Inleiding tot de Economie

Inleiding tot de Economie

Bart Vandewoestyne Dani¨el Slenders Faculteit Ingenieurswetenschappen Katholieke Universiteit Leuven Academiejaar 2002 - 2003 2de uitgave: academiejaar 2010-1011

Copyright (c) Bart Vandewoestyne. Permission is granted to copy, distribute and/or modify this document under the terms of the GNU Free Documentation License, Version 1.1 or any later version published by the Free Software Foundation; with no Invariant Sections, no Front-Cover Texts, no Back-Cover Texts. A copy of the license is included in the section entitled "GNU Free Documentation License".

1

Inhoudsopgave Wat is economie?

2

Wat zullen we produceren? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2

Hoe zullen we produceren? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2

Voor wie zullen we produceren? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

Economische systemen en hoe ze proberen de 3 vragen te beantwoorden . . . . . .

3

Centraal geleide economie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

Vrije markteconomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4

Wat zijn de problemen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4

De werking van de markt - Het prijsmechanisme Typologie van markten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 9

Analyse van de vraag-zijde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Analyse van de aanbod-zijde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Evenwicht in de markt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Vraag en aanbod in werking

22

Overheidsoptreden in de markt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Maximumprijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Welvaartseconomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Minimumprijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Opleggen van quota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Effect van belastingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Externe effecten in de productie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Effect van subsidies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Arbeidsmarkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Vraagzijde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Aanbodzijde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Subsidies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

2

De onderneming

38

Boekhouding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Balans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Resultatenrekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Sociale balans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Juridische aspecten van de onderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Management . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Productiefunctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Kostenanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Optimale productie, winstmaximisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Onderneming bij perfecte mededinging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Monopolie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Evenwicht van de monopolist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Prijsdiscriminatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Macro-Economie

58

Macro economische grootheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 De economische kringloop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Macro-economisch evenwicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Theorie van het investeringsgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Geld

68

Verschillende functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Soorten geld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Verschillende vormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Vraag en aanbod van geld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Aanbod van geld: Europese Centrale Bank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Vraag naar geld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Kwaliteitstheorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Fisher . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

3

GNU Free Documentation License

73

Applicability and Definitions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Verbatim Copying . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Copying in Quantity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Modifications . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Combining Documents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Collections of Documents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Aggregation With Independent Works . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Translation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Termination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Future Revisions of This License . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

4

Samenvatting Yo dudezzz, Believe it or not, maar voor u ligt een studentencursus ’Inleiding tot de Economie’. Hij is ontstaan tijdens het academiejaar 2001-2002. Het leek mij een goed idee om ervoor te zorgen dat het nageslacht over een elektronisch document beschikt dat verder kan verspreid en jaarlijks verbeterd worden. So spread the message! Als rasechte CW’er en Linux adept kon ik niet anders dan mezelf permitteren om de LATEX code van dit document vrij te geven, te ’Open Sourcen’ zoals wij computer-geeks dat zeggen... Iedereen is dus vrij om dit document aan te passen, doch ik word er graag van op de hoogte gehouden. Diegenen die hartelijk in het vuistje lachen omwille van de dt- en andere fouten in deze cursus moet ik teleurstellen... Het is namelijk niet mijn bedoeling geweest om dit tot een lingu¨ıstisch hoogstandje te laten evolueren. Deze cursus is soms ’in een ijltempo’ ingetikt geweest zonder echt stil te staan bij wat ik juist getikt heb. Vergeef me dan ook de talrijke fouten die er zeker nog in staan. Het was mijn bedoeling om voor een document te zorgen dat door studenten (die eventueel omwille van andere lessen die ze moeten volgen de les niet kunnen bijwonen... incluis de brossers ;-) kan gebruikt worden en dat economie bijbrengt. Dat daar dan in eerste instantie taalfouten insluipen zal mij een worst wezen. Die worden er wel uitgefilterd met de jaren. Vind je dus mega blunders in deze cursus, of voel je de ongeloofelijke drang om de figuren in deze cursus wat beter uit te werken, of ben je een LATEX guru en vind je dat de tekstzetting heel wat beter kan, stuur dan gerust je verbeteringen op naar het adres op de voorkant. Normaalgezien zou het de bedoeling zijn dat dit document ook altijd online te vinden is, zodat je het zelf ook kan afprinten als je dat wil. De plaats om te zoeken is de VTK website. Anno 2003 zou het document moeten te vinden zijn op http://www.vtk.be/stud/cudi/cursussen/. Misschien is dit in toekomstige academiejaren anders. . . . Schuim gewoon eens de website af en je vindt hem wel :-) Verder wens ik ook nadrukkelijk te vermelden dat reeds gebleken is dat bepaalde figuren bij het uitprinten niet al hun lijntjes bevatten en dus onvolledig zijn. Zeg niet dat ik ulle niet verwittigd heb h´e! ’t Amusement dermee en lang leve Linux! :-)

mc303 (Heverlee, januari 2003)

Wat is economie? De kern van het economisch probleem is schaarste. Vroeger waren bijvoorbeeld lucht en water niet schaars terwijl ze dat nu wel zijn. Men maakt een onderscheid tussen materi¨ele en immateri¨ele schaarste (zoals bv. tijd). Vanwege schaarste dienen er keuzes gemaakt te worden. Een derde element dat ter sprake komt is nut, het proberen maximaliseren van welzijnservaring. Samengevat: Schaarste → Keuze → Optimizering Voorbeelden: • Een consument maakt keuzes • Ondernemingen proberen hun winst te maximiseren We kunnen economie ook op een andere manier bekijken via het stellen van 3 vragen: 1. Wat zullen we produceren? 2. Hoe zullen we produceren? 3. Voor wie zullen we produceren?

Wat zullen we produceren? Ten tijde van Hitler stond men bv. voor de keuze boten of kanonnen te produceren. In Derde Wereldlanden die in oorlog zijn stelt zich soms de vraag of men beter voedsel of wapens produceert.

Hoe zullen we produceren? Welke methodes, technologie¨en zullen worden gebruikt? Produceren we grootschalig of kleinschalig? Produceren we op de klassieke manier of via kernenergie? Meestal produceert men via een dynamiek om de kosten zoveel mogelijk te drukken.

2

Voor wie zullen we produceren? Deze vraag stelt zich enkel omdat er schaarste is. Het is de vraag van de inkomstenverdeling. 2 grote principes van verdeling doen zich voor: prestatiebeginsel Hier geldt dat ’veel presteren’ = ’veel verdienen’ (loon naar werk). behoeftenbeginsel Onder andere Marx was hier voorstander van. In dit principe gaat men ervan uit dat wie meer behoefte heeft aan iets, meer moet krijgen. Vaak mondt dit principe uit in het gelijkheidsbeginsel. Beide principes hebben een probleem waardoor je ze niet in hun zuivere vorm kan toepassen. Bij het prestatiebeginsel zullen zieken, gehandicapten enz. uit de boot vallen (niks presteren = niks krijgen). Bij het behoeftenbeginsel zal luiheid op de duur primeren want mensen verdienen in dit systeem niets meer door harder te werken.

Economische systemen en hoe ze proberen de 3 vragen te beantwoorden Centraal geleide economie Wat produceren?

Hier deelt een centraal brein instructies uit, het zegt wie wat moet doen. Er moet info komen over wat men wel en en niet nodig heeft en op basis van die behoeften worden instructies uitgestuurd naar instellingen, ondernemingen etc. . . In dit systeem zijn geen markten. Prijzen hebben ook niet de functie van ’signalen’. Probleem hier is onder andere de slechte bevoorrading die voortdurende schaarste veroorzaakt (bv. Sovjet Unie).

Hoe produceren?

Het centraal brein specifieert ook hoe alles gebeurt. Welk soort energie gebruikt wordt, welke technologie. . . Dit alles wordt dan doorgespeeld naar de individuele producenten. Technologische vernieuwing wordt hierdoor vermeden of kan niet toch zijn recht komen.

Voor wie?

Hier domineert het gelijkheidsbeginsel (althans in theorie, geld proberen uit te schakelen is niet gelukt).

3

Vrije markteconomie Wat produceren?

Hier geldt het principe van de decentralisatie. Individuele producenten die in een bepaalde markt terechtkomen nemen beslissingen in functie van de vraag in die markt. De prijs van een product is een belangrijke informatie variabele. Een prijsstijging is een teken dat er schaarste is. Producenten kunnen hierop reageren en proberen winst te maken door meer te gaan produceren. Een prijs is dus een soort van ’signaal’. Producent en consument ontmoeten elkaar in markten. Voorbeeld: de bevoorrading van een stad. Er is geen centraal brein, alles is gedecentraliseerd via individuele handelaars en producenten die gedreven zijn door eigenbelang. Is er ergens een tekort aan tomaten, dan zal de prijs van de tomaten stijgen waardoor handelaars meer tomaten zullen willen verkopen om meer winst te maken. Dit zal het schaarste probleem oplossen. Adam Smith zei het onder andere ook als volgt: ”Individuele producenten worden gedreven door een onzichtbare hand.”

Hoe produceren?

In een vrije markteconomie waar concurrentie heerst moet men proberen te verkopen aan lage kostprijs. Men zal dus naar methodes zoeken om de kosten te drukken (nieuwe technologie¨en, producten, diensten, eventueel mensen afdanken,. . . ). Men spreekt van een permanente technologische revolutie. Vernieuwing is hier de essentie, concurrentie de drijfveer.

Voor wie?

Het prestatiebeginsel is doorslaggevend.

Wat zijn de problemen? Wat produceren?

In een centraal geleide economie blijkt het moeilijk te zijn om de informatie (waar en in welke mate er schaarste heerst) te centraliseren. Het centrale brein is de bottle-neck.

Hoe?

Technologisch probleem: centraal geleide economie¨en zijn tot stilstand gekomen terwijl het kapitalistisch systeem goed vooruit ging.

4

Voor wie?

Probleem van incentieven: in een vrij marktsysteem hebben producenten incentieven (prikkels) om nieuwe dingen te doen. In een centraal geleide economie moet je gewoon instructies opvolgen en het incentief is dan enkel inspanning minimiseren. Beide systemen hebben dus hun problemen. Stakanovisme Stakanov was een heel hard werkende arbeider door de Sovjet Unie naar voor geschoven. Hij kreeg premies en lag aan de grondslagen van het premiesysteem. In een vrije markteconomie zit je met een ethisch vervelend effect: mensen vallen uit de boot omdat ze niet kunnen produceren. Dit kan je oplossen door te gaan herverdelen op 2 manieren: Expliciet herverdelen Gebeurt via belastingen. Bij ons zitten we met een progressief systeem wat betekent dat men meer belasting dient te betalen naarmate men meer verdient. Sociale zekerheid Het noodlot opvangen, zorgen dat mensen die in zo’n situatie terechtkomen een inkomen hebben. Dit leidt soms tot problemen. In Europa is men er verder in gegaan dan in Amerika waar het prestatiebeginsel een grotere rol speelt. Voordeel hiervan is dat het zorgt voor een groei van de economie, een dynamische economie. Nadeel is echter dat er meer mensen uit de boot vallen. Een land kan 2 goederen produceren. We bekijken nu het keuzeprobleem tussen 2 goederen. Y

F E C

B D A G

X

Bovenstaande figuur wordt de productiemogelijkhedencurve genoemd. Ze geeft weer wat je op een bepaald ogenblik maximaal kan produceren in dat land. De curve stelt de limiet voor. Alle punten die niet op de grens liggen zijn niet effici¨ent. Productiefactoren goederen en diensten die we gebruiken om andere goederen en diensten (zoals land, grondstoffen, kapitaal (= machines, gebouwen, infrastructuur), arbeid) te produceren. We delen productiefactoren als volgt in: 1. natuurlijke rijkdommen: land, grondstoffen, zon, energie,. . .

