer mogelijkheden van de markt benutten. Dat sluit naadloos aan op de doelstellingen van de Green Deal. We hadden echter geen idee hoe we duurzaamheid in de openbare ruimte goed konden vormgeven. Toetreden tot de Green Deal en gaan werken met de Aanpak Duurzaam GWW is voor ons dan ook echt een leertraject.” Het zetje kwam van Niels van Amstel: “Vanaf de start zijn we met de bewoners en alle gemeenteafdelingen om de tafel gegaan om hun wensen voor de ruimtelijke invulling te bepalen. Parkeren, nieuwe riolering, ophogen van de verzakte straat, betere kwaliteit van het groen en maximale bewonerbetrokkenheid bleken bovenaan het lijstje te staan. Vervolgens brengen we daar als ingenieursbureau samenhang in, aan de hand van de Aanpak.” Over meedoen aan de Green Deal hoefde gemeente Molenwaard niet lang na te denken; binnen enkele weken was de deelname rond. Het vergroten van de toepasbaarheid van de Aanpak voor een kleine gemeente als Molenwaard is een uitdaging, zegt Tessers. “Wij zijn direct aan de slag gegaan met de instrumenten, zonder echt kennis te hebben van de achterliggende principes. Dat heb je wel nodig voor een goede implementatie en verinnerlijking bij de mensen. Als je niet begrijpt waar het

allemaal toe dient, blijft het lastig om volgens de aanpak te werken.” Aan die concretisering wordt momenteel hard gewerkt, vertelt Van Amstel. “Achteraf zijn we in Molenwaard wel heel snel grote stappen gemaakt. We gaan nu eerst de gemeentedoelstellingen vertalen naar de regisseurs. We laten bijvoorbeeld zien hoe werkzaamheden voor riolering, bestrating of groen met elkaar en met energiebesparing samenhangen. En hoe men direct zelf kan bijdragen aan energiebewust werken. Nu hebben mensen daar soms geen beeld bij. Sommigen zijn meteen enthousiast, anderen zijn wat huiveriger. We proberen iedereen daarin te faciliteren.” Werken met de Aanpak heeft al wel mooie nieuwe inzichten opgeleverd, vertelt Tessers. “Onze afdeling is vrij technisch en niet zo bezig met omgeving. De Aanpak stimuleert om júíst de omgeving en andere aspecten mee te nemen, zodat er ook meer draagvlak voor duurzaamheid komt. Dat was voor mij wel een eyeopener: minder focussen op techniek en meer op de mensen.” De tevreden bewoners in de wijk in Nieuw-Lekkerland zijn een mooie bevestiging dat die Aanpak werkt, zegt Tessers. “We bieden veel mogelijkheden voor eigen inbreng en betrekken ook scholen uit de buurt. De reacties van bewoners zijn erg positief: ze voelen zich betrokken en hebben echt invloed. Die geluiden zijn weer waardevol richting de lokale politiek. Als we straks ook intern iedereen helemaal mee hebben en we meetbare duurzame effecten realiseren, ben ik meer dan tevreden.”

19

Herinrichting Venuslaan 1e fase Nieuw Lekkerland en de Aanpak

“Al met al was de reconstructie complex. Dat vergde een aanpak waarbij het beleid en de behoeften per system met elkaar in lijn gebracht moesten worden voor een integrale aanpak. Het fijne aan Duurzaam GWW is dat die al die behoeftes combineert en het dus complex maakt, maar aan de andere kant weer de handvaten geeft voor inzichtelijke en bewuste afwegingen en stappen voor het vervolg.” Niels van Amstel, regiomanager bij Megaborn

20

In de Venuslaan en aanliggende straten in Nieuw-Lekkerland was het rioolstelsel nodig toe aan vervanging. Door zettingen was de woonwijk maar liefst ca. 80 cm gezakt ten opzichte van het aanlegniveau. Die zettingen hadden tevens negatieve effecten op de toegankelijkheid en bereikbaarheid van de wijk. Maar er speelde meer. Zo was de inrichting van het woongebied niet Duurzaam Veilig, aan het einde van zijn levensduur en waren er parkeerproblemen. Verder paste de staat van het groen niet meer bij de beeldkwaliteit en de onderhoudsintensiteit die de gemeente voor ogen heeft. Het vervangen van het riool was een prima mogelijkheid om het gebied grondig te reconstrueren en te optimaliseren.

