Dag van Duurzaam GWW
[email protected] www.duurzaamgww.nl
Inspiratieschrift
Welkom op de tweede Dag van Duurzaam GWW
Een feestelijke dag! Er worden namelijk al vele stappen met Duurzaam GWW gezet, grote en kleine, waardoor jullie vandaag mooie verhalen hebben om te delen. Vandaag gaan jullie ook zien en ervaren welke stappen het afgelopen jaar door anderen zijn gezet. Waar we vorig jaar stonden en waar we nu staan. Het is ook een dag waarin we samen aan de slag gaan, zodat we volgend jaar weer verder staan door de genomen stappen. Op deze tweede Dag van Duurzaam GWW gaan we nieuwe stappen zetten. Helpen we elkaar. Laten we elkaar zien welke oplossingen er al zijn. Maar vooral gaan we elkaar vandaag inspireren. Graag geven we daar een eerste aanzet toe met het Duurzaam GWW Inspiratieschrift. In dit Inspiratieschrift lees je over een aantal duurzame projecten. Mensen uit de praktijk vertellen over de uitdagingen die ze daarvoor aan moesten gaan. Maar dankzij hun volhardendheid en grenzeloos optimisme wisten zij zaken voor elkaar te krijgen. Je eigen inspiratie? Die kun je achterin dit schrift noteren. Gebruik het schrift dus waar het voor bedoeld is. Vandaag, maar ook de dagen erna! We wensen je een feestelijke en vooral leerzame dag! Programmabureau Duurzaam GWW
2
3
Duurzame slibverwerking Waterschap De Dommel
Wonen in duurzame Utrechtse Veemarkt
‘Aanpakken wat je het meeste raakt’
In rioolwaterzuiveringen blijft bij het zuiveren van afvalwater verontreinigde zuiveringsslib achter. Overeenkomstig de cradle to cradle-filosofie wil Waterschap De Dommel zoveel mogelijk kringlopen sluiten. Met het project ‘Duurzame slibverwerking Mierlo’ heeft het waterschap nieuwe inzichten gekregen in mogelijkheden en kansen voor het verwaarden van die zuiveringsslib. Door onderscheid te maken in een biologische en technische kringloop zijn zowel de organische verbindingen als de anorganische mineralen en metalen in het slib opnieuw bruikbaar. Dankzij ‘upcycling’ krijgen de nieuwe grondstoffen zelfs een hogere zuiverheid of waarde dan de oorspronkelijke grondstoffen. Om de nieuwe inzichten in de praktijk te brengen is het waterschap in een open aanbesteding op zoek gegaan naar innovatiegerichte samenwerkingsverbanden. Toetsingscriteria daarbij waren duurzaamheid, innovatie, maatschappelijke waarde, samenwerking en total cost of ownership. Het resultaat is de realisatie van de Energiefabriek bij de rioolwaterzuivering Tilburg. Hier wordt straks biogas gemaakt van het rioolslib. Dit gas kan vervolgens worden omgezet in groene stroom. De Energiefabiek zal zoveel gas en elektriciteit produceren dat het waterschap er ruim 50% van de eigen energiebehoefte op de zuivering mee kan opwekken. De rioolwaterzuivering in Tilburg zal uiteindelijk zelfs helemaal op zelf opgewekte energie draaien. En dan blijft er nog zo’n 3,8 miljoen kubieke meter gas over, genoeg voor een hele woonwijk. Naar verwachting wordt de Energiefabriek begin 2014 opgeleverd.
4
Dat zegt Toine van Dartel, functieprocesmanager Onderhoud en Bouw, die zelf aan de wieg stond van Duurzaam GWW. Het is dan ook geen toeval dat de ontwikkelingen binnen het project ‘Duurzame slibverwerking Mierlo’ min of meer parallel liepen aan die van Duurzaam GWW. Van Dartel: ‘Dat klopt wel. We hebben eerst uitgebreid onderzocht wat we zoal met het zuiveringsslib konden doen. Die exercitie was nodig om de goede focus te kunnen bepalen. En ja, dat proces kwam sterk overeen met wat er in het Ambitieweb staat beschreven. Daarna hebben we de volledige bedrijfsketen en de stakeholders in kaart gebracht. En niet alleen dat, we hebben ook alle aan onze zuiveringsinstallatie gelieerde systemen onder de loep genomen. Inderdaad, precies zoals de Omgevingswijzer dat adviseert.’ Van Dartel vindt vooral het Ambitieweb van grote waarde voor het inbedden van duurzame aspecten in projecten. ‘Bij aanvang van een project liggen de duurzame kansen echt voor het oprapen. Het is juist in die fase van groot belang de juiste keuze of keuzes te maken. Je kunt niet alles tegelijk. Pak dan aan wat je het meeste raakt. En voer dat goed uit. Klopt, je moet daarbij het lef en de creativiteit hebben van gebaande paden af te wijken. Het was vooral te danken aan Jack Crielaard, extern adviseur en een autoriteit op het gebied van sociale innovatie en duurzaamheid, die ons daarin voorging. Maar in de discussie die dan ontstaat worden misschien wel de mooiste en meest duurzame oplossingen bedacht. En dat is uiteindelijk waar het om gaat.’