5

2. kapitaal (fysische kapitaalgoederen) 3. arbeid Het punt C op de curve is een efficient productiepunt. Als je van C naar D gaat moet je iets opgeven, een keuze maken. Punt F is niet haalbaar, daarvoor zijn er niet genoeg productiefactoren. De concave vorm van de curve verklaren we als volgt: in E produceer je weinig van X en veel van Y. Wil je meer van X produceren, dan moet je minder van Y produceren. in G win je veel minder van X door Y te minderen = effici¨ntieverlies (stijgende kost door weghalen productiefactoren uit ene sector en inbrengen in andere sector). We verklaren nu het begrip opportuniteitskost (alternatieve kost). Wanneer we ons de vraag stellen wat de kostprijs voor de productie van X is kunnen we stellen dat dit de prijs is van de hoeveelheid Y die je niet kan produceren. Y

X

Hoe meer je in tegenwijzerzin opschuift naar boven, hoe meer de kostprijs van Y toeneemt, je moet immers meer X afstaan om dezelfde hoeveelheid Y extra te produceren. Deze kost wordt de alternatieve kost genoemd. Collectieve goederen zijn goederen waarvan je niet kan kiezen of je ervoor wilt betalen. De hele maatschappij moet ervoor opdraaien. Voorbeelden zijn: justitie, politie, wegen, nationale defensie... Als je zelf zou kunnen kiezen, zouden er mensen zijn die het wel nodig hebben maar toch niet betalen in de veronderstelling dat anderen wel betalen (freeriders). Bij private goederen kan je zelf kiezen of je ze koopt of niet. Voorbeelden zijn: eten, auto, kleren... We bespreken nu de dimensie tijd. We stellen ons de vraag hoe beslissingen van vandaag de toekomstige productiemogelijkheden be¨ınvloeden. We beschouwen daarvoor enerzijds consumptiegoederen en anderzijds kaptiaalgoederen. Consumptiegoederen worden geconsumeerd over een bepaalde periode terwijl we kapitaalgoederen gebruiken om andere goederen te produceren.

6

K

K1

D

jaar2

jaar1

S

K

N C1

C

Op bovenstaande figuur geeft de verticale as de hoeveelheid kapitaalgoederen aan die je gedurende een bepaalde periode in een land produceert (K). De horizontale as geeft de hoeveelheid consumptiegoederen aan (C). Hoe meer je naar linksboven opschuift op de curve, hoe meer je spaart. Hoe meer je naar rechtsonder afzakt, hoe minder je spaart en direct consumeert. Bemerk ook dat de keuze in jaar 1 de productiemogelijkheden van jaar 2 zal be¨ınvloeden. Stel bv. dat je in jaar 1 veel K produceert, dan vergroot je dus de voorraad aan productiefactoren waarmee je in jaar 2 kan beginnen produceren. De curve zal dus naar rechtsboven verschuiven! (zie punt D) Wat echter ook geldt is dat K aan slijtage onderhevig is. De voorraad zal op het einde van het jaar geslonken zijn. We beschouwen daarvoor K, zijnde de hoeveelheid K die je in jaar 1 moet produceren om de slijtage te compenseren zodat je in jaar 2 met dezelfde hoeveelheid kan beginnen. We noemen dit de vervangingingsinvestering. Het verschil K1 − K wordt de netto investering genoemd terwijl K1 de bruto investering voorstelt. Op basis van deze waarneming onderscheiden we 3 soorten economische systemen: nulgroei economie (stagnerende economie) Welk punt kiezen we in jaar 1? → Trek een horizontale vanuit K naar het punt S. Deze hoeveelheid volstaat net om te compenseren. Je start in jaar 2 met precies dezelfde stock. Bemerk dat hier de impliciete veronderstelling werd gemaakt dat er geen technologische veranderingen of vooruitgang was (bv. hogere effici¨entie van machines, grotere hoeveelheid mogelijkheden, snellere machines), anders zou je toch nog groei hebben en zou je meer kunnen produceren. expansieve economie of groei-economie Bv. het punt D. Door een overschot aan kapitaalgoederen kan je het volgende jaar meer produceren. Negatieve groei Dit zijn de punten beneden S. De curve zal in volgende periode naar linksonder verschuiven. Je hebt te weinig kapitaalgoederen gemaakt om het volgende jaar evenveel te kunnen produceren.

7

Voorwaarde voor groei is dat je voldoende spaart. Landen die snel groeien zijn landen die veel sparen (zo’n 30 `a 40%), bv. Zuid-Oost Aziatische landen. Wij in Belgi¨e hebben een eerder beperkte groei omdat wij minder sparen. Wij leven meer volgens het carpe diem principe: nu genieten, veel consumeren, weinig sparen. Wat beter is hangt af van de preferenties van de mensen. Het belangrijke hier is: als je een punt S kiest heeft dit implicaties voor de toekomst. Het kan zijn dat je niet op de nieuwe curve naar rechts geraakt (paradox). De vraag naar goederen en diensten evolueert niet mee, er is onvoldoende vraag. Je cre¨eert op die manier werkloosheid. (Dit zien we later nog). Tot zover de inleidende beschouwingen.

8

De werking van de markt - Het prijsmechanisme Enkele algemeenheden: Aan de vraagzijde nemen miljoenen mensen beslissingen op een ongeco¨ordineerde manier. Aan de aanbodzijde gaan de producenten ook op een gedecentraliseerde manier te werk. Hoe co¨ordineren we dit tot een optimum? Er is immers geen centraal brein. . . (cfr. Adam Smith)

Typologie van markten Deze kunnen we in een tabel samenvatten:

Aantal aanbieders

´e´en enkele veel

Aantal vragers ´e´en enkele bilateraal monopolie monopsonie

veel monopolie oligopolie perfecte concurrentie

Bij een monopolie zal het gedrag van ´e´en vrager geen waarneembare invloed uitoefenen op de prijs. Wanneer er slechts 1 aanbieder is en enkele vragers, dan zullen er wel strategische interacties mogelijk zijn. Als ´e´en uit de markt treedt, is dit wel een waarneembare actie die de acties van de anderen be¨ınvloedt. Een voorbeeld van een monopolie zijn de spoorwegen in Belgi¨e. Een voorbeeld van een bilateraal monopolie is bv. de overheid die enige koper is van bv. tanks. De overheid treedt ook vaak op in monopsonie: dit is wanneer er verschillende bedrijven zijn die hetzelfde kunnen maken, maar enkel de overheid dit nodig heeft. Beide systemen zullen verder niet meer aan bod komen. Bij perfecte concurrentie is er geen waarneembare invloed als 1 producent of koper handelt. Een voorbeeld van een oligopolie zijn oliemaatschappijen. De enkele aanbieders zullen naar elkaar kijken = strategische overwegingen. (”Hoe reageer ik best op mijn tegenstrever?”) Dit heeft geleid tot de speltheorie die zich bezighoudt met hoe mensen handelen, rekening houdend met het feit dat als zij iets doen, de anderen daarop reageren. Over oligopolie (bv. Shell en Exxon) zullen we ook weinig zeggen.

9

Enkele hypothesen die we zullen veronderstellen bij de analyse van perfecte concurrentie zijn: informatie De info over het product in kwestie is gelijk verdeeld tussen consument en producent. Er is geen asymmetrische info. (de producent zou de info kunnen achterhouden terwijl de consument eigenlijk wel ge¨ınformeerd wil zijn). Een voorbeeld hier is de markt van tweedehandswagens. Deze is asymmetrisch. De verkoper van de wagen kent de gebreken veel beter. De markt zal moeilijk kunnen functioneren want de gemiddelde prijs kan te laag zijn voor goede auto’s. Goede auto’s zullen daarom niet op de markt komen, enkel slechte auto’s. De markt verkleint dus. Dit kan eventueel wat opgevangen worden door merken en labels te gebruiken die garant staan voor kwaliteit. vrije toetreding en uittreding voor producenten tot de markt. (bv. barri´eres, vestigingswetten voor apothekers, notarissen. . . )

van wat dit niet is:

We zullen nu enerzijds vraag (= van welke variabelen hangt de vraag naar een bepaald product af) en aanbod (= van welke factoren hangt de productie van een bepaald product af) bestuderen. Natuurlijk volgt dan ook het evenwicht vraag ↔ aanbod.

Analyse van de vraag-zijde qiV = fi (p, pj , w, yi , . . .) waarbij: qiV de hoeveelheid gevraagd door consument i naar een bepaald product. p prijs van het product in kwestie (is zelfde voor alle consumenten) pj prijs van andere producten w: kwaliteit yi budget van consument i We passen de ceteris paribus hypothese toe. Dit houdt in dat we het verband tussen prijs P en gevraagde hoeveelheid onderzoeken in de veronderstelling dat de andere factoren constant zijn: qiV = fi (p|pj , w, yi , . . .)

10

P

P2

consument i

P1

q2

q1

q_i^V

De theorie zegt dat als de prijs stijgt, de consument minder koopt. Dit weerspiegelt zich ook in de grafiek.

P P3

P2

consument j

P1

q2

q1

q_i^V

Consument j heeft andere preferenties en zal anders reageren op prijsveranderingen. Dezelfde prijsverandering geeft voor de tweede consument een kleiner effect op de hoeveelheid. We tellen nu al deze individuele vraagfuncties op en bekomen de totale marktvraag:

V

q =

N X

qiV

i=1

11

P3 P2 P1

Enkele eigenschappen: We willen een maatstaf die de mate waarin consumenten reageren op prijsveranderingen uitdrukt. We noemen deze maatstaf de prijselasticiteit van de vraag: ǫVp =

% verandering van de vraag % verandering van de prijs

Bijvoorbeeld: de prijs stijgt met 10% en de vraag daalt tengevolge daarvan met 10%: ǫVp =

−10% = −1 +10%

Als de verandering van de vraag 5 % is en de verandering van de prijs 10% dan krjigen we: ǫVp = −0.5 Dit betekent dat de consumenten relatief weinig reageren. Hoe dichter bij nul, hoe minder prijselastisch de vraag. Als de prijselasticiteit nul is betekent dit dat er geen reactie is van de consument. De vraagcurve is dan vertikaal: P epsilon_p^v=0

q^V

12

Dit zijn producten die men sowieso nodig heeft, wat de prijs ook is. Voorbeelden hiervan zijn: • water. Bemerk dat ergens de curve toch zal ombuigen. De prijsstijging is dan zo groot dat ze toch het budget zal be¨ınvloeden door er een groot deel van op te slorpen (inkomenseffect). • producten met een verslavingscomponent zoals sigaretten. P epsilon_p^V=−oneindig

q^V

Wanneer de prijselasticiteit ∞ is, bekomen we een horizontale curve. Bij de minste prijsstijging of daling is er geen vraag meer. Dit komt voor bij substituutproducten, producten die heel gemakkelijk vervangen kunnen worden (bv. twee verschillende automerken).