De Aanpak De gemeente Molenwaard, waartoe Nieuw-Lekkerland behoort, heeft burgerparticipatie hoog in het vaandel staan. Aangezien dit project een zeer grote impact heeft op de leefomgeving, zijn de bewoners en andere belanghebbenden direct betrokken bij het bepalen van de ambities en het maken van het ontwerp. De methode Duurzaam GWW combineerde de verschillende behoeftes en gaf handvatten voor de inzichtelijke en bewuste afwegingen. Duurzaam GWW begon daarom met het hoogste abstractieniveau, namelijk de visie op de wijk. Wat verwacht men van de verkeersaanpak en het leven in de wijk? Een niveau lager is dan de beschouwing van de riolering, de weginrichting en de groeninrichting. Op die manier zijn alle betrokkenen meegenomen in het stramien van beleid, uitgangspunten, randvoorwaarden, behoeften, oplossingsruimte en keuzes. Een klankbordgroep, bestaande uit bewoners, vertegenwoordigers van Huurdersvereniging NieuwLekkerland en Woningbouwvereniging Nieuw-Lekkerland, fungeerde daarbij als luisterend oor, gaf aan wat er leefde in de wijk en hield hierbij goed de samenlevingsverbanden in de gaten.

Hulpmiddelen De Omgevingswijzer en het Ambitieweb Voordelen door de Aanpak

• De Omgevingswijzer geeft een goed overzicht van het beleid over alle relevante beleidsthema’s heen; • Het Ambitieweb ondersteunt de betrokkenen om een beeld te vormen wat als belangrijk wordt ervaren en focus aan te brengen. Bewoners kunnen daardoor gerichter meepraten en aangeven waar zij de ambitie naar boven wilden bijstellen; • Door de integrale benadering van de Aanpak en de ruimtelijke begrenzing van het project zijn de min of meer losstaande problemen met elkaar verbonden; • Verbeterde leefomgeving voor de bewoners; • Optimale balans tussen parkeergelegenheid, groen en veiligheid; • Een onderhoudsvrij, hygiënisch en duurzaam system; • Bewonersparticipatie waardoor zij tevreden zijn over de herinrichting en hun inspraak hierin.

21

Johan van Dalen, Adviseur Duurzaam Aanbesteden, ProRail Lid Centraal Team Samenwerkingsverband Duurzaam GWW

“Van anderen leren en successen delen zit in ons DNA”

Jeroen ter Meer, projectleider acht pilotprojecten van de Aanpak, ProRail Deelnemer werkgroep implementatie van het Samenwerkingsverband Duurzaam GWW Stefan Jak, teamleider milieu en duurzaamheid, ProRail ProRail tekende de Green Deal Duurzaam GWW op 10 juni 2013.

Binnen de Green Deal Duurzaam GWW vertegenwoordigt ProRail met brancheorganisatie Railforum het spoor. De spoorbeheerder wil efficiënter en effectiever omgaan met duurzaamheid, aldus adviseur duurzaam aanbesteden Johan van Dalen “We waren al bezig met het implementeren van de Aanpak Duurzaam GWW, dus was meedoen aan de Green Deal een logische keuze.”

“Van anderen leren en successen met elkaar delen zit in ProRail’s DNA”, vertelt Van Dalen. “Wat betreft de toepassing van DuboCalc hebben we bijvoorbeeld veel gehad aan de ervaringen van Rijkswaterstaat.” Jeroen ter Meer is projectleider van acht pilotprojecten waarin ProRail de aanpak test. “De onderdoorgang Bunnik is al succesvol gegund met DuboCalc. Daar zal onder andere ‘groen’ beton worden toegepast. De projecten lopen heel erg uiteen, qua complexiteit maar ook qua projectfase. Door de aanpak in verschillende soorten projecten en fasen te testen doen we veel kennis en ervaring op die we ook weer delen met partners. In sommige projecten werkt de aanpak één op één, in andere gevallen lopen we nog tegen dingen aan. Op de spoorsector zijn sommige instrumenten bijvoorbeeld nog minder goed van toepassing.” Het enthousiasme over de aanpak bij de projecten en mensen binnen ProRail is groot, volgens teamleider milieu en duurzaamheid Stefan Jak. “People, planet, profit spreekt aan. De aanpak geeft richting, en dat is prettig in een uitvoerende organisatie als ProRail. We willen aanpakken, niet verzanden in allerlei instrumenten en methodes.