Tips • Kies voor een goede en zuivere focus • Durf van gebaande paden af te wijken
Geerte van der Steen is als ruimtelijk ontwerper verbonden aan IBU Stadsingenieurs van de gemeente Utrecht. In die hoedanigheid is zij nauw betrokken bij de herontwikkeling van de Veemarkt. ‘De nieuwe Veemarkt staat bol van de duurzame ambities. Dat is natuurlijk fantastisch, maar tegelijk is het soms lastig om al die ambities waar te maken. Als stadsontwerpers kunnen we veel bedenken en uitwerken, maar ambities voor duurzaamheid stroken niet altijd met overige uitgangspunten. Soms lopen we tegen een woud van bijvoorbeeld juridische regels aan, en wordt op basis van ook geldend beleid en regelgeving niet het nut of belang van de duurzame oplossing ingezien, dan gaat het voorstel niet door. Let wel, daarmee zeg ik
Duurzaam bouwen is samen stappen zetten
In 2008 besliste de gemeente Utrecht definitief tot de herontwikkeling van de Veemarkt. Daar waar vroeger vee werd verhandeld en tot voor kort auto’s, verrijst nu een woonwijk met 550 huizen. Een van de uitgangspunten is dat het een duurzame woonwijk wordt. Ter illustratie, dat houdt concreet in dat de woningen een duurzaamheidsscore hebben van tenminste 7.5 en een energieprestatie van 0.3. Dit wordt onder andere bereikt door goede isolatie en gebruik te maken van zonnecellen. Ook op een ander vlak zijn duurzame ambities geformuleerd. Neem bijvoorbeeld het Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO), ook wel bouwgroepen genoemd. Dat betekent dat een groep particulieren zich organiseert als rechtspersoon zonder winstoogmerk. Deze groep heeft dan de volledige juridische zeggenschap over het gebruik van de grond, het ontwerp en de bouw van de eigen woning. Daar horen voorts ook bij gezamenlijke oplossingen voor parkeren, gezamenlijke tuinen en allerlei andere gezamenlijke voorzieningen. Speciaal hiervoor is een aantal bouwvelden aangewezen door de gemeente Utrecht. Inmiddels zijn de werkzaamheden voor het bouwrijp maken van het Veemarktterrein in volle gang. Volgens planning worden deze werkzaamheden eind van dit jaar afgerond. Ook de eerste bouwvelden zijn al op de markt gebracht.
niets over het enthousiasme voor duurzaamheid in het project, want dat is er wel degelijk. Tegelijk meen ik ook dat zo’n spagaat tussen duurzame ambities en de dagelijkse praktijk een kwestie van tijd is. We leren van goede voorbeelden! Ik zie duurzaam bouwen dan ook als een inktvlek die langzaam over de organisatie uitvloeit. Tot die tijd is het zaak duurzame ambities goed te beargumenteren en die vooral ook in perspectief te plaatsen. Want wil je als gemeente of organisatie de stad écht duurzaam ontwikkelen, dan moet je elkaar meenemen en samen stappen zetten. En dan kunnen vier wat kleinere stappen op termijn wel eens veel effectiever en duurzamer zijn, dan één grote stap.’