P P1 P2

Elastisch

a

Epsilon_p^V=−1

P3 P4

Inelastisch

q3 q4

q1 q2

q^V

Op bovenstaande figuur is op de curve linksboven de prijselasticiteit kleiner dan -1 (of in absolute zin groter dan 1). Dit gebied noemen we het elastisch gebied. Het gebied waar de verhouding groter is dan -1 (of kleiner dan 1 in absolute zin) noemen we inelastisch. Op het punt waar beide veranderingen even groot zijn hebben we dat ǫVp = −1. Zoals de figuur nu getekend is zijn er absoluut altijd even grote stijgingen van q V doch relatief (in % termen) niet.

ǫVp

dq V /q V dp/p   p dq V = V q dp

=

13

dq V /q V is de relatieve wijziging in gevraagde hoeveelheid. dp/p is de relatieve verandering in V de prijs. In ons voorbeeld is ook dqdp constant. We kijken nu wat er gebeurt als enkele van de variabelen uit de functie wel meespelen. Wat als de prijs van een alternatief product verandert? We maken een onderscheid tussen 2 goederen: 1. substitutie: het ene kan door het andere worden gesubstitueerd om de behoefte te bevredigen. Bv. boter en margarine. Als de prijs van het substituut (bv. de margarine) stijgt zal de curve van het eerste goed naar rechts verschuiven. P P1

q1

q^V

2. complementariteit: om bepaalde behoeften te bevredigen consumeer je verschillende goederen en diensten in min of meer vaste proporties (Bv. koffie en suiker, auto en benzine) P P1

q1

q^V

Gegeven is de vraagcurve van de auto’s, gegeven een bepaalde benzineprijs. Als de benzine duurder wordt zullen minder auto’s gekocht worden en verschuift de vraagcurve naar links. De vraagcurve naar beide producten daalt dus. Bij aanbod kan je ook het elasticiteitsconcept defini¨eren. Het zal hier positief zijn, niet negatief. 3. Vb. van pingpongballen en eieren (hebben normaal geen effect op elkaar want er is een onafhankelijke relatie tussen de goederen). Een voorbeeld waar ze wel effect hebben is bv. bij huurprijs: die is een groot deel van het budget/inkomen en als die te veel stijgt ga je misschien minder pingpongballen kopen...) Analoog is er ook de inkomenselasticiteit. Deze is gedefinieerd als: dq v qv

dy

y

14

met y het inkomen.

P

P absoluut

P_2

Relatief P_1

V(Y_1) q_1

q_2

q

q

Stel dat het inkomen stijgt. Consumenten wensen dan meer te kopen → q2 . De vraagcurve verschuift naar rechts. Voor sommige producten is het effect klein (bv. brood). Normaalgezien is ǫVY groot (Y is het inkomen). Bij andere producten of diensten is ǫVY wel groter dan 0 of zelfs groter dan 1 (als het inkomen stijgt, stijgt de vraag nog meer). Een voorbeeld van deze laatste zijn luxegoederen. Inferieure goederen zijn goederen waarvan mensen minder gaan consumeren als het inkomen stijgt omdat bv. het aanzien/prestige van die goederen laag is. Voorbeelden hiervan zijn klompen en jeans vroeger. ǫVY is dan negatief. De Wet van Engel zegt dat naarmate het inkomen stijgt het aandeel van bepaalde consumptiegoederen in het totaal budget zal veranderen. (bv. als het inkomen stijgt zal het aandeel van voedsel in het budget dalen. Bv. Y van 100 naar 200 en CV oedsel van 50 naar 75. De inkomenselasticiteit is hier dan 1/2.

Analyse van de aanbod-zijde Producent j biedt aan in een markt met nog veel andere aanbieders. Het aanbod van producent j stellen we als volgt voor: qjA = g(p, c, pk ) Waarbij p de prijs is van het afgewerkte product in kwestie. c stelt de variabelen voor die de kostenevolutie van de onderneming (producent) weerspiegelen, bv. loonkosten, energiekosten, materiaalkosten. In eerste instantie beschouwen we c constant (ceteris paribus). Later onderzoeken we wat er gebeurt als we c veranderen. Pk stelt de prijs voor van producten die door anderen kunnen aangeboden worden. Een boer kan bv. verschillende producten teelten op 1 stuk grond en zal het product dat hij kiest laten afhangen van de prijzen op de markt. Ook bv. een producent die een gamma van producten kan aanbieden en dit kan laten afhangen van de prijs op de markt. De grafiek wordt:

15

P

q_j^A

P2 P1

q1

q2

q_j^A

We bespreken nu de vorm van de grafiek. Stel je start met een hoeveelheid qjA die je op de markt gooit tegen een prijs P1 . Deze prijs is gekozen in functie van de winstmaximisering. Stel dat de prijs nu stijgt van P1 naar P2. De producenten zullen meer op de markt willen gooien omdat dat hun winstmarge op hun producten doet stijgen (de loonkost is constant gebleven). Alle producenten willen dus profiteren van deze prijsstijging door meer op de markt te gooien. Ook hier kunnen we weer het begrip elasticiteit invoeren. De elasticiteitsverhouding van het aanbod ten aanzien van de prijs wordt nu:

ǫA P =

dq A qA dP P

Bemerk dat we de tijdsdimensie ook best betrekken! Als bijvoorbeeld de prijs van tarwe stijgt zal er op korte termijn geen reactie komen van het aanbod (veronderstellende dat er geen voorraden zijn). Er komt geen reactie omdat alles reeds gezaaid is. Het aanbod is in zo’n geval inelastisch. Hieronder volgt een voorbeeld waar op korte termijn het aanbod niet verandert. ǫA P = 0. P \epsilon_P^A=0

q_A

De figuur op lange termijn, na bijvoorbeeld een jaar, ziet er dan zo uit (voor bv. tarwe). ǫA P > 0. P \epsilon_p^A > 0

q_A

16

Bemerk dat zo’n situaties veel voorkomen, ook in de industrie. Ondernemingen kunnen op korte termijn hun capaciteit etc. niet uitbreiden. Hoe zit het nu met de effecten van de andere variabelen? Meer in het bijzonder de kostenvariabele? In de onderstaande figuur stelt q A (C1 ) het aanbod voor voor een bepaalde kostencomponente C1 , bv. de energieprijs. P q^A(C2) q^A(C1) P1+10=P2 P1

q_A

Wat is nu het effect als C1 stijgt? Elke producent wordt geconfronteerd met een hogere kostprijs per eenheid product. Veronderstel bv. een meerkost van 10 EUR. De producent zal proberen deze gestegen kostprijs af te dwingen bij zijn consumenten, hij zal hiervoor P2 stellen als de prijs die de winst op hetzelfde peil houdt. C2 weerspiegelt het effect van een gestegen energiekost met een zelfde q1 . Hoe moeten we P 2 nu interpreteren? Als de producent P2 krijgt is hij bereid evenveel op de markt te gooien (niets verandert vanuit het standpunt van de producent) en netto verdient hij evenveel. De grootte van de verticale verschuiving geeft de omvang van de kostenstijging per eenheid weer. Als de prijsstijging niet mogelijk is, gaat de producent minder van dir product aanbieden. De curve verschuift dus naar links.

Evenwicht in de markt We brengen nu de curve van vraag en aanbod samen op 1 grafiek:

17

A

P aanbodoverschot

p1

PE

P2

V

vraagoverschot qK

qF

qN qG

q

Het horizontale verschil bovenaan is het aanbodoverschot, het verschil onderaan het vraagoverschot. q op de X-as is de hoeveelheid die op de markt zal verhandeld worden (dus vraag en aanbod). Wanneer is er nu evenwicht in die markt? Als er een prijs tot stand komt waarbij geldt dat de vraag gelijk is aan het aanbod (q A = q V ). Er bestaat blijkbaar zo’n evenwicht. Hoe komt dit tot stand? Aan prijs PE zijn consumenten bereid precies die hoeveelheid te kopen die de producenten aanbieden (op gedecentraliseerd systeem!). Stel dat we op een bepaalde plaats starten, bv. bij prijs P1. Daar weet niemand wat de evenwichtsprijs zal zijn. Als P1 stijgt zit je met de volgende toestand: aan prijs P1 zullen minder consumenten consumeren, hoeveelheid qF . Aan prijs P1 kan de producent qG op de markt brengen teneinde winstmaximalisatie te bekomen. De hoeveelheid qG −qF brengt niets op voor producenten die er wel kosten voor hebben gehad. Producenten zullen hun prijs laten dalen om toch te verkopen. De prijs wordt naar beneden gedrukt en deze dynamiek blijft behouden zolang er aanbodoverschot is. Als je nog verder zou gaan kom je in een omgekeerde situatie: Stel bv een te lage prijs P2. Dan is er een vraagoverschot. Consumenten willen meer kopen, maar de producten zijn er niet. Ze zijn ontevreden en zijn bereid een hogere prijs te betalen. Besluit: in zo’n markt wordt de evenwichtsprijs automatisch bekomen (cfr. ”de onzichtbare hand van Adam Smith”). De snelheid waarmee de aanpassing gebeurt hangt sterk af van de markt. Bv. een wisselmarkt waar verschillende soorten geld worden verhandeld, of een aandelen en obligatie hebben een zeer snel verlopend mechanisme. De tijdsdimensie is hier minuten. Bij bv. een automobielmarkt duurt het veel langer. We gaan nu uit van een evenwicht en kijken wat er gebeurt als er schokken zijn in de variabelen die we constant veronderstellen.

18

A

P_F P_E

V(Y_2) V(Y_1) V(Y_3) q_E q_F

V (Y1 ) stelt de vraag voor die functie is van het inkomen. Stel er is hoogconjunctuur. Het inkomen Y1 stijgt. Consumenten zullen meer willen kopen. Bij laagconjunctuur bekomen we een lagere prijs en kleinere hoeveelheden. Hoe geraken we nu in dat nieuw evenwicht? Stel dat de prijs initieel niet beweegt. We zitten dan met een vraagoverschot. Dit levert een opwaartse druk op de prijs (zie eerder). Je komt dan terecht in een nieuw evenwichtspunt. Dit effect zal zwak zijn in sectoren waar de inkomenselasticiteit laag is (bv. brood → geen verschuiving van de vraagcurve). De prijs is dus in feite afhankelijk van de inkomenselasticiteit. Beschouwen we nu een geval op korte termijn waar het aanbod inelastisch is (bv. staal).

