Inleiding tot het onteigeningsrecht SYNTRA
1
2
1.
Het instrument onteigening – Situering en wettelijk kader
2.
De 5 grondvoorwaarden voor onteigening
3.
De administratieve onteigeningsprocedure
4.
De gerechtelijke onteigeningsprocedure
Situering en wettelijk kader
3
4
Definitie:
“De onteigening is een rechtsmiddel voor de
overheid om, voor de uitvoering van werken, of voor andere doeleinden van algemeen belang de beschikking te krijgen over zaken wanneer de normale middelen tot deze eigendomsovergang niet kunnen leiden”
5
Definitie: “De onteigening is de gedwongen en definitieve overdracht van het eigendomsrecht op initiatief van de overheid”
Geen onteigening: ◦ Opeising = roerende goederen/ tijdelijk; ◦ (wettelijke) erfdienstbaarheden van openbaar nut= geen eigendomsoverdracht VCRO Rooilijndecreet duinendecreet
6
Eerste aanvullend protocol EVRM – art. 1 Alle natuurlijke of rechtspersonen hebben recht op het ongestoord genot van hun eigendom. Niemand zal van zijn eigendom worden beroofd behalve in het algemeen belang wet en in de algemene beginselen van het internationaal recht. (…) Artikel 16 Grondwet: Niemand kan van zijn eigendom worden ontzet dan ten algemenen nutte, in de gevallen en op de wijze bij de wet bepaald en tegen billijke en voorafgaande schadeloosstelling.
7
Bevoegdheidsverdeling: Artikel 79 BWHI
§ 1. Onverminderd § 2, kunnen de (Regering) overgaan tot onteigeningen ten algemenen nutte in de gevallen en volgens de modaliteiten bepaald bij decreet, met inachtneming van de bij de wet vastgestelde gerechtelijke procedures en van het principe van de billijke en voorafgaande schadeloosstelling bepaald bij artikel 11 van de Grondwet. toedoen van het lid van de (Regering) dat daartoe gemachtigd werd. (…)
Gerechtelijke onteigeningsprocedure: federale bevoegdheid Administratieve onteigeningsprocedure: Vlaamse bevoegdheid
8
FEDERAAL WETTELIJK KADER
Wet van 17.04.1835 op de onteigening ten algemene nutte = Gewone onteigening Wet van 27.05.1870 houdende vereenvoudiging van de administratieve formaliteiten inzake onteigening ten algemenen nutte; Wet van 10.05.1926 tot instelling van een rechtspleging bij dringende omstandigheden inzake onteigening ten algemenen nutte; Wet van 26.07.1962 betreffende de rechtspleging bij hoogdringende omstandigheden inzake onteigening ten algemenen nutte = onteigening bij hoogdringendheid (Vrederechter)
9
Decreet van 13 april 1988 tot bepaling van de gevallen en de modaliteiten waarbij de Vlaamse regering kan overgaan tot onteigeningen ten algemenen nutte inzake de gewestelijke aangelegenheden. Besluit van de Vlaamse Regering van 14 oktober 2011 inzake onteigeningen ten algemenen nutte ten behoeve van de gemeenten, de provincies, de autonome gemeentebedrijven, de autonome provinciebedrijven, de OCMW‟s, de intergemeentelijke samenwerkingsverbanden en de provinciale ontwikkelingsmaatschappijen VERVANGT: „onteigeningsbesluit van 19.12.1991 Omzendbrief BB 2011/5 van 14 oktober 2011 inzake onteigeningne ten algemenen nutte ten behoeve van lokale overheden VERVANGT: Omzendbrief BA-99/01 dd. 23.02.1999 Omzendbrief HV 96/01 betreffende onderrichtingen inzake het verlenen van ministeriële instemming voor onteigeningen in het kader van huisvestingsprojecten
Decreet dd. 10 december 2010 = Invoeging Artikels 192 ter-192 quater in het gemeentedecreet – aanstelling landmeters
10
Actuele wetswijzigingen
Omzendbrief BB 2010/02 dd. 01.02.2010 – vervreemding van onroerende goederen door de provincies, gemeenten, OCMW‟s en besturen van de erkende erediensten – procedure
11
Afschaffing van de instemming van de functioneel bevoegde minister: enkel de minister voor Binnenlands Bestuur machtigt lokale besturen tot onteigening. De instemming van de functioneel bevoegde minister is niet langer vereist (BVR 10 oktober 2011)
Eén loket: Een onteigening gekoppeld aan een gemeentelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP) wordt gemachtigd door de Minister voor binnenlands bestuur (art. 2.4.4§2 VCRO)
12
Vanaf 1 maart 2012 worden de onteigeningsdossiers behandeld door de provinciale afdelingen. De dossiers ter machtiging van onteigeningen moeten dan ook daar worden ingediend en niet meer op de centrale afdeling
13
OnteigeningsProcedure
Machtiging
Gemeenrechtelijke onteigening
Binnenl. Best.