22

We zien steeds vaker dat bedrijven duurzaamheid gebruiken als een manier om uit de crisis te komen. De aanpak helpt daarbij.” Milieu stond bij ProRail sowieso al hoog op de agenda, vertelt Jak. “Binnen de organisatie bestond al een overlegstructuur waarin belangrijke spelers regelmatig over duurzaamheid praten. Er is een brede intrinsieke motivatie om duurzaamheid binnen ProRailprojecten verder te brengen. Ook doordat de directie duurzaamheid in de topdoelstellingen van ProRail opnam, is het gedachtegoed van Duurzaam GWW in een warm bedje beland.” Goed aan de Green Deal is dat andere partijen de aanpak ook zichtbaar omarmen, vindt Jak. “Aannemers, ingenieursbureaus, stakeholders, ze doen allemaal mee. Voor ProRail is de omgeving een belangrijke factor in alle projecten. Als iedereen de aanpak onderschrijft, dan hoeven we het ook niet steeds uit te leggen. Dat helpt om verduurzaming te versnellen en concreter te maken.” ProRail laat in aanbestedingen voortaan meer open voor invulling door marktpartijen, vertelt Van Dalen. “Kwaliteit in duurzaamheid is een belangrijke factor voor de gunning.

23

ProRail start de implementatie binnen de eigen organisatie met pilots voor alle andere onderdelen van de ‘Aanpak Duurzaam GWW’, opdat begin 2014 een plan kan worden vastgesteld voor de uitrol van de ‘Aanpak Duurzaam GWW’ over de hele portefeuille;

24

Voorheen werkten we wel met de CO2-prestatieladder, maar was er nog nauwelijks sprake van projectspecifieke duurzaamheidsprestaties als gunningscriterium. We onderzoeken nu manieren om dat in onze aanbestedingen te verwerken. Zodra we een hiervoor een goede formule hebben gevonden, gaan we over tot standaardisering.”

“Als we de aanpak straks

Dat ProRail structureel iemand in ons kernproces hebben vrijmaakt voor verwerkt, in projecten implementatie toepassen en samen met de van de aanpak is volgens Van Dalen betrokken partijen milieuwinst een belangrijke bereiken, dan is het geslaagd!” succesfactor. “Duurzaamheid kun je er niet even bij doen. Jeroen ter Meer is fulltime kartrekker en dat werpt vruchten af. Uiteindelijk levert duurzaamheid oplossingen op die ook voor toekomstige generaties het beste zijn, en dat kan hij als geen ander overbrengen.” Aan de hand van de resultaten uit de pilots gaat ProRail de werkwijze waar nodig aanvullen met spoorelementen en breed implementeren. Jak: “Als we de aanpak straks in ons kernproces hebben verwerkt, in projecten toepassen en samen met de betrokken partijen milieuwinst bereiken, dan is het geslaagd!”

25

‘Vogelbuurt’ in Hellevoetsluis en de Aanpak

“Bewoners hebben gezamenlijk de beslissing genomen over dilemma’s als parkeerplaatsen, groeninrichting en lantaarnpalen. De gemeente is niet langer de boze bovenmeester die oplegt wat er moet gebeuren.” Henk Joosten, Wethouder Wonen Gemeente Hellevoetsluis

26

In dit project is de bewonerswijk ‘Vogelbuurt’ in Hellevoetsluis gezamenlijk aangepakt. Al vanaf het begin zijn de bewoners bij het project betrokken, naast gemeente, aannemersconsortium, deskundigen, en gebruikers. Zo is het project optimaal ingericht naar de wensen en behoeften van zowel gemeente als bewoners. Dit heeft geresulteerd in een wijk waarin dilemma’s als groenvoorziening, parkeerplaatsen en lantaarnpalen, gezamenlijk zijn opgelost en naar een ieder zijn zin is. Na afronding van het project is het beheer aan de bewoners overgedragen.

De Aanpak Door in eerste instantie stil te staan bij wat nu eigenlijk de wensen en behoeften zijn, wordt het project heel anders aangepakt. De diverse ambities zijn in kaart gebracht en tegen elkaar afgezet. De meest opportune kansen zijn zo naar voren gekomen en er is maximaal ingezet op duurzaamheid, in de brede zin van het woord. Tijdens bewonersbijeenkomsten en vergaderingen vonden er brainstormsessies plaats en kwamen de wensen van de bewoners aan bod. Technisch experts hebben de bewoners bijgeschoold over de diverse technische (on) mogelijkheden binnen het project. Alle partijen zijn erg enthousiast over de herinrichting van de wijk en de integrale wijze waarop dit is project is aangepakt. Hulpmiddelen LCA, het Ambitieweb, de Omgevingswijzer, DuboCalc, de CO2prestatieladder, bewonersparticipatie, Total Cost of Ownership.