P

P_2 P_1 V(Y_2) V(Y_1)

q Het effect is hier uitsluitend op de prijs, voor de consumenten. Als producenten vermoeden dat de wijzigingen onconjunctureel zijn zullen ze niet de moeite doen om meer te investeren, ze zullen wel de prijs ophogen. Bij hoogconjunctuur wordt de prijs dus opgevoerd, bij laagconjunctuur daalt de prijs. Wat gebeurt er nu met het marktevenwicht bij schokken in het aanbod.

19

P A(C1) aanbodoverschot

P_F P_G P_E

4 EURO

V q_G q_E

q

A(C1 ) geeft het aanbod weer voor een gegeven kostenniveau. De verticale verschuiving geeft weer hoeveel de kosten per eenheid absoluut zijn gestegen, bv. 10 EUR. Het horizontale verschil tussen vraag en aanbod bij PF is het aanbodoverschot. Stel dat bv. de prijs van ruwe olie toeneemt met 10 EUR. De vraag die hierbij rijst is of alle producenten hun kosten kunnen verhogen. Stel dat ze allen hun prijs verhogen, wat gebeurt er dan op de markt? Consumenten kopen minder, er is dus een aanbodsoverschot en de prijs wordt weer verlaagd naar PG . Het resultaat hiervan is dat de prijs gestegen is van PE naar PG en dat de hoeveelheid die verhandeld wordt, vermindert. Bemerk ook dat producenten slechts een fractie van de kostenstijging kunnen doorvoeren naar de consument (PE → PG ) is minder dan 10 EUR, bv. 4 EUR). Een ander deel (de 6) moeten ze zelf dragen. Dus: de last van de kostenstijging wordt gedeeld door producent en consument. De verdeling zal afhankelijk zijn van de elasticiteit. Producenten zullen alles kunnen doorvoeren naar de consument als de prijselasticiteit 0 is (consumenten reageren niet op prijsveranderingen = verticale vraagcurve). Als de vraagcurve horizontaal is moeten producenten de kostenstijging volledig zelf dragen. We bekijken nu ook eens wat vaak de paradox van de landbouw wordt genoemd. Bv. koffietelers. Aangezien koffie verslavend is hebben we een bijna verticale vraagcurve: Vriesweer

Goeie oogst

P

P_F P_1 P_G

q_F q_1

q

Initieel is het inkomen = PI qI . Dit stelt dus wat aan inkomens wordt verdiend in die sector voor. Bij vriesweer zal de prijs omhoogschieten. Dit is in feite goed nieuws voor de boeren in het algemeen. De 2de rechthoek is stukken groter.

20

Wanneer er een goeie oogst is, is dit in feite slecht voor de boeren want het zorgt voor een ineenstorting van de prijs waardoor het inkomen van de boeren vermindert. Besluit: schokken in het aanbod zorgen voor grote wijzigingen in de prijs. De landbouwsector zal daarom vaak proberen druk uit te oefenen op de politiek om systemen te bekomen voor prijsregularisering. Eventuele oplossingen hiervoor zijn verzekeringen, termijnmarkt en optiemarkt. De boeren gaan contracten aan om op termijn hun oogst te leveren aan een bepaalde prijs (wat de prijs ook later moge zijn).

21

Vraag en aanbod in werking We stellen ons in dit hoofdstuk de vraag wat er gebeurt wanneer de overheid interveneert in de markt. Eerst stellen we een cataloog op van de manier waarop de overheid optreedt en daarna onderzoeken we hoe dit gebeurt: de mechanismen.

Overheidsoptreden in de markt De manier waarop de overheid optreedt in de markt kunnen we als volgt opsplitsen: • Rechtstreekse interventie – vastleggen van minimum-, maximumprijzen en quota’s • Onrechtstreekse interventie – belastingen – subsidies We onderzoeken nu hoe deze de marktwerking be¨ınvloeden.

Maximumprijzen Voorbeelden hier zijn de petroleumsector (prijzen zijn wel niet strikt vast maar fluctueren in functie van een formule) en de prijs van brood. P

A

P_max V O

Q1

Q2

Q

22

Consumenten vinden de ontstane prijs te hoog. De overheid zal daarom een Pmax opleggen. Bemerk dat Pmax slechts effect heeft wanneer hij onder de evenwichtsprijs ligt. Wat gebeurt er nu in zo’n markt? Producenten zullen bereid zijn Q1 op de markt te brengen, doch de vraag is groter. Je zit dus met een vraagoverschot. Slechts een hoeveelheid OQ1 komt op de markt. Q1 Q2 kunnen niets meer kopen en raken gefrustreerd. Wat doe je hieraan? Je voert een systeem van rantsoenering in. Praktisch komt dit er op neer dat je bonnetjes verdeelt die het recht geven om een fractie van de beschikbare hoeveelheid te kopen. Rantsoenering leidt echter ook tot zwarte marktsystemen (mensen die bv. hun bonnetjes verkopen). Andere ’krachten’ die leiden tot zwarte markt zijn bijvoorbeeld situaties waar je geen bonnen invoert, doch waar mensen het op een akkoord zullen gooien met de producenten om in het zwart meer te betalen voor de producten. In China is bv. een grote zwarte marktwerking. In het verleden bestond een zwarkte markt veel meer, heden ten dage komen ze nog steeds voor in landen zoals bv. Afrika, vooral op het vlak van voedsel dan. Een andere remedie tegen het vraagoverschot bestaat er in de productie te subsidi¨eren. Dit heeft tot gevolg dat de kostprijs van productie daalt en de aanbodcurve verschuift naar rechts en het tekort verdwijnt. De productie subsidi¨eren leidt soms tot grote tekorten in de begroting (bv. voor Afrika, TMF zegt aan deze landen dat ze moeten stoppen met subsidies). Een laatste punt wat betreft de maximumprijzen is de woningmarkt, huurprijzen, huurwetgeving... Zodra de huurprijs is vastgelegd kan die slechts verhoogd worden in functie van de consumptieprijsindex. Deze meet de gemiddelde prijs van goederen en diensten in de economie? In bepaalde landen is het zo dat oude woningen heel goedkoop zijn en nieuwe heel duur. Huurders die elders moeten gaan, verkopen dan het recht op goedkoop te huren door.

Welvaartseconomie Bekijken we nog even de vraagcurve ge¨ınterpreteerd als ’bereidheid tot betalen’:

P P1 P2

P_M

O

Q_M

Q

Hoe kunnen we een maatstaf vinden voor de welvaart? De eerste consument is subjectief bereid P1 te betalen en moet in de markt slechts PM betalen. Een maat voor zijn satisfactie is hier P1 − PM . Je kan deze redenering doortrekken voor de 2de consument enz... → P2 − P1 . Dit alles kan je dan integreren en de driehoek geeft een maat voor de welvaart van de consumenten in die markt = consumentensurplus.

23

Deze rechts van QM willen niet meer kopen want hun bereidheid om te betalen is minder dan de prijs op de markt. We doen nu iets gelijkaardigs voor de producent:

P

00000 11111 0000 1111 00000000 11111111 00000000000 P_M11111111111 00000000 11111111 00000 11111 0000 1111 00000000000 11111111111 00000 11111 11111111111 0000 1111 00000000 11111111 00000000000 00000000 11111111 00000000000 11111111111 00000 11111 00000 11111 00000000 11111111 00000000000 11111111111 00000000 11111111 00000000000 11111111111 00000000000 11111111111 00000000000 11111111111

P_5

Q De curve geeft de minimale prijs weer die producenten willen krijgen op de markt om aan te bieden. PM is de prijs die tot stand komt door interactie van vraag en aanbod. De eerste producent krijgt extra: PM − P5 = winstmarge. Wanneer we nu ook deze driehoek integreren bekomen we het producentensurplus of de winst. We brengen nu de twee curven samen: 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 11111 00000 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000 11111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000 11111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000 11111 0000000 1111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000 11111 0000000 1111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 00000000 11111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000 1111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000 111111111 00000000 11111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000 1111111 0000000000 1111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000 111111111 00000000 11111111 0 1 000000000 111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000 111111111 00000000 11111111 0 1 00000000 11111111 000000000 111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000 111111 000000000 111111111 0 1 00000000 11111111 000000000 111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000 111111 000000000 111111111 0 1 00000000 11111111 000000000 111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000 1111 0000000000 1111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000 111111 0 1 00000000 11111111 111111111111111111111111111111 0000000 1111111 0000000 1111111 00000 11111 0 1 000 111 000000000 111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 11 0000000000 1111111111 0000 1111 P_M 000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000 111111 000 111 0 1 00000000 11111111 0000000 1111111 0000000 1111111 00000 11111 000 111 000 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000 11111 000000 111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000 111 0 1 0000000 1111111 0000000 1111111 00000 11111 000 111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000 11111 000000 111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 0000000 1111111 00000 11111 0000000 1111111 000 111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000 11111 000000 111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 0000000 1111111 00000 11111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000 11111 00000000 11111111 000 111 00 11 0 1 000000000 11111111111111111111111111111 00000000000000000000000000000 0000000 1111111 000000 111111 0000 1111 00000 11111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 P_Max 111111111 0 1 0000000 1111111 00000 11111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000000 11111111 0000 1111 000 111 00 11 0 1 000000000 111111111 0000000 1111111 000000 111111 00000 11111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 0000000 1111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000000 11111111 000000 111111 0000 1111 000 111 000000000 111111111 00000 11111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000 1111 0 1 0000000 1111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000000 11111111 000000 111111 0000 1111 000000000 111111111 00000 11111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000 1111 0 1 000 111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000000 11111111 0000000 1111111 000000 111111 000000000 111111111 00000 11111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000 1111 0 1 000 111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000000 11111111 000000000 111111111 0000000 1111111 00 11 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000 1111 0 1 000 111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000000 11111111 000000000 111111111 00 11 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 000 111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 000000000 111111111 00 11 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0 1 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0 1 0 1

P

Q1

Q

De driehoeken zijn maximaal. Bij een systeem van maximum prijzen is de welvaart minder. Je verliest dus welvaart! Onthoud: een vrije markt leidt tot maximum welvaart. Elke vorm van maximumprijzen reduceert de driehoek wat betekent dat de welvaart vermindert.

Minimumprijzen Markten met minimumprijzen zijn markten waar producenten sterk staan en vinden dat de prijzen die tot stand komen te laag is. Daarom willen ze een minimumprijs introduceren. Bemerk dat deze minimumprijs slechts effect heeft als hij boven de evenwichtsprijs ligt. Een voorbeeld hier is de landbouw met zijn paradox dat een goede oogst de prijs in elkaar doet

24

storten. De overheid zal hier minimumprijzen opleggen. Wat zijn nu de effecten van een minimumprijs?