Onteigening + gemeentelijk RUP
Binnenl. Best.
Onteigening NA gemeentelijk RUP
Binnenl. Best.
Onteigening + provinciaal RUP
Ruimtelijke Ord.
Onteigening NA provinciaal RUP
Binnenl. Best.
Onteigening NA gewestelijk RUP
Binnenl. Best.
Onteigening + rooilijnplan
Binnenl. Best.
Onteigeningsproc. = procedure RUP Oneigening NA rooilijnplan
Binnenl. Best.
Opmerking
Onteigeningsproc. = procedure RUP
decreetswijzig. Op komst
Behalve private buurtwegen: Vl. min. RO (wet 10.04.1841) wijziging om komst
14
15
Artikel 16 Grondwet: Niemand kan van zijn eigendom worden ontzet dan ten algemenen nutte, in de gevallen en op de wijze bij de wet bepaald en tegen billijke en voorafgaande schadeloosstelling.
Onteigeningsvoorwaarden: ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦
Algemeen nut noodzaak Habilitatie Wettelijke procedure Billijke en voorafgaande schadeloosstelling Hoogdringendheid (wet van 1962)
16
1.
Onteigening kan enkel voor de realisatie van een doel van ALGEMEEN NUT en moet NOODZAKELIJK zijn om dit doel te bereiken (1) Definitie algemeen nut= tegemoetkomen aan een behoefte die bijdraagt tot een (noodzakelijke) verbetering van de samenleving en de leefomstandigheden van de gemeenschap, en waaraan door privé-initiatief geen oplossing wordt geboden.
ALGEMEEN NUT:
Onteigeningsdoel = te realiseren project is noodzakelijk voor de uitbouw van de infrastructuur of voor het beleid Functioneel en geografisch: binnen bevoegdheid gemeente
Evenredigheidsbeginsel => drie fasen-test:
Is de beslissing nuttig om het nagestreefde doel te bereiken? Is de beslissing daartoe, onmisbaar, dit is kan ze niet evengoed door een alternatieve, voor een ander belang minder bezwarende regeling worden vervangen ? Is de beslissing, al is ze onmisbaar in de hiervoor genoemde betekenis, niet disproportioneel bezwarend voor een ander belang?
17
1.
Onteigening kan enkel voor de realisatie van een doel van ALGEMEEN NUT en moet NOODZAKELIJK zijn om dit doel te bereiken (2)
Onteigeningsnoodzaak: (onteigening = ultimum remedium) o Maatschappelijke behoefte
oplossing
bijdragen tot het oplossen van een bepaald probleem waarmee de onteigenaar geconfronteerd wordt bij zijn taakinvulling Bvb. actieve nood aan bedrijventerreinen, actieve nood aan sociale woningen,…
o Ernstige poging tot minnelijke verwerving o Kan het onteigeningsdoel niet worden bereikt zonder grondverwerving door de overheid? Tijdelijke inneming even goed? Andere publiekerechtelijke middelen? (vb.: leegstandheffing, bescherming als monument,…) Zelfrealisatie: de eigenaar wenst de bestemming zelf re realiseren
o Kan het onteigeningsdoel niet worden gerealiseerd op een ander perceel? Zorgvuldige afweging van de alternatieven: beste/ enige oplossing Puntonteigeningen globale projecten
18
2.