Voordelen

• Een optimaal ingerichte wijk naar

alle drie de P’s, people, planet en profit; • Als design en construct project uitgevoerd door de aannemer; • Financiering voor de totale levenscyclus van het project; • De bewoners ervaren door de inspraak het nu nog meer als hun wijk en zorgen er extra goed voor; • Sociale innovatie: er is geïnnoveerd op basis van maatschappelijke behoeften; • Door de integrale projectaanpak is er met minder budget meer waarde gecreëerd; • Gaandeweg het project werd de ambitie omhoog bijgesteld: problemen werden als kansen aangepakt en de successen zorgden ervoor dat de lat almaar hoger werd gelegd; • Er is een ecologische zone gecreëerd; • Een groot gevoel van trots bij de projectpartners; • Zeer tevreden bewoners met een hernieuwd vertrouwen in hun gemeente.

27

René de Kwaadsteniet, beleidssecretaris MKB Infra Lid Centraal Team Samenwerkingsverband Duurzaam GWW MKB Infra tekende de Green Deal Duurzaam GWW op 10 juni 2013

Ondernemersorganisatie MKB Infra en gemeente Rotterdam werken al jaren samen om duurzame vooruitgang te realiseren. Sinds 2013 maken ze allebei onderdeel uit van de Green Deal Duurzaam GWW. “Het is tijd dat we de mouwen opstropen en duurzaamheid in beweging brengen.”

Stilstand in de bouw is terug te het proces centraal te stellen is alles leiden naar de bouwfraude, aldus bespreekbaar: nieuwe contractvormen innovatiemanager bij de gemeente en aanbestedingscriteria, maar ook Rotterdam Richard Ruijtenbeek: rol- en taakverdeling. Oplossingen “Door de bouwfraude werd praten moeten persoons- en organisatiemet andere partijen en elkaar onafhankelijk zijn; wie iets het beste helpen ineens taboe. Dat levert veel kan, gaat het ook doen.” inefficiëntie op. Stadsontwikkelaar Cees Buijs en directeur Ron Voskuilen Ruijtenbeek vult aan: “In projecten van de gemeente Rotterdam vonden met meerdere partijen moet je dit belachelijk; we moeten open met “Als je niet samenwerkt, blijf je elkaar kunnen een roepende in de woestijn” communiceren zonder de schijn van vriendjespolitiek. Dat heeft geleid tot een convenant om vooral open en eerlijk zijn over ieders met partijen uit de keten – waaronder belang. Bij bedrijven draait het om vertegenwoordiger MKB Infra – te omzet halen, kennisinstellingen zorgen voor verbetering.” Die openheid willen publiceren en gemeenten werkt, vindt beleidssecretaris van moeten doelstellingen verzilveren. In MKB Infra René de Kwaadsteniet: plaats van daar geheimzinnig over te “Transparantie staat voorop. We doen kun je beter open kaart spelen gaan onafhankelijk met elkaar om en begrip opbrengen voor wat een tafel om vorm te geven aan sociaalander moet verdienen. maatschappelijke verbetering. Door

28

29

Richard Ruitenbeek, innovatiemanager, Gemeente Rotterdam Gemeente Rotterdam de Green Deal Duurzaam GWW op 10 juni 2013

Samen delen is ook samen vermenigvuldigen.” De traditionele verhouding tussen opdrachtgever en opdrachtnemer is niet meer van deze tijd, aldus De Kwaadsteniet. “Ketens maken plaats voor horizontale en integrale samenwerking. Partijen vormen coalities en zijn samen verantwoordelijk voor het eindresultaat.” Ook binnen de gemeente is de werkcultuur veranderd, zegt Ruijtenbeek. “De helft van onze ingenieurs is weg: we moeten meer doen met minder mensen. Dat betekent dat we slimmer moeten werken. Dat geldt ook voor duurzaamheid: we willen betere producten en processen, een beter milieu en tevreden gebruikers, voor minder of hetzelfde geld.” Na vijf jaar samenwerken zijn Ruijtenbeek en hijzelf goed op elkaar ingespeeld, vertelt De Kwaadsteniet. “We hebben een klik met elkaar, dat zorgt ervoor dat we meters kunnen maken. Duurzame ontwikkeling is voor een groot deel afhankelijk van de persoonlijke drive van de betrokken mensen. Samenwerking is dan ook cruciaal om de Green Deal Duurzaam GWW tot een succes te maken. Anders blijf je een roepende in de woestijn.”

30

Voor Ruijtenbeek is de Green Deal essentieel om de aanpak binnen zijn organisatie te verantwoorden. “Met de Green Deal kan ik laten zien dat we er als gemeente op afgerekend worden als we doelstellingen niet halen. Anders blijven mensen het zien als mijn duurzame hobby. In de gemeente Rotterdam is duurzaamheid verankerd in de lijn. Dat is bij lang niet alle overheden zo, omdat niemand op de werkvloer erop afgerekend wordt. De overheid heeft zoveel inkoopkracht dat het landschap er morgen al heel anders uit zou kunnen zien. De nieuwe aanbestedingswet met de EMVI biedt veel mogelijkheden om nú te veranderen. We moeten eens stoppen met praten, maar doen.”