P

A 1111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 P_MIN 000000000000000000000000000000 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 111111111111111111111111111111 000 111 00000 11111 0000000 1111111 0000000000 1111111111 0000000000000 1111111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 000 111 00000 11111 0000000 1111111 0000000000000 1111111111111 0 1 0000000000 1111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 00000 11111 0000000 1111111 0000000000 1111111111 0000000000000 1111111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 00000 11111 0000000 1111111 0000000000 1111111111 0000000000000 1111111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 0 1 0000000 1111111 0000000000 1111111111 0000000000000 1111111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0000000000000000000000000000 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 t 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 0000000 1111111 0000000000 1111111111 0000000000000 1111111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 0000000000000 1111111111111 0 1 0000000000 1111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 0 1 0000000000 1111111111 0000000000000 1111111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000 1111111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0 1 0000000000000 1111111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0000000000000000000000000000 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 P_W 1111111111111111111111111111 0111111111111111111 1 0000000000000 1111111111111 000000000000000 111111111111111 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 000000000000000000 0 1 000000000000000 111111111111111 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 000000000000000 111111111111111 0 1 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000 1111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000 1111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 0111111111111111111 1 0 1 0000000000000000 1111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000 1111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000 1111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000 1111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 00000000 11111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 0 1 0000000000000000 1111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 00000000 11111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 0111111111111111111 1 0 V 0000000 1111111 0000000000000000 1111111111111111 00000000 11111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 000001 11111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 0 1 0000000 1111111 0000000000000000 1111111111111111 00000000 11111111 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 00000 11111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 0 0000000 1111111 0000000000000000 1111111111111111 00000000 11111111 001 11 0000000000000000000 1111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000 1111111111 00000 11111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 111111111111111111 0 1 0 1 0000000 1111111 0000000000000000 1111111111111111 00000000 11111111 00 11 0000000000000000000 1111111111111111111 0000000000 1111111111 00000 11111 00000000000000 11111111111111 000000000000000000 0111111111111111111 1 0 0000000 1111111 0000000000000000 1111111111111111 00000000 11111111 00 11 0000000000000000000 1111111111111111111 0000000000 1111111111 00000 11111 000000000000001 11111111111111 Q3

Q4

Q

Consumenten kopen slechts Q3 en er wordt Q4 op de markt gegooid. Veel productenten raken dus hun producten niet kwijt omdat hun prijs te hoog is. Wat doet de overheid hier dan? Ze koopt een deel Q3 Q4 op. Dit kost het bedrag Q3 Q4 × PM IN = budgettaire kostprijs. Dit leidt echter tot budgettaire problemen. Vroeger werd het opgekochte deel vernietigd, nu wordt het gedumpt elders in de wereld (vb. suiker) aan dumpingprijzen waardoor boeren in arme landen nog armer worden. De Europese Unie probeert PM IN omlaag te brengen. Neveneffecten van dit systeem (bv. voor suiker, tarwe, vlees,. . . ) zijn het feit dat er in Europa hoge prijzen gelden, terwijl dat in de rest van de wereld stukken lager kan zijn. Producenten van elders zullen dus proberen hier te verkopen. Het aanbod verschuift naar rechts en de overheid zou steeds meer moeten ingrijpen. Budgettair wordt dit zwaar. protectionisme t = bij invoer tarieven aanrekenen die minstens het verschil PM IN en PM dekken. Dubbel effect → PW gaat verder naar beneden. Onze schuldgevoelens leiden tot een aantal akkoorden waardoor ze bv. hun producten hier kunnen verkopen.

Opleggen van quota In plaats van minimumprijzen gaat de EU nu de boeren een minimuminkomen garanderen, hoeveel ze ook produceren. Ook zal de overheid een maximum van productie opleggen (quotum). Door dit quotum wordt er een enorm verschil gecre¨eerd tussen de productentenprijs en de consumentenprijs (consumenten zijn bereid veel meer te betalen). Dit heeft als gevolg dat de handel zeer winstgevend wordt. Dit zorgt dus weer voor een zwarte markt waarop overschotten verkocht worden. De enige oplossing hiertegen is de quota afschaffen.

Effect van belastingen Enkele vormen van belastingen: directe belastingen op het inkomen (inkomensbelastingen, personenbelastingen). Worden aan de bron reeds ge¨ınd = bedrijfsvoorheffing (het bedrijf neemt onmiddellijk af en stort op de schatkist). Soms krijg je ook terug van de belastingen (omdat de bedrijfsvoorheffing bv. geen rekening houdt met gezinssituaties etc...)

25

Wij werken ook met een systeem van progressieve belastingsschalen wat inhoudt dat je bv. op de eerste 200000 die je verdient geen belastingen betaalt, op de volgende 400000 betaal je 20%, en op de hoogste inkomens 55%. winstbelasting (vennootschapsbelasting). Normaal tarief = 40%, men wil naar de 32 `a 33% evolueren. Er bestaan een hele resem mogelijkheden om hieraan te ontsnappen. We bekijken wat er gebeurt bij indirecte belastingen. Deze vormen het kleinere deel van de directe belastingen en komen te pas wanneer goederen en diensten worden verkocht. Je belast transacties in kopen en verkopen van goederen en diensten. BTW (is de belangrijkste, 21%). (Belasting op de Toegevoegde Waarde). Bv. een bedrijf verkoopt iets aan 1000 BEF. 21% BTW hierop maakt de verkoopprijs 1000+210=1210. Het bedrijf heeft echter zelf kosten gedaan, bv. 500 aan materiaal etc. . . Daar in de aankoop van die goederen eigenlijk ook al 21% zit (bv. 100) kan je dit aftrekken van die 210. Het bedrijf betaalt dus eigenlijk nog 110. Je trekt dus de BTW die reeds betaald is geweest af van de totale BTW, vandaar de term toegevoegde waarde. • accijnzen: deze worden niet in procenten uitgedrukt, maar in euro’s per eenheid (bv. per liter bij benzine). • Sociale zekerheidsbijdragen. Bijdragen voor bv. werkloosheid, ziekteverzekering en pensioenen. Wordt ook van het loon afgetrokken (ongeveer 35% = werkgeversbijdrage). De werknemersbijdrage bedraagt 12%) Bv: brotoloonkost = 135 (totale kostprijs voor werkgever die brutoloon uitbetaald van 100), brutoloon = 100, na aftrekken van werknemersbijdrage = 88, nettoloon (wat werknemer overhoudt) = 65. Het verschil tussen 88 en 65 is de belasting op het inkomen (dus op die 88). Men spreekt soms wel van een loonwig. Om aan een werknemer 100 netto te geven moet een werkgever meer dan 200 aan kosten doen. Dit alles is vaak de oorzaak van arbeid in het zwart (bv. in horeca). Controle is nodig! Wat zijn nu de effecten van belastingen op de werking van het marktsysteem? We concentreren ons vooral op de indirecte belastingen.

P

A 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 1111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 t 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 P1+t 1111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 t P3 1111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 P1 1111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 0000000000000000000000000000 1111111111111111111111111111 000000000000000000000000000V 111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 000000000000000000000000000 111111111111111111111111111 Q3 Q1 Q2

Q

Stel dat we de producenten in de vorm van accijnzen onderwerpen aan belasting (de kosten stijgen dus voor de producent). Bv. 1 euro meer aan belasting. De aanbodcurve gaat met t naar omhoog. De prijs in de markt stijgt naar P3 , het aanbod daalt naar Q3 .

26

P A

B

A B

Q A/B is constant langs deze curve, we stijgen met een vast procent.

P A

P2 P1 P3

t

V Q2 Q1

Q

P1 P2 is een fractie van t. De producent slaagt er niet in om de belasting volledig aan de consument door te spelen en moet zelf P1 P3 betalen. Conclusie: belasting wordt gedragen door zowel de consument als de producent. Hoe dit gebeurt hangt af van de elasticiteiten. Onder welke voorwaarde slaagt de producent erin om alles door te sturen? → vraagcurve vertikaal (prijselasticiteit = 0). (bv. sigaretten).

P

Q De elasticiteit van het aanbod kan ook een rol spelen. Ga zelf eens na wie de belasting zal betalen in het geval het aanbod volledig elastisch/inelastisch is.

27

P

A

P_M

V Q_M

Q

Stel dat je een extra hoeveelheid geforceerd op de markt brengt. Je bekomt dan rechts een nieuw driehoekje dat je moet aftrekken van de grote driehoek links omdat het meer kost dan wat men wil betalen. Als je minder produceert is het ook niet goed want dan wordt mogelijke winst niet ge¨exploiteerd en heb je het kleine driehoekje links te weinig. Wat gebeurt er nu wanneer je belasting hebt met deze grafiek?

P

P_M

Q De gerealiseerde surplus wordt kleiner. Het parallellogram is wat naar de overheid gaat en bij mensen terechtkomt. Je hebt een netto verlies (het kleine driehoekje links). De belastingsheffing vermindert dus de welvaart. Waarom zijn belastingen nu toch zinvol? → Wat niet in de aanbodcurve zit zijn de kosten die een onderneming genereert en niet door het bedrijf worden gedragen. bv. milieukosten. De aanbodcurve is eigenlijk een onderschatting. Het toaal zou zijn ’interne + externe kost’. In zo’n situatie kan het belangrijk zijn om belasting te heffen op de producent.

Externe effecten in de productie Deze hebben te maken met het feit dat een producent ook kosten buiten de onderneming cre¨eert, bv. pollutie. In een marktsysteem bestaat geen mechanisme om daar rekening mee te houden of te controleren. Grafisch kunnen we dit als volgt zien:

28

P A’ A P2

t

P1 X

q2

q1

q

De aanbodcurve geeft hier in feite de minimale prijs die ondernemingen moeten vragen om hun kosten te dekken en geen verlies te lijden. X stellen de externe kosten per eenheid voor. A′ is de aanbodcurve indien je rekening zou houden met alle kosten. t is de belasting per eenheid. Productie q1 zou een hogere prijs moeten hebben om ook met externe kosten rekening te houden. Dit gebeurt echter niet. Hoe lossen we dit op? In principe zou je een externe instantie (bv. de overheid) kunnen gebruiken om een belastingstarief in te voeren via ´e´en of ander belastingssysteem. Dit belastingssysteem zou dan zodanig zijn dat je t oplegt aan de onderneming. In het tweede snijpunt weerspiegelt de prijs de totale kostprijs. Je zou in principe de belasting zo hoog kunnen opvoeren totdat je een productie van nul bekomt (als de productie bv. te vervuilend is, bv). (Ecobelasting). Bedrijven hebben bij dit soort belasting een incentief om hun productie terug te schroeven. Belastingen zijn dus niet altijd slecht. Beschouw nu volgende curve, ook wel de Laffer-curve genoemd, die de opbrengsten van de belastingen weergeeft in functie van de hoeveelheid op de markt. A’

P

A P1 t

q1

q

In deze curve zijn voor de eenvoud de externe effecten achterwege gelaten. De verticale streep met lengte t is de opbrengst voor de staat per eenheid die op de markt wordt gegooid. De gearceerde rechthoek T = t.q1 is de belastingsopbrengst voor de staat. We zien nu het volgende (bij verschillende belastingstarieven):

29

t2 t1

Bij een zeer kleine t is er bijna geen opbrengst. Ergens zal er een maximum zijn. Helemaal links waar niemand nog koopt en de opbrengst nul is spreekt men van een prohibitief tarief. De Laffer-curve legt het verband tussen de belastingsdruk t en de belastingsopbrengst T zoals weergegeven in volgende figuur: T

t^*

t_b

t

Het maximum t∗ is voor de overheid het maximaal punt. Helemaal rechts, punt tb is het prohibitief tarief, een te hoge belastingsdruk blijkt dus ook niet goed te zijn. We merken dus twee tegenstrijdige doelstellingen voor belastingen: • de overheid wil zoveel mogelijk realiseren om de uitgaven die ze belangrijk acht te financieren. • bepaalde activiteiten wil men ontmoedigen (vanwege externe effecten). Als je echter het probleem van de wereld wil halen door naar het punt tb te gaan, dan heb je ook wel geen opbrengsten! Tot nu toe hebben we enkel de producenten belastingen laten betalen (de aanbodcurve verhoogd). Belastingen kan je echter ook door de consumenten laten betalen. We zullen nu zien dat het in feite geen verschil uitmaakt door wie je de belasting laat betalen.

30

P1

5 3 V q

q1

Stel dat je elke keer je sigaretten koop je 2 Euro fiscale zegels moet kopen en afgeven. Dit is dus in feite een techniek waarbij de koper belasting moet betalen. (bij het BTW systeem is het de producent die belasting betaalt). Wat is het effect op de vraagcurve? Ze verschuift parallel naar beneden met 2 euro. Wat gebeurt er in de markt? P

P3 extra kost voor consument

P1

last gedragen door producent

P2

q2

q1

q

Wie draagt nu de last van die belasting? Wie betaalt ze eigenlijk? Voor de belastingsheffing betaalde men prijs P1 . Na de heffing betaalt men prijs P2 . De last wordt gespreid door consument en producent en wel op volgende manier: de consument betaalt in de markt P2 , met nog de belasting (fiscale zegels) erbij wordt dit uiteindelijk P3 . Voordien betaalde hij P1 dus de extra kost is P3 − P1 (zijnde dus een fractie van die 2 euro). Kijk zelf nog eens hoe de verdeling er uit ziet in functie van de verschillende elasticiteiten van de vraagcurve.

31

P P3 P2

1 euro

q

De verschuiving naar linksonder is belasting voor de consument. De verschuiving naar linksboven is belasting voor de producent. Bemerk dat het effect exact hetzelfde blijft. Ook wat producent en consument moeten betalen verandert niet. Wel hebben we hier abstractie gemaakt van het feit dat de consument fiscale zegels zou moeten kopen. ¨ vervuiler betaalt, doch bij externe effecten zie je dat de consument Men zegt ook dikwijls de ¨ ook meer betaalt want de prijs stijgt.

Effect van subsidies Subsidies zijn eigenlijk perfect het omgekeerde van belastingen. Alle voorgaande effecten zijn dus omgekeerd.

Arbeidsmarkt Vraagzijde W

W2

W1

N2

N1

N

32

N stelt de hoeveelheid arbeid voor (uren, maanden, jaren,. . . arbeid). W stelt het loon voor, de prijs van de arbeid (op uurbasis, maandbasis, jaarbasis,. . . ). Ondernemingen vragen arbeid. De lijn geeft de productiviteit van opeenvolgende arbeiders weer. Links zijn ze heel productief, rechts zijn ze weinig productief.

Aanbodzijde W

W2 W1

N3

N4

N

Arbeiders willen een hoeveelheid N3 aanbieden als ze daarvoor W1 krijgen. Aan W2 willen ze zelfs N4 aanbieden, alhoewel dit soms niet lukt vanwege constitutionele beperkingen. Mensen willen ook vrije tijd, in de mate dat deze belangrijk is, kent de aanbodcurve een omslag:

We houden hier echter in onze verdere analyses geen rekening mee. We brengen nu deze curven samen:

33

W A W3 W_B’ W_B

die 30%

W1 personenbelasting en SZ bijdragen

W_N W_N’

V N3 N2

N1

N

De lasten op het aanbod zijn: • personenbelasting (administratief, in de vorm van een bedrijfsvoorheffing, het bedrijft houdt het af van je loon). • sociale zekerheidsbijdrage van de werknemer (werknemersbijdrage, 13%). We beschouwen deze twee samen tot de lasten die wegen op de werknemer. De curve verschuift naar boven (zou in feite niet mogen parallel verlopen want alles wordt uitgedrukt in procenten). De werknemers willen (dat wil daarom niet zeggen dat het zo is!) om evenveel aan te bieden de belasting volledig via een hoger loon compenseren. WB is het brutoloon, wat de werkgever moet betalen in de markt. WN is het nettoloon, wat de werknemer op zak meeneemt naar huis. Het verschil tussen WB en WN is belasting. Er is echter een complicatie: de werkgever betaalt ook in de vorm van patrionale belasting, dit zijn in feite lasten op de vraag : • Sociale Zekerheidsbijdragen (patrionale bijdragen, 30%) Deze doen de vraagcurve naar beneden schuiven. De implicatie voor de werkgever is dat hij nu een totale bruto loonkost WB′ heeft en de werknemer WN′ . Bemerk dat de kloof tussen bruto en netto meer is dan 100 We onderzoeken nu subsidies, hun effecten en aan wie ze ten goede komen en waarom.

Subsidies Ten eerste bekijken we het effect van subsidies bij de producent, de onderneming.

34

P A

P4 p1 P2 p2

A B C

V q1 q2

q

Een subsidie doet de aanbodcurve naar beneden schuiven, want de onderneming krijgt een toeslag. Conclusie: de subsidie heeft het omgekeerde effect van een belasting want het stimuleert de productie, het verlaagt ook de prijs. Wie profiteert nu van de subsidie? De consument en de producent! Producenten krijgen P2 in de markt + de subsidie (het vertikale lijnstuk) wat P4 oplevert. Voordien kreeg hij P1 , dus winst P4 − P1 . De consument ervaart een prijsverlaging P1 − P2 . AB is het voordeel van de producent, dit is kleiner dan AC. BC is het voordeel voor de consument. Onder welke voorwaarden zal het gehele voordeel nu aan de consument worden doorgespeeld? Als de vraagcurve vertikaal staat (bv. sigaretten):

A

P1 P2

Ook voor de aanbodcurve bestaat zo’n situatie. Zoek deze zelf eens. We bekijken nu ook het effect van subsidies bij de consument. (bv. bij bouwen, isolatiepremies, premies bij renoveren van een huis,. . . ).

35

P A

p2 p1

V q1

q2

q

De vraagcurve verschuift omhoog, de kleine vertikale streep is de omvang van de subsidie. De voordelen worden gedeeld door de producent en de consument (consument verliest een deel van het voordeel omdat de prijs stijgt). Bv. de bouwsector in hoogconjunctuur: P

P

A

A

P1 P2

s

V

q

q2

q

De bovenste rechthoekige driehoek links is de consumentensurplus. De eerste consument is bereid volgens de curve te betalen, doch moet slechts P1 betalen enz... De onderste rechthoekige driehoek links is de producentensurplus. De eerste producent wil minimaal volgens de curve krijgen, doch krijgt P1 wat meer is dan hij verwachtte enz... De som van deze twee driehoeken is een maatstaf voor de welvaart. Wat doet een subsidie nu met zoiets? We bekomen een paradoxaal effect. Alle driehoeken worden groter, doch de subsidies moet je ergens halen, zijnde uit de belastingen. s.q2 is het bedrag van de subsidie = bedrag van de belastingen die elders in een andere markt zullen moeten geheven worden.

36

P

P3 P2

s

maatschappelijk verlies

P1

q1 q2

q

Het kleine driehoekje rechts is het maatschappelijk verlies Producten worden tot stand gebracht waarvan de prijs hoger is dan de waardering (bereidheid tot betalen voor consumenten). Vandaar dat subsidies slecht zijn. Bepaalde externe effecten kunnen ook voordelen bieden. Bv. iemand met mooie voortuin cre¨eert een positieve externaliteit: voorbijgangers kunnen dit mooi vinden. Je zou dit kunnen subsidi¨eren. In sommige landen worden premies gegeven voor mooie gevels. Dit is dus een argumetn om te subsidi¨eren. Als je rekening houdt met externe effecten kan je de vraagcurve naar boven doen verschuiven. Vooral bv. in de cultuursector (positieve externe effecten). We hebben het in het volgende stuk over de waardenparadox: hoe komt het dat sommige goederen met weinig nut een grote waarde hebben en andere met veel nut goedkoop zijn? We bekijken het voorbeeld diamand vs. water. P

P WATER

DIAMANT Pd

Pw

q

q

De vraagcurve van water stelt eigenlijk de bereidheid tot betalen voor, voor opeenvolgende eenheden die op de markt verschijnen. We spreken van een dalend marginaal grensnut: het nut dat je toevoegt van de laatste eenheid die je consumeert daalt. Bij water is het aanbod quasi perfect inelastisch wat zorgt voor een grote consumentensurplus en een lage prijs. Bij de curve voor diamant is het net omgekeerd: het grensnut van de laatste eenheid is hoog en er is een klein consumentensurplus. Dit wordt de wet van het afnemend grensnut genoemd.

37

De onderneming We zullen de onderneming belichten vanuit verschillende standpunten: • boekhoudkundig • juridisch Een onderneming heeft tot doel winst te realiseren. De manier waarop dit gebeurt zal haar weerslag hebben op de boekhouding van die onderneming.

Boekhouding Een onderneming is verplicht een jaarrekening te hebben en deze elk jaar te publiceren zodat ze beschikbaar is voor iedereen. De jaarrekening bevat: • balans • resultatenrekening • toelichting • sociale balans

Balans Deze geeft weer welke de bezittigen van het bedrijf zijn en verplichtingen het bedrijf moet nakomen. Balans Activa (bezittingen) Passiva (verplichtingen) Aan de Activa zijde vinden we: • Vaste activa (deze kunnen moeilijk ten gelde worden gemaakt) – materi¨ele activa – immateri¨ele activa (bv. onderneming die licenties uitgeeft en daarvan inkomsten heeft)

38

– financi¨ele activa (bv. obligaties en aandelen) • Vlottende activa (deze zijn liquid) – voorraden – korte termijn beleggingen – cash Aan de Passiva zijde vinden we: • Eigen vermogen van de onderneming (van de aandeelhouders van die onderneming) – eigen kapitaal – reserves (ondernemingen kunnen de winst die ze realiseren als ’reserves’ catalogeren om een bepaalde juridische betekenis aan die winst te geven) – overgedragen winst van het boekjaar (zie ook ’resultatenrekening’) • Schulden – op korte termijn (bv. lening bij een bank) – op lange termijn (bv. lening, obligaties,. . . ) • Saldo van de resultatenrekening (dit is het verschil activa - (eigen vermogen + schuld). Als de schulden groter zijn dan de activa is het eigenvermogen negatief en de onderneming bankroet) We bekijken nu even het verschil tussen aandelen en obligaties. Aandeelhouders beschikken in feite over het eigenvermogen. Ze “hebben een aandeel in” het eigenvermogen. Een aandeel geeft ook recht op de winst die elk jaar gerealiseerd wordt. De waarde van een aandeel hangt in grote mate af van het eigenvermogen en fluctueert in functie van het eigenvermogen en de verwachtingen in verband met de toekomst van een onderneming. Als men meer winst verwacht zal dit zich weerspiegelen in de prijs van het aandeel. Wanneer de onderneming zich in een hoogconjunctuur bevindt zal de prijs van het aandeel stijgen. Dit verklaart de fluctuaties van aandelenprijzen. Ondernemingen zullen de aandeelhouders vergoeden via dividenden. Een deel van de winst is dus voor de aandeelhouder. Dividenden zijn variabel omdat ook de winst variabel is. Obligaties zijn in feite schulden op lange termijn. Het gaat hier om een stuk papier waarop staat dat ondernemingen over een bepaalde termijn (bv. 5 jaar) schuld + een bepaalde intrest (de ’poupon’) zullen terugbetalen. Bij een obligatie ben je dus geen eigenaar van de onderneming en krijg je geen deel van de winst. Je hebt wel een gegarandeerde intrest = vast rendement activa. Bij een aandeel ben je wel eigenaar, doch het dividend is variabel. Juridisch gezien zullen bij een failliet de obligatiehouders voorrang hebben op de aandeelhouders wat betreft de activa. Er is dus ook een bijkomend verschil in risico (bij bv. een faillissement). Aandeelhouder zijn is een groter risico. Een belegging in obligaties is minder riskant.

39

kosten bedrijfskosten financi¨ele kosten uizonderlijke kosten

opbrengsten bedrijfsopbrengsten financi¨ele opbrengsten uitzonderlijke opbrengsten

Resultatenrekening bedrijfskosten hebben te maken met de werking van de onderneming (bv. lonen, voorraden, materialen,. . . ) financi¨ele kosten worden veroorzaakt doordat een onderneming bv. een lening moet aangaan of obligaties moet uitschrijven. uitzonderlijke kosten kunnen bv. worden veroorzaakt door een gebouw dat ingestort is etc. bedrijfsopbrengsten zijn de opbrengsten die het resultaat zijn van de normale operaties (een onderneming verkoopt immers goederen en diensten, duh) financi¨ele opbrengsten door bv. intrest op een rekening op de bank of als de onderneming zelf aandelen heeft bij een andere onderneming die dividenden uitbetaalt. uitzonderlijke opbrengsten die zich bv. voordoen als men de loterij wint (i wouldn’t bet on that one ;-) Het saldo komt ook voor op de balans en wordt de volgende jaren dan toegevoegd in het eigen vermogen. Het zal negatief zijn bij verlies, je moet het dan aftrekken van het eigen vermogen.

Sociale balans Dingen ivm. tewerkstelling en lonen en dergelijke.

Juridische aspecten van de onderneming E´en van de belangrijkste ontwikkelingen in de economie heeft te maken met het feit dat men een juridische structuur gemaakt heeft die het mogelijk maakt om het vermogen van de eigenaar van de onderneming te scheiden van het vermogen van de onderneming zelf (vroeger was dit vaak niet zo). Voor kleine ondernemingen is er de Besloten Vennootschap met Beperkte Aansprakelijkheid (BVBA). Deze bestaat uit een beperkt aantal vennoten, en men heeft de controle over het bedrijf als men 50%+1 van de aandelen in bezit heeft. Voor grotere ondernemingen is er de Naamloze Vennootschap (NV). Hier krijgen de aandeelhouders een aandeel dat naamloos is en gekocht en verkocht kan worden. Op die manier zorgt men er voor dat men heel wat kapitaal kan aantrekken en de omvang van de onderneming kan worden vergroot. Aandeelhouders hebben dus een deel van het vermogen. Bij een failliet wordt het priv vermogen van de aandeelhouder niet aangetast, enkel zijn aandeel. De aandelen worden gekocht en verkocht bv. op de beurs. De aandelen en hun prijs geven ook de mogelijkheid om de marktwaarde van de onderneming in te schatten (want die is niet echt hetzelfde

40

als het boekhoudkundig eigenvermogen). Men vermenigvuldigt dan gewoon de koers van het aandeel met het aantal uitgegeven aandelen. In een hoogconjunctuur zal de waarde van de onderneming (de kapitalisatie) veel hoger zijn dan de boekhoudkundige waarde, in laagconjunctuur zal het net andersom zijn. Het verschil is te verklaren via het feit dat de boekhoudkundige waarde een soort van reflectie is van wat er in het verleden is gebeurd. Een aandeel houdt rekening met de toekomst.

Management In de meeste grote ondernemingen bestaat er ook een scheiding tussen de eigendom van de onderneming en het bestuur van de onderneming. Eigenaars huren professionals in om hun onderneming te leiden. Dit cre¨eert speciale problemen: het probleem van de principaal (de eigenaar met een bepaald doel voor ogen, meestal winst maken) en de agent (de manager, heeft niet noodzakelijk hetzelfde doel als de principaal. Zijn doelstellingen gaan dikwijls in tegen die van de principaal omdat winst naar de eigenaar doorgespeeld wordt in de vorm van dividenden en de agent ziet dit niet graag. Hij wil de winst in de onderneming houden (door bv. te prestigieuze gebouwen te zetten, te dure wagens, te dure secretaresses etc. . . ). In plaats van winst na te streven zal de agent proberen van de onderneming iets groots te maken (bv. Philips). Er is dus een conflict tussen beide doelstellingen. Hoe lossen we dit op? De principaal zal de agent incentieven geven om hem dezelfde doelstellingen te laten nastreven. Dor allerlei systemen van vergoeding die direct gelinkt zijn aan de winst van de onderneming (en dus geen vaste contracten, maar een vergoeding die afhangt van de winstgevendheid). Een veelgebruikte techniek is deze van het stock optieplan (stock options): aan een manager worden opties verleend. Dit is een stuk papier waarop staat dat de eigenaar het onderliggend aandeel ervan kan kopen aan een vooraf vastgelegde prijs (meestal wordt hier een termijn aan gekoppeld). Bv. de prijs van een aandeel vandaag is 100 Euro. De optie voor de manager is da dat hij het aandeel kan kopen aan 110 Euro. Wat is nu het incentief? Vandaag is zo’n optie waardeloos, maar als de koers van het aandeel uitstijgt boven de uitoefenprijs (110, de prijs aan dewelke de optie uitgeoefend wordt), bv 120 Euro, dan wordt het aantrekkelijk voor de manager om de optie uit te oefenen. Een ander bestaand conflict is dat tussen het management en de werknemers. De laatste zijn niet echt ge¨ınteresseerd in winst voor de onderneming, doch wel voor hun eigen loon. Performante ondernemingen slagen er in om een goede samenwerking teweeg te brengen door bv. contracten met werknemers waarbij een deel van de vergoeding afhankelijk is van de winst.

Productiefunctie We bestuderen in deze sectie de curve die de hoeveelheid productiefactoren die de onderneming inschakelt versus de geproduceerde hoeveelheid. q = f (qA , q K )

41

Hierbij stelt qA de hoeveelheid arbeid en q K de hoeveelheid kapitaalgoederen (machines, gebouwen,. . . ) in het productieproces voor. Afhankelijk van de periode waarover je deze beschouwt zal je deze factoren al dan niet als constant kunnen beschouwen. We veronderstellen q K constant. De productiefunctie stelt dan de maximale productie voor die je kan realiseren met een hoeveelheid arbeid en ziet er uit als in onderstaande figuur: betere technologie

q

q_A

In A is het productieproces niet efficient: je zou met die hoeveelheid arbeid meer kunnen produceren. De richtingscofficient van de curve wordt vooral bepaald door technologische factoren: bij een performantere technologie ligt de curve hoger zoals aangeduid op de figuur. We introduceren nu een aantal concepten: 1. gemiddelde productiviteit =

q . qA

Dit zegt hoeveel een arbeider gemiddeld fysisch pro-

duceert. Wanneer we deze zaken willen uitdrukken in Euro beschouwen we gemiddelde prijs van een auto)

Pq qA

(bv. de

2. marginale productiviteit: hier ga je na welke de productiviteit is van de laatst ingeschreven arbeider. Hoeveel extra productie veroorzaakt ´e´en bijkomende arbeider? ∆q dq Met hoeveel stijgt de productie als je de arbeid verhoogt? → ∆q . , in limietvorm: da A Ook hier zouden we weer alles in Euro kunnen uitdrukken.

42

q omslagpunt

A B

q^ *_A

q_A

GPR MPR

MPR

GPR

q^ *_A In bovenstaande figuur wordt de gemiddelde productiviteit in een bepaald punt gegeven via de A verhoudingen B . In het eerste stuk merken we een stijgende gemiddelde productiviteit, bijkomende arbeiders inschakelen doet de productiviteit stijgen. Na het omslagpunt daalt de gemiddelde productiviteit. Aanvankelijk profiteer je dus van de stijgende hoeveelheid arbeiders. Op een zeker moment heb je echter te veel arbeiders en daalt de productiviteit. Wanneer we naar de afgeleide kijken bekomen we de marginale productiviteit (MPR). Intu¨ıtief verklaren we het verloop ervan als volgt: zolang het gemiddelde stijgt moet hetgeen de laatste arbeider toevoegt groter zijn dan het gemiddelde, anders zou het gemiddelde niet kunnen stijgen. Bemerk dat om de bovenstaande afleiding te doen, we q K constant hielden. We verlengen nu de termijn en stellen ons de vraag wat er gebeurt als deze nu ook kan wijzigen: arbeid en kapitaal kunnen nu dus in dezelfde proporties wijzigen. We vertrekken van q = f (qA , qk ) Na het laten stijgen van met factor λ > 1 bekomen we

43

q ′ = f (λqA , λqk ) We onderscheiden nu 3 situaties: • q ′ > λq: de onderneming profiteert van stijgende schaalopbrengst: de productiestijging is meer dan proportioneel aan de stijging van productiefactoren. • q ′ < λq: dalende schaalopbrengsten: sommige ondernemingen zijn te groot geworden en ondergaan allerlei efficientienadelen (bv. Philips). Meestal moet men dan herstructureren en terug kleiner worden. • q ′ = λq: constante schaalopbrengsten