Onteigening kan enkel krachtens een wet (Wettelijke habilitatie) Algemeen: artikel 16 GW o Onteigeningsbevoegdheid gemeenten algemeen aanvaard
Specifieke wetgeving (al dan niet met een bijz. procedure): o Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening - Artikel 2.4.3 e.v. VCRO; o Decreet van 8 mei 2009 houdende vaststelling en realisatie van rooilijnen – artikel 11 e.v.; o Vlaamse Wooncode – artikel 34§2; o Decreet van 27 maart 2009 betreffende het grond- en pandenbeleid – artikel 2.1.3 §1, 10°.
19
3.
Onteigening kan enkel op de wijze bij wet bepaald: de gemeenrechtelijke onteigeningsprocedure Twee fasen:
o Administratieve onteigeningsprocedure (voor gemeenten) Wet van 27 mei 1870 houdende vereenvoudiging van de administratieve
formaliteiten inzake onteigening ten algemenen nutte.
besluit van de Vlaamse Regering van 19 december 1991 Omzendbrief BA-99/01 dd. 23 februari 1999
o Gerechtelijke onteigeningsprocedure De gewone procedure Rb eerste aanleg: wet van 17.04.1835 De procedure bij hoogdringendheid voor de vrederechter: Wet van 26.07.1962
Andere administratieve onteigeningsprocedures:
onteigening samen met de vaststelling van een Ruimtelijk Uitvoeringsplan (art. 2.4.3. e.v. VCRO) …
20
4.
Billijke en voorafgaande schadevergoeding: De onteigeningsvergoeding De onteigeningsvergoeding is een integrale vergoeding voor elk nadeel dat voortvloeit uit de onteigening > nieuw goed kunnen kopen Belangrijke principes: Vergoeding is steeds in geld; Waardebepaling op het moment van het onteigeningsvonnis; Geen planologische neutraliteit voor onteigeningen buiten de context van een RUP ( Artikel 2.4.6 §1 VCRO); DUS: rekening houden met de bestemming ; Een perceel dient gewaardeerd als één geheel (de tuingrond mag niet worden afgesplitst); Onrechtmatige voordelen worden niet vergoed (niet vergunde gebouwen,…); Enkel nadeel dat rechtstreeks uit de onteigening voortvloeit; (niet ten gevolge van de werken die gerealiseerd zullen worden);
21
Billijke en voorafgaande schadevergoeding: De onteigeningsvergoeding (2)
4.
Onteigeningsvergoeding > twee onderdelen
o Vergoeding voor verlies van eigendom (verlies van zakelijk recht)
Gebruikersschade (huurder,… - of de eigenaar/ gebruiker)
o
Venale waarde (verkoopwaarde) van de grond + de opstallen Waardevermindering overblijvende delen Geschiktheidswaarde Vergoeding voor wederafsluiting en wederafpaling Wederbeleggingsvergoeding en wachtintresten Morele schade: affectatiewaarde Vergoeding raadsman?
Woning: verhuiskosten, wederaanpassing,… Handelszaak: verplaatsen beroepsactiviteit, stilleggen en verlies aan cliënteel,… Landbouwgrond: verlies oogst, winstverlies herstelperiode, drempelvergoeding,…
TIP: minnelijke verwerving: vergoeding> normale verkoopprijs
22
GwH 8 december 2011 nr. 186/2011 rechtsplegingsvergoeding
◦ De in het ongelijk gestelde eigenaar/ onteigende is GEEN RPV verschuldigd (fase vrederechter). ◦ De kosten en erelonen van een advocaat houden rechtstreeks verband met de onteigening en dienen aldus te worden vergoed. ◦ Artikel 16 GW verzet zich er niet tegen dat deze kosten dmv de rechtsplegingsvergoeding forfaitair worden vergoed.
Cass. 5 mei 2006:
◦ vergoedbaarheid kosten technisch raadsman
23
Artikel 2.4.6 §1, eerste lid VCRO:
“Bij het bepalen van de waarde van het onteigende perceel wordt geen rekening gehouden met de waardevermeerdering of vermindering die voortvloeit uit de voorschriften van een ruimtelijk uitvoeringsplan, voorzover de onteigening wordt gevorderd voor de verwezenlijking van dat ruimtelijk uitvoeringsplan”.
24
Arrest GwH dd. 8 december 2011, nt. 186/2011: bevestigt de grondwettigheid van dit principe
“Aangezien het door de realisatie van het ruimtelijk uitvoeringsplan middels de onteigening is dat de waarde van het onroerend goed ook daadwerkelijk wordt beïnvloed, is het billijk dat bij de vaststelling van de onteigeningsvergoeding geen rekening wordt gehouden met de waardevermeerdering of -vermindering die uit de verwezenlijking van die doelstelling voortvloeit”.
25
5.
De onteigening is hoogdringend De hoogdringende onteigeningsprocedure voor de Vrederechter is de standaardprocedure geworden, echter nog steeds hoogdringendheid aantonen. Art 1 wet 26 juli 1962: indien “de onmiddellijke
inbezitneming van een of meer onroerende goederen ten algemenen nutte onontbeerlijk is”
26
Hoogdringendheid: gewijzigde rechtspraak RvS nr. 218.855 11 april 2012: Hoogdringende procedure vrederechter = uitzondering => motiveren
“De reden om toepassing te maken van de uitzonderingsprocedure van de wet van 26 juli 1962, die een geringere rechtsbescherming biedt dan bij de gewone onteigeningsprocedure (…) moeten op grond van de motiveringswet in het bestreden onteigeningsbesluit zelf uitdrukkelijk zijn opgenomen. Er kan enkel met die redengeving rekening worden gehouden”.
27
28
Administratieve onteigeningsprocedure (gemeente)
Gemeenrechtelijke procedure onteigeningsmachtiging Vlaams minister Binnenlands Bestuur: Onteigeningsbesluit 14 oktober 2011 Omzendbrief BB 2011/5 dd. 14 oktober 2011 Wet van 27 mei 1870
Bijzondere procedures:
Vlaamse Codex Ruimtelijke ordening (VCRO) Rooilijndecreet Economische expansie (Programmadecreet 19 december 2003, art. 73 e.v. - nieuw decreet ruimtelijke economie in voorbereiding)
Gerechtelijke onteigeningsprocedure
o De „gewone‟ procedure Rb eerste aanleg: wet van 17 april 1835 o De procedure bij hoogdringendheid vrederechter: Wet van 26 juli 1962
29
Gemotiveerde onteigeningsbeslissing Onteigeningsplan Openbaar onderzoek Advies gewestelijk stedenbouwkundig ambtenaar Bodemattesten Schattingsverslag Begrotingsregeling Andere adviezen
ALLE INFO: http://binnenland.vlaanderen.be/onteigeningen
30
1. 2. 3.
4. 5. 6.
7. 8. 9. 10.
Principiële onteigeningsbeslissing gemeenteraad Opmaak (voor)ontwerp van de werken Opmaak onteigeningsplan en schattingsverslag Samenstelling onteigeningsdossier (verplichte documenten) Laatste formeel bod minnelijke verwerving Voorlopige onteigeningsbeslissing Openbaar onderzoek Definitieve onteigeningsbeslissing Aanvraag tot het bekomen van een onteigeningsmachtiging Gemotiveerde onteigeningsmachtiging Vl Minister Binnenl. Bestuur
31
1.
Principiële onteigeningsbeslissing gemeenteraad Na minnelijke onderhandelingen! Ernstige onderhandelingspoging = wettelijke verplichting + zorgvuldig bestuur Minnelijk akkoord = gewone koop/ verkoop (echter: hogere vergoeding) Op basis van een ernstige schatting: ontvanger registratie (indien nog geen sprake van onteigening) of aankoopcomité of landmeter-expert Op basis van een gemotiveerde onderhandelingsnota: open kaart met de onteigende Instemming gebruiker! (huurder, pachter,…)
Formele beslissing gemeenteraad opstart administratieve onteigeningsprocedure Geen motiveringsverplichting, doch best beknopte uiteenzetting dossier
32
2.
Opmaak (voor)ontwerp van de werken Vooral bij grote projecten: eerst weten wat je wil doen en waar kan worden gerealiseerd
In eigen beheer of aanstellen ontwerper Projectnota Tracé van de werken Beschrijvende nota Situatie op heden > probleemstelling > oplossing Beleidscontext: GRSP, mobiliteitsplan, voorgaande beslissing Stedenbouwkundige context: gewestplan, RUP,…
33
Opmaak onteigeningsplan en schattingsverslag
3.
WIE?
Landmeter-expert (art. 192 bis-192quater Gemeentedecreet; omzendbrief OV BA 2010/02 12 februari 2010)
Commissaris Aankoopcomité (art. 61 programmawet 6/07/1989) of ontvanger van de Registratie (doen normaal geen onteigening): gemeenten kunnen beroep doen op het aankoopcomité (FOD Financiën), doch dit is NIET verplicht: www.patrimoniumdiensten.be
Onteigeningsplan (zie: art. 2.4.4§1 VCRO)
Tracé van het werk
tijdelijke werkzones en te onteigenen percelen bovengrondse/ondergrondse innemingen erfdienstbaarheden openbaar nut
Perceelsgewijs plan
Kadastraal uittreksel Stedenbouwkundige bestemming
innemingstabel: actuele eigenaars
Schattingsverslag: vergelijkende methode
34
4.
Samenstelling onteigeningsdossier (verplichte documenten) Bodemattest (art. 119 bodemdecreet van 27 oktober 2006) Meestal blanco bodemattest verklaring gemeente neemt sanering ten laste
Stedenbouwkundig advies(≠stedenbouwkundig attest) of al vergunning Bijzondere vergunningsprocedure: voor handelingen van algemeen belang of voor aanvragen ingediend door publiekrechtelijke [...] rechtspersonen – procedure bij de gemachtigd ambtenaar van het Vlaamse Gewest (departement RWO) De reguliere vergunningsprocedure: voor burgers en voor bepaalde kleine handelingen van algemeen belang (art. 4.7.1.§2 VCRO) (niet ontvoogde gemeenten: bindend advies van gewestelijk stedenbouwkundig ambtenaar (Agentschap ruimte en erfgoed)
35
4.
Samenstelling onteigeningsdossier (verplichte documenten) Instemming functioneel bevoegde minister Voorbeelden:
aanleg riolering => milieu Cultuur Mobiliteit Wonen Sport Bedrijventerreinen
Zuiver gemeentelijke bevoegdheid => geen instemming Vb.: gemeentewegen
Elke minister bepaalt eigen voorwaarden Omzendbrief hv96/01 26/07/1996: onteigening voor huisvestingsprojecten
36
4.
Samenstelling onteigeningsdossier (verplichte documenten) Andere vergunningen/ machtigingen Vbn.: kapvergunning, waterlopen,…
Achtergronddocumenten Advies belangenorganisaties Advies andere overheden: VLM, Natuur en bos,…
DOEL: onteigeningsdoel moet realiseerbaar zijn “Als basisvereiste om tot onteigening over te gaan geldt dat enerzijds het doel van de onteigening in overeenstemming is met de stedenbouwkundige bestemming van het beoogde goed en anderzijds dat dit doel in de huidige omstandigheden kan gerealiseerd worden of vergunbaar is”.
37
5.
Laatste formeel bod minnelijke verwerving Op basis van schattingsverslag: laatste bod te nemen of te laten
38
Voorlopige onteigeningsbeslissing
6.
Voorlopige vaststelling onteigeningsplan Gemotiveerde beslissing:
Onteigenende overheid rechtsgrond: wettelijke habilitatie Algemeen nut Noodzaak en evenredigheid hoogdringendheid
Openbaarheid van bestuur! Volledig administratief dossier kan worden opgevraagd
39
7.
Openbaar onderzoek wet van 27 mei 1870 Collegebeslissing PV van opening openbaar onderzoek Modaliteiten: 15 dagen dossier ter inzage op het gemeentehuis Inzage dossier: Strik gezien: enkel onteigeningsplan ter inzage Beter: volledig administratief dossier (openbaarheid van bestuur)
Aankondiging Eigenaars én aangelanden: Schriftelijk en individueel verwittigd Andere: aangeplakt + publicatie lokale media
Mogelijkheid burger indienen mondelinge of schriftelijke bezwaren
Collegebeslissing PV van sluiting openbaar onderzoek
40
8.
Definitieve onteigeningsbeslissing Definitieve vaststelling onteigeningsplan; Uitdrukkelijke weerlegging ingediende bezwaren
41
9.
Aanvraag tot het bekomen van een onteigeningsmachtiging – indienen dossier Agentschap voor Binnenlands Bestuur
TIP: voorafgaand overleg Voorwaarden voor machtiging (omzendbrief BA/99-01): bij te voegen documenten:
voorlopige en definitieve onteigeningsbeslissing Minnelijk aanbod Onteigeningsplan en schattingsverslag openbaar onderzoek Bodemattesten stedenbouwkundig advies Andere vergunningen (kapvergunning, waterlopen,…) instemming functioneel bevoegde minister begroting
42
10.
Gemotiveerde onteigeningsmachtiging Vl Minister Binnenl. Bestuur
Machtiging van de gemeente om over te gaan tot onteigening Beroep Raad van State
43
44
1. 2. 3. 4. 5.
6. 7. 8.
9. 10.
Verzoekschrift Vredegerecht Dagvaarding eigenaars Verschijning ter plaatse voor de Vrederechter + plaatsbeschrijving gerechtsdeskundige Provisioneel onteigeningsvonnis= eigendomsoverdracht Storting provisionele onteigeningsvergoeding depositoen consignatiekas + hypothecair getuigschrift Betekening stortingsbewijs e.a. => inbezitstelling Neerlegging deskundigenverslag voorlopige onteigeningsvergoeding Terechtzitting na deskundigenverslag Vonnis voorlopige onteigeningsvergoeding Herzieningsprocedure
45
46
47
Voorstel 35: integreer onteigeningsplannen maximaal in de RUP-procedures. (een sectoraal onteigeningsplan kan immers niet worden vastgesteld in strijd met een definitief vastgesteld RUP dat een verordenend plan is). Voorstel 36: vereenvoudig grondig de problematiek van de Ministeriële machtigingen tot onteigening en tussenkomsten van functioneel bevoegd Ministers binnen de onteigeningsproblematiek en dit zowel voor onteigening door de Vlaamse overheid als deze voor lagere besturen.
48
Voorstel 37: versoepel de toelaatbaarheidsvoorwaarden voor de hoogdringende procedure
Voorstel 38: ondersteun de aankoopcomités
Voorstel 39: oprichting van een Vlaams aankoopcomité?
49
Voorstel van decreet dd. 31 januari 2012: Aan artikel 16 van de hoogdringende onteigeningswet dd. 26 juli 1962 wordt een vierde lid toegevoegd:
„De vordering tot herziening kan niet leiden tot een vermindering van de door de vrederechter toegekende voorlopige vergoedingen‟
50
51
Erfdienstbaarheid van openbaar nut: Een onroerende eigendomsbeperking die door of krachtens de wet in het algemeen belang wordt opgelegd. VS Quasi-onteigening: Dermate zware beperking van het beschikkingsrecht van de eigenaar dat elk nut verloren gaat, evenwel zonder formeel verlies van eigendom.
52
Erfdienstbaarheid ◦ ◦ ◦ ◦
Eigendomsbeperking Opgelegd door of krachtens de wet Algemeen nut Doorgaans geen vergoeding
Onteigening ◦ ◦ ◦ ◦
(544 BW)
(art 16 Grondwet)
Eigendomsoverdracht Opgelegd door of krachtens de wet Algemeen nut Billijke en voorafgaande schadevergoeding
53
Klassieke leer Cass.: GEEN vergoedingsplicht bij eigendomsbeperking ◦ Geen eigendomsontneming => art 16 GW nvt ◦ Art. 544 laat beperking toe
Arrest GwH 19 april 2012 nr. 55/2012: WEL vergoedingsplicht bij quasi-onteigening ◦ Artikel 16 GW is niet van toepassing. ◦ Beginsel van gelijke verdeling van openbare lasten => art. 10 en 11 grondwet.
54
CONCLUSIE arrest GwH 19 april 2012 nr. 55/2012:
“Krachtens het beginsel van de gelijkheid van
de burgers voor de openbare lasten kan de overheid evenwel niet zonder vergoeding lasten opleggen die groter zijn dan die welke een persoon in het algemeen belang moet dragen”
MET DANK VOOR UW AANDACHT! Antwerpsesteenweg 16-18 2800 MECHELEN Tf. 015/40 49 40 Fax 015/276 276
[email protected] [email protected]
55