Ten behoeve van de implementatie en activiteiten in de eigen organisatie zal duurzaamheid worden meegenomen vanaf de planvorming en zullen delen uit de Aanpak geïntegreerd worden met de Rotterdamse standaard voor projectmatig werken.

31

Duurzame Dijkbekleding en de Aanpak

Aan de Zeelandse dijken wordt sinds 1997 gewerkt. Projectbureau Zeeweringen (een samenwerkingsverband tussen Rijkswaterstaat en waterschap Scheldestromen) versterkt de steenbekleding die niet aan de huidige eisen voldoet. Vaak wordt daarbij afgekeurd natuursteen vervangen door moderne betonzuilen. Elk jaar pakt het projectbureau zo’n zeven dijktrajecten aan. In 2011 besloot projectbureau Zeeweringen om, in eerste instantie als pilot, duurzaamheid te gaan waarderen in haar werken op basis van EMVI. De Aanpak Om duurzaamheid te waarderen is er eerst gekeken naar de meest onderscheidende onderdelen, waar valt de meeste winst te behalen. Daarbij kwam al snel beton naar voren. Beton wordt veel gebruikt en het heeft een hoge belasting voor het milieu. Met behulp van DuboCalc is vervolgens de duurzaamheid van het product beoordeeld . Daarna is de MKI (MilieuKostenIndicatorwaarde) berekend. Hoe lager de MKI, hoe beter het product scoort in de EMVI-methode. Om te kunnen bepalen bij welke MKI-waarde een gunningvoordeel te behalen is, heeft het projectbureau een marktscan uitgevoerd. Tegelijkertijd is gekeken met welke innovaties de markt bezig is. De uitdaging voor de markt was dus minder beton of beton met een duurzamere samenstelling toepassen, daarbij rekening houdend met het feit dat het beton bestand moet zijn tegen extreme condities. De uitdaging die het projectbureau, producenten en marktpartijen zijn aangegaan heeft geresulteerd in duurzame producten en oplossingen. Zo is er beton gebruikt met een zeer duurzame samenstelling (Hydroblocks) en betonblokken met veel minder beton (Hillblock) Hulpmiddelen die zijn ingezet: EMVI, DuboCalc (LCA, MKI )

32

Voordelen bereikt door met de Aanpak te werken • De gerealiseerde CO2 -besparing die door de inzet van de duurzame Hydroblocks behaald wordt is 51% ten opzichte van conventioneel product. Deze besparing staat bij twee van de dijkvakken gelijk aan 3100 ton CO2uitstoot, goed voor de jaarlijkse CO2uitstoot van 360 huishoudens; • Optimalisatie van het productieproces en het transport, minder beton betekent minder gewicht en meer blokken op één transport; • De optimale vorm van het Hillblock zorgt voor 30% minder beton; Door zijn vormgeving ontstaan holle ruimten die leefruimte bieden aan flora en fauna, zowel boven als onder water; Voor riviergebieden en bovendijken is het mogelijk om de holle ruimten van het Hillblock op te vullen met grond, zand en beplanting om zodoende een Natuurvriendelijke Oever te creëren. Zo is het mogelijk om een groene dijk te realiseren met de voordelen van een harde oeverbekleding; • Door vanaf het begin met alle partijen samen te werken zijn innovatieve producten en oplossingen geïntegreerd voor een duurzaam resultaat; • Verbeterde leefomgeving door de voorzieningen voor het recreëren op de dijk; • Verstevigde duurzame dijken die aan de huidige eisen voldoen.

33

‘Ondertekening Green Deal 10 juni 2013’

34

Duurzaam GWW Deze publicatie is opgesteld door Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl), in opdracht van het samenwerkingsverband Duurzaam GWW. Dit samenwerkingsverband is een gezamenlijk initiatief van Rijkswaterstaat, ProRail, de Dienst Vastgoed Defensie van het ministerie van Defensie, de Dienst Landelijk Gebied van het ministerie van Economische Zaken, de Directie Duurzaamheid van het ministerie I&M, de Unie van Waterschappen, het Inter Provinciaal Overleg, de Vereniging Nederlandse Gemeenten, Bouwend Nederland, NL Ingenieurs, CROW, MKBInfra en RVO.nl. www.duurzaamgww.nl [email protected]