Kostenanalyse We maken een onderscheid tussen korte en lange termijn. Op lange termijn zal je opnieuw alle kostencomponenten in vraag kunnen stellen. T K = F K + V K = PA qA + PK(A???) qK Hierbij is TK de totale kost, FK de vaste kost (bv. intrest op je machines, wijzigt niet mee met je productieniveau), VK de variabele kosten (vari¨eren met het productiniveau) en PA de prijs van de arbeid. Rekening houdend met het al dan niet afhankelijk zijn van het productieniveau schrijven we: T K(q) = F K + V K(q) We beschouwen nu grafisch een korte termijnanalyse. We bekijken eerst VK(q):

VK

vk

q

44

Bemerk dat deze functie als het ware het spiegelbeeld is van de productiefunctie. We verklaren waarom dit zo is: in de eerste fase stijgt de productie met als gevolg dat de variabele kostenfunctie stijgt, doch aan een dalend ritme, de extra kosten dalen. Je profiteert van de productiviteitsvoordelen uit de eerste curven. Na het omslagpunt stijgen de kosten sneller vanwege de dalende gemiddelde productiviteit. De totale kostencurve ziet er als volgt uit:

TK TK=VK+FK

vk

FK

q Ook nu kunnen we weer de gemiddelde en marginale kost beschouwen:

TK omslagpunt

A

B

q*

q

MK

GK

q* GK =

A FK V K TK = = tan α ⇒ GK = + = GF K + GV K q B q q

45

met GK de gemiddelde kost. De marginale kost zal aangeven wat er met je kosten gebeurt als je ´e´en extra eenheid productie realiseert. MK =

dF K dV K dT K = + = MV K dq dq dq

Als je weinig produceert is de lijn heel steil, je hebt veel kosten. Dit komt vanwege het startpunt dat niet bij nul begint maar door de vaste kost reeds op een bepaalde waarde start. In 0 is de kost oneindig, daarna daalt hij tot een omslagpunt. Na het omslagpunt stijgt hij terug. In het eerste punt is tan(β) < tan(α), de MK is er dus kleiner dan de GK. In het omslagpunt vallen de twee samen en na het omslagpunt is de MK groter dan de GK. Bemerk dat het minimum van de MK links van het minimum van de GK ligt. In grafiek: GK GVK GFK

GK MK

GVK

GFK

Bemerk dat hoe verder je zit, hoe kleiner het aandeel van de vaste kost per eenheid wordt. De vaste afstand tussen GVK en GK is de GFK die wordt voorgesteld in onderstaande figuur:

GFK

q

46

Bemerk dat je veel zal moeten produceren om GFK te drukken. GV K = GK − GF K Het verloop van GFK is gegeven in vorige figuur. Het minimum van GK ligt rechts van GVK.

Optimale productie, winstmaximisering De eigenaars zullen hun winst willen maximiseren. We veronderstellen dat het management dit ook wil. W = TO − TK Hierin stellen TO de totale opbrengsten voor en TK de totale kosten. Daar deze beide functie zijn van het productieniveau schrijven we beter: W = T O(q) − T K(q) De noodzakelijke voorwaarde voor maximale winst is: dW =0 dq In het punt waar de winst maximaal is moet je dus hebben: dT K dT O = dq dq of MO = MK Waarbij MO = de marginale ontvangst = wat je extra aan opbrengst realiseert wanneer je een extra eenheid op de markt brengt en MK = de kost van die extra eenheid. De winst zal maximaal zijn als de laatste eenheid die je toevoegt evenveel opbrengt als ze gekost heeft. Veronderstel dat je observeert dat M O < M K (de laatste eenheid kost meer dan ze opbrengt in de markt), dan had je die laatste eenheid beter niet geproduceerd. Krimp dus je productie! Wanneer je daarentegen echter observeert dat M O > M K, dan brengt de laatste eenheid meer op dan ze gekost heeft.

47

Onderneming bij perfecte mededinging We passen dit nu toe in verschillende marktvormen. We veronderstellen perfecte concurrentie wat inhoudt dat een individuele onderneming geen invloed kan uitoefenen op de prijs van een product omdat er zoveel zijn (1 eierboer heeft geen invloed op de markt). T O(q) = P q Hier is P de prijs van het afgewerkt product en q de hoeveelheid die er op de markt gegooid wordt. De prijs is gegeven, doch kan veranderen in functie van de marktsituatie in zijn geheel (is dus exogeen bepaald). Voor onze analyse is hij dus constant. GO =

TO =P q

GO is dus constant en onafhankelijk van q. Bemerk dat dit niet zo zal zijn bij monopolie! MO =

TO

dT O =P dq

\overline{P}q

GO MO

GO=MO

\overline{P}

q

We onderzoeken nu wat een onderneming die zijn winst maximiseert zal doen.

MO MK MK

MO

\overline·{P}

q_1

q_B

q_2

q*

q_3

48

Het linker gearceerde gebied stelt het verlies voor dat je lijdt voor alle eenheden tot q1 . MK kan hoger liggen dan MO, deze situatie beschouwen we echter niet omdat ze niet al te vaak voorkomt. Welke productie zal de onderneming nu kiezen? q1 : alle vorige productiehoeveelheden waren op zich verlieslatend. Van zodra je voorbij q1 bent brengen de eenheden meer op dan wat ze gekost hebben en genereren ze winst. Het totale verlies begint daardoor te dalen. qB is het break even punt. De totale winst is er juist nul. Vanaf dat punt begint de winst positief te zijn. Je voegt vanaf dan dus winst toe. Waar moet je nu stoppen? q2 ? Nee want je kan je winstzone nog vergroten! q3 ? Nee want dan trek je weer af van je winst! q∗? Ja! We kunnen dit nu ook enigszinds anders weergeven: P, MO MK, GK MK

GK

MO=GO

\overlind{P}

q*

q

Het gearceerde oppervlak stelt de winst voor die je realiseert (in termen van gemiddelde). De winst is maximaal in q’. Je kan je winst nu ook anders aflezen. Winst per eenheid (gemiddelde winst): TO TK W = − = GO − GK q q q W = (GO − GK)q Voor de individuele onderneming geldt volgende curve:

49

\overline{P} MK

GK GO=MO

\overline{P}

GO_M=MO_M

P_M

q1

q

P is de prijs en q de hoeveelheid die er geproduceerd wordt. MO geeft weer welke de opbrengst is van de laatste eenheid die je op de markt brengt. De gearceerde rechthoek geeft de winst weer die de onderneming zal realiseren. Winstmaximalisatie heb je bij het punt MO = MK. De analyse tot nu toe was er eigenlijk ´e´en voor korte termijn. Op lange termijn zal de winst andere ondernemingen aantrekken om ook de markt te betreden waardoor het aanbod toeneemt. We zetten nu de totale markt uit:

\overline{P}

W = (GO-GK)q De prijs wordt naar beneden gedrukt (de winstrechthoek vernauwt in de eerste grafiek). P gaat naar beneden in de eerste grafiek. Het lange termijn evenwicht zal uiteindelijk bereikt zijn bij een prijs PM . De markt drijft de economie naar het efficientste punt, het minimum van de gemiddelde kosten. Uit de analyse kan je ook een aanbodcurve van de individuele ondernemer afleiden:

50

\overline{P}

MO (MK?) GO (GK?) P2 GO1=MO1

P1 P3 P_M

q3 q1 q2

q

Deze aanbodcurve geeft weer wat de individuele ondernemer zal willen aanbieden bij verschillende prijzen. Als je deze curves optelt voor alle ondernemingen krijg je de totale aanbodcurve van de markt. Bemerk de discontinu¨ıteit bij q3 , beneden die prijs wil men niet meer aanbieden.

Monopolie We bekijken nu een heel andere marktvorm, namelijk het monopolie. In dit geval is er slechts 1 onderneming in de markt aanwezig. Hier is slechts 1 aanbieder, vele vragers. Volgende regel geldt: 1 individu heeft geen invloed op de markt. T O = P q Bij perfecte mededingen hadden we: T O = P q TO

Hoe ziet het er nu uit bij de monopolist? Als hij meer op de markt gooit zal dit de prijs doen dalen, want hij wordt geconfronteerd met de marktvraag zoals blijkt uit onderstaande figuur:

51

P P3 P1

P2

q1

TO

q3

q2

q

q

De consumenten zijn bereid P1, P2, P3 te betalen. In punt 3 is T O3 = P3 q3 . Naarmate je opschuift naar rechts zal TO stijgen, ergens een maximum bereiken en vanaf dan weer dalen. Bemerk ook het grote verschil tussen monopolie en perfecte mededinging: een monopolist zal zich inhouden want hij wil niet dat de T O = 0 wordt. We hertekenen nog eens de figuren om een verdere analyse te kunnen doen:

52

P P1 P2

P3 P4 TO

q1 q2

q3 q4

q

q Het kleine vierkantje linksboven is de prijsconsessie voor q1 , het verlies op de vroegere q1 . de rechthoek onderaan is de prijsconsessie voor q3 . De prijselasticiteit is gegeven door:

ǫ=

dq q dp p

Van q1 naar q2 ga je naar een dubbele hoeveelheid, doch de daling van P1 naar P2 is minder dan een halvering. Het quantiteitseffect domineert op het prijseffect met als gevolg dat als je van q1 naar q2 gaat de Totale Ontvangsten stijgen. Voorbij het punt ǫ = −1 krijg je het omgekeerde: een stijging in kwantiteit van q3 naar q4 doet de prijs halveren en dus de TO dalen. In het punt waar ǫ = −1 zijn ze gelijk.

53

P

\epsilon=−1 GO MO TO

A

MO =

GO =

q

dT O dq

TO =P q

In ǫ = −1 is de M O = 0. Als je in dat punt 1 extra eenheid op de markt brengt blijft de TO ongewijzigd (want een prijsdaling heeft de zelfde proportie als de q stijging) waardoor de M O = 0. De GO-lijn geeft weer hoeveel de consumenten willen betalen. De MO-lijn moet lager liggen dan de GO anders kan deze niet dalen. De monopolist wil zich links van het punt A bevinden. We hebben nu alle elementen om de vraag te stellen hoeveel de monopolist zal produceren en aan welke prijs. Zal de monopolist meer op de markt willen brengen in het punt A? Nee! Voorbij dat punt zal elke bijkomende eenheid die hij op de markt brengt zijn MO negatief maken en dus de TO naar beneden drukken. De monopolist zorgt dus dat de elasticiteit in absolute waarde voldoende hoog is.

54

Evenwicht van de monopolist P

MK GK P1

GO q1

MO

q

Winstmaximalisatie heb je als M O = M K (bij q1 ) (of je nu monopolist bent of niet, het blijkft altijd M O = M K). Consumenten willen voor q1 P1 betalen. De winst voor de monopolist bedraagt W = (GO − GK)q. Meestal maakt een monopolist superwinsten. De winst is functie van de prijselasticiteit van de vraag (want hoe steiler, hoe groter GO − GK). De prijselasticiteit van de vraag bepaalt de kracht van de monopolist om klanten uit te buiten. Bij kleine prijselasticiteit kan de monopolist