Tips • Neem elkaar mee in je duurzaamheidsambities en stem deze op verschillende niveaus en vanuit verschillende perspectieven af • Kleinere stappen zijn vaak effectiever en duurzamer dan grote stappen ineens
5
Reconstructie N61 Hoek – Schoondijke
Samen-werken creëert waarde in ‘Vogelbuurt’ in Hellevoetsluis
John Duijsens is senior adviseur milieutechnologie en
Albert Martinus is directeur van aannemingsbedrijf
duurzaam inkopen bij Rijkswaterstaat. ‘Uiteraard zijn we bij Rijkswaterstaat al geruime tijd bezig met duurzaamheid. Maar om duurzaamheid echt een plek te kunnen geven in onze projecten moesten we onze wijze van aanbesteden veranderen. Dan kom je al snel uit op functioneel aanbesteden, waarbij de opdrachtnemer veel ontwerpvrijheid heeft. Vrijheid die er nauwelijks was bij het traditioneel aanbesteden waarin ontwerp en uitvoeringswijze is voorgeschreven in een bestek. Eigenlijk is het heel simpel, de aannemer met de hoogste duurzaamheidsscore krijgt een grootste fictieve korting op zijn aanbieding. Kijken we naar de reconstructie van de N61,
Lindeloof. ‘Wij werden pas in tweede instantie betrokken bij het project, nadat een eerste poging van de gemeente was gestrand door een minder gelukkige communicatie met de bewoners. In een plan van aanpak gaven we aan dat we veel heil zagen in een verregaande participatie van de bewoners. Let wel, dat was in 2005. Toen was er amper ervaring op dat gebied. Het was dus best dapper dat de gemeente het aandurfde die aanpak te volgen. Wat we eerst hebben gedaan is huis aan huis enquêteren. Dat leverde een response op van meer dan 50% Sommige interviews waren erg vluchtig, andere zeer diepgaand. Zo ontstond gaandeweg een groep van veertig bewoners die bereid
‘Rijkswaterstaat maakt duurzame meters’
De 21 kilometer lange N61 is de belangrijkste verbinding tussen het oosten en westen van Zeeuws-Vlaanderen en tegelijk een van de meest onveilige wegen in Zeeland. Door de rijksweg te reconstrueren met onder andere rotondes, fietstunnels en parallelwegen wordt de veiligheid aanzienlijk verbeterd. Een geleiderail in het midden van de weg moet frontale botsingen voorkomen. Het N61-project is uitgeroepen tot koploperproject. Dat betekent dat Rijkswaterstaat een oplossingsvrije uitvraag heeft uitgeschreven via functionele specificaties. Aannemers werden geprikkeld te werken met duurzame materialen, milieuvriendelijke ontwerpen en een energiezuinige bedrijfsvoering. Dit alles was mogelijk door in de aanbesteding de CO2prestatieladder en de DuboCalc-methodiek toe te passen als EMVI-criterium (Economisch Meest Voordelige Inschrijving) voor duurzaamheid. Daarbij diende de CO2-prestatieladder als methode om de energiezuinigheid van de bedrijfsvoering van de aannemer te beoordelen en de DuboCalcmethodiek om de milieukwaliteit van het materiaal- en energiegebruik van het aangeboden wegontwerp te berekenen. Het wegproject N61 is de eerste aanbesteding bij Rijkswaterstaat waarin de CO2-prestatieladder en DuboCalc als EMVIcriterium gelijktijdig zijn toegepast en waarbij functioneel specificeren het uitgangspunt was bij de vraagspecificatie. Medio 2012 werd het project gegund aan aannemer Rasenberg Wegenbouw. Volgens planning wordt de gereconstrueerde N61 eind 2014 opgeleverd.
6
dan heeft de winnende aannemer Rasenberg Wegenbouw bijvoorbeeld slim en creatief nagedacht over materiaalbesparing door tracé-optimalisatie, heeft die asfalt met een hoog percentage productrecycling toegepast en het grond- en zandtransport gereduceerd. Met behulp van de DuboCalc-methodiek wist hij ons te overtuigen van de winst die dat opleverde voor de milieukwaliteit ten opzichte van het conventionele referentieontwerp. Daarmee wist Rasenberg Wegenbouw aan te tonen dat een CO2-emissiereductie van 15,8 kiloton gerealiseerd kon worden in de MKI(MilieuKostenIndicator)waardeberekeningen over de gehanteerde projectlevensduur van de N61 van 50 jaar. Dit is een CO2–emissiereductie van 25 % ten opzichte van het conventionele referentieontwerp.’ Maar valt en staat duurzaamheid daarmee enkel met de inspanningen van opdrachtnemers? ‘Ook binnen Rijkswaterstaat was er werk aan de winkel’, beaamt Duijsens. ‘Zo merkten we dat het projectteam N61 pas echt enthousiast werd nadat we de duurzaamheidsinspanningen meetbaar maakten. Op die manier gaven we duurzaamheid handen en voeten. Het resultaat van al die ex- en interne inspanningen is dat Rijkswaterstaat nu in de aanbestedingen van GWW-projecten de CO2-prestatieladder en de DuboCalc-methodiek (indien onderscheidend) als EMVIcriterium standaard toepast. Dus ja, je kunt wel zeggen dat we onderhand flink wat duurzame meters maken.’
Tips
Toename sociaal kapitaal leidt tot waardecreatie
Een kleine tien jaar geleden stond de woonwijk Vogelbuurt in Hellevoetsluis slecht aangeschreven. Het was er vies, het was er onveilig en van de groenvoorzieningen was weinig meer over. Reden te over voor de gemeente om deze woonwijk grondig te renoveren. Door stil te staan bij wat nu eigenlijk de wensen en behoeften waren van de bewoners, is het project heel anders aangepakt. Zo werden de diverse ambities in kaart gebracht en tegen elkaar afgezet. Daarmee kwamen de meest opportune kansen naar voren en kon maximaal worden ingezet op duurzaamheid. En dat in de breedste zin van het woord. Tijdens bewonersbijeenkomsten en vergaderingen vonden brainstormsessies plaats en kwamen de wensen van de bewoners aan bod. Technisch experts schoolden de bewoners bij over de diverse technische (on)mogelijkheden binnen het project. Dit heeft geresulteerd in een wijk waarin dilemma’s als groenvoorziening, parkeerplaatsen en lantaarnpalen, gezamenlijk zijn opgelost naar een ieder zijn zin. Na de afronding van het project is het beheer aan de bewoners overgedragen. Nog steeds zijn alle partijen erg enthousiast over de herinrichting van de wijk en de integrale wijze waarop dit is project is aangepakt.
was mee te denken en te praten over de vijf thema’s woonruimte, de openbare ruimte, het spelen, het groen en de veiligheid. Met die groep zaten we om de veertien dagen aan tafel. Altijd op een woensdagavond. Dat heeft tot 2009 geduurd. Met vier groepen zijn we plannen gaan trechteren, net zolang tot er een goed en breed gedragen plan op tafel lag. Om de bewoners in staat te stellen weloverwogen keuzes te maken, werden ze begeleid door deskundige experts. Achteraf was het fantastisch te zien hoe een verwaarloosde en verdeelde wijk waarin veertien nationaliteiten leefden, een enorme groei in sociale cohesie liet zien. Wat dat aangaat was het sociale innovatie in optima forma, er werd werkelijk geïnnoveerd op basis van maatschappelijke behoeften.’ Anno nu is de Vogelbuurt een mooie, schone wijk waarin het veilig wonen is. ‘Dat klopt. De bewoners zien de wijk echt als ‘hun’ wijk en zorgen er ook goed voor. Nog steeds zorgt dat voor een trots gevoel bij onze projectpartners BTL, Universiteit van Tilburg,TNO , Gemeente en onszelf. Ook omdat we uiteindelijk met minder budget meer waarde gecreëerd hebben. Gedurende het project werd de ambitie namelijk alsmaar omhoog bijgesteld. Problemen werden als kansen aangepakt en de successen zorgden ervoor dat de lat alsmaar hoger werd gelegd. Zo leidde de toename van het sociaal kapitaal tot een enorme waardecreatie.’
Tips • Betrek de bewoners bij de planvorming. Spreek als gemeente en bewoners gezamenlijk de duurzaamheidsambitie uit en stel concrete doelen.
• Geef opdrachtnemers zoveel mogelijk vrijheid in het ontwerpproces • Maak je duurzame doelstellingen meetbaar
• Kijk in het stellen van doelen door een integrale duurzaamheidsbril: People (sociale leefkwaliteit), Planet (kwalitatief leefgebied) en Profit (meerwaarde van een leefgebied) • Denk bij alle stappen aan de 4e P van Pleasure
7
Bewoners denken mee bij reconstructie woonwijk in
Traverse Dieren focust ook op betere en gezondere
Nieuw-Lekkerland
leefomgeving
Niels van Amstel is regiomanager bij Megaborn, het
Max Schurink is projectleider van het project Traverse Dieren. ‘Aangezien er al een aantal keuzes vastlag vanuit het verleden, bijvoorbeeld de ligging van het definitieve tracé, was hierop geen additieve invloed op duurzaam meer mogelijk. Dan kun je twee dingen doen. De zaken laten zoals ze zijn, of toch op zoek gaan naar duurzame kansen. Wij hebben dat laatste gedaan. De projectgroep hoefde ik daarvan niet te overtuigen. Binnen Gelderland is duurzaamheid al jaren een issue en iedereen is daar enthousiast over. En dan kom je heus nog genoeg mogelijkheden tegen. Een voorbeeld. Bij een weg denk je al snel aan geluidsoverlast. Met de plannen zoals die er al lagen, was er wettelijk gezien geen
bureau dat aan de lat stond voor het begeleiden van het gehele proces, het formuleren van de ambities en het opstellen van de vraagspecificatie richting de markt. ‘Al met al was de reconstructie complex. Al die eerder geschetste problemen betroffen andere ‘systemen’ - bijvoorbeeld het wegennetwerk, de nutsvoorzieningen, het grondwatersysteem of de verlichting - en ‘behoeften’ en vroegen ieder om een andere aanpak en een verschillend niveau van beschouwing. Tegelijk hadden die systemen wel met elkaar te maken. Daarnaast wilde de gemeente stappen maken in duurzaamheid en in optimalisatie van hun werkwijze. Een en ander vergde een aanpak waarbij het beleid en de behoeften per systeem
Handvaten voor inzichtelijke en bewuste afwegingen
In de Venuslaan en aanliggende straten in NieuwLekkerland was het rioolstelsel nodig toe aan vervanging. Door zettingen was de woonwijk maar liefst ca. 80 cm gezakt ten opzichte van het aanlegniveau. Die zettingen hadden tevens negatieve effecten op de toegankelijkheid en bereikbaarheid van de wijk. Maar er speelde meer. Zo was de inrichting van het woongebied niet Duurzaam Veilig en aan het einde van zijn levensduur en waren er parkeerproblemen. Verder paste de staat van het groen niet meer bij de beeldkwaliteit en de onderhoudsintensiteit die de gemeente voor ogen heeft. Het vervangen van het riool was een prima mogelijkheid om het gebied grondig te reconstrueren en te optimaliseren. Nu heeft de gemeente Molenwaard, waartoe Nieuw-Lekkerland behoort, burgerparticipatie hoog in het vaandel staan. Omdat dit een project een zeer grote impact had op de leefomgeving, zijn de bewoners en andere direct belanghebbenden dan ook direct betrokken bij het bepalen van de ambities en het maken van het ontwerp. Uit de bewoners, vertegenwoordigers van Huurdersvereniging Nieuw-Lekkerland en Woningbouwvereniging Nieuw-Lekkerland werd een klankbordgroep samengesteld voor directe feedback. De klankbordgroep fungeerde als luisterend oor, gaf aan wat er leefde in de wijk en hield hierbij goed de samenlevingsverbanden in de gaten. Inmiddels is het project gegund aan aannemer Van der Ven. Op 16 mei jl. gaf wethouder Kees Boender, samen met de jongste en oudste leerling van de in het woongebied gelegen basisschool De Wegwijzer, het daadwerkelijke startsein voor de reconstructie van de Venuslaan en omgeving.
met elkaar in lijn gebracht moesten worden voor een integrale aanpak. Het fijne aan Duurzaam GWW is dat die al die behoeftes combineert en het dus complex maakt, maar aan de andere kant weer de handvaten geeft voor inzichtelijke en bewuste afwegingen en stappen voor het vervolg. De instrumenten helpen daarbij. Zo gaf de Omgevingswijzer bijvoorbeeld een goed overzicht van het beleid over alle relevante beleidsthema’s heen. Daardoor kwamen eventuele leemtes en kansen goed in beeld en was het proces van afwegingen voor de projectmaatregelen beter te sturen. Van grote waarde was ook de Ambitiewijzer. Dit instrument ondersteunde de betrokkenen om een beeld te vormen wat als belangrijk werd ervaren en focus aan te brengen. Bewoners konden daardoor gerichter meepraten en aangeven waar zij de ambitie naar boven wilden bijstellen. Die nieuwe ambities en daarvan afgeleide topeisen kwamen terug in de EMVI voor de aanbesteding. Zo werd een logische relatie gelegd tussen de diverse belangen, de vraagspecificatie en de weging van de inschrijvingen. Kortom, mede dankzij de Aanpak Duurzaam GWW slaagden we erin alle betrokkenen mee te nemen in het stramien van beleid, uitgangspunten, randvoorwaarden, behoeften, oplossingsruimte en keuzes. Dat heeft geleid tot een heldere ambitie en doelstelling en een goede vraagspecificatie en aanbesteding. Het project is als een UAV-GC-contract op de markt gezet. Het is nu aan aannemer Van der Ven om het ontwerp verder uit te werken en uit te voeren, geheel in samenspraak met de bewoners.’
Tips • Het gaat erom mensen bij elkaar te brengen. De Omgevingswijzer is een prima instrument om zo’n overleg al in vroeg stadium te voeren. • Het is nooit te laat om met de aanpak te starten. Je creëert mogelijk nieuwe kansen en maakt meer mensen bewust van de focus.
8
Inzetten op maximale duurzaamheidswinst
Dwars door het Gelderse Dieren heen loopt de N348. De inwoners van Dieren ervaren die als druk en onveilig. Het project Traverse Dieren moet de verkeersdoorstroming en –afwikkeling verbeteren. Al eerder waren er plannen in deze richting, maar die werden in 2008 stopgezet. Het plan Traverse Dieren beperkt zich nu enkel tot de verbetering van de infrastructuur. Inmiddels is de planvoorbereiding in een vergevorderd stadium. Er is al een tracékeuze gemaakt en daarvoor hebben de verschillende inpassingstudies, inclusief de Milieu Effect Rapportage, reeds plaatsgevonden. De opgave en uitdaging is om alsnog maximale en realistische duurzaamheid binnen het project toe te passen. Die duurzaamheidsvragen zijn uitgewerkt met de Aanpak Duurzaam GWW. De eerste stap was het inventariseren van projectkansen en aandachtspunten voor alle duurzaamheidsthema’s die wellicht een rol spelen in het project. Deze kansen en aandachtspunten zijn per thema gebundeld tot een groslist aan aspecten. Na de inventarisatie zijn per thema uit het Ambitieweb een aantal subthema’s benoemd om de hoeveelheid aspecten overzichtelijk en gestructureerd weer te geven. Daarbij is gekeken naar welk ambitieniveau redelijkerwijs haalbaar is op basis van bestaande technieken en reeds uitgevoerde duurzaamheidprojecten. Tot slot is een analyse gemaakt van alle relevante beschikbare informatie, bijvoorbeeld provinciale beleidsdocumenten, om te komen tot een realistische inschatting van het haalbare ambitieniveau. Om de gestelde ambitie per thema te bereiken zijn vervolgens concrete duurzaamheidsmaatregelen geformuleerd. Deze maatregelen zijn verzameld in een totaallijst en vervolgens in een werksessie een voor een doorlopen. De gekozen maatregelen samen vormen de overkoepelende duurzame projectambitie.
reden om daar nog eens extra aandacht aan te besteden. Daar was immers al uitvoerig onderzoek naar gedaan. Wij hebben dat echter wel gedaan. Om er vervolgens achter te komen dat het wooncomfort er niet voor alle omwonenden op vooruit ging met de nieuwe N348. Dan kun je zeggen dat je keurig binnen de spelregels van de wet opereert en dat je dus verder niets hoeft te doen. Aan de andere kant, een van onze duurzame ambities is wel dat de nieuwe weg tevens moet zorgen voor een betere en gezondere leefomgeving voor de omwonenden. Met andere woorden, daar gaan we dus toch wat aan doen. En zo zullen er zich tijdens het verloop van het project nog wel meer duurzame kansen voordoen, daar ben ik van overtuigd. Waarmee ik wil zeggen, duurzaamheid gaat verder dan ambities formuleren en die uitvoeren. Duurzaamheid is van alledag. Het betekent voortdurend je oren en ogen openhouden. Leren van wat er om je heen gebeurt, kijken naar andere projecten en daar verbinding mee zoeken. Op die manier kun je ook tijdens een project duurzaamheid inbrengen. Pas als je zo denkt en doet bereik je maximale duurzaamheidswinst!
Tips • Houd je oren en ogen open. Ook tijdens het project doen zich genoeg duurzame kansen voor • Zorg voor enthousiaste projectgroepleden en maak hen tot duurzame ambassadeurs
9
Notities en tips
sessieronde 1
Notities en tips
sessieronde 2
• Wat kan ik met het geleerde?
• Wat kan ik met het geleerde?
• Hoe ziet dat in mijn situatie eruit?
• Hoe ziet dat in mijn situatie eruit?
• Waar kan ik tegenaan lopen?
• Waar kan ik tegenaan lopen?
• Wat ga ik zelf doen in mijn eigen situatie met dat wat ik nu geleerd heb?
• Wat ga ik zelf doen in mijn eigen situatie met dat wat ik nu geleerd heb?
• Welke actie ga ik nemen?
• Welke actie ga ik nemen?
10
11
Notities en tips
12
Notities en tips
13
Notities en tips
14
Notities en tips
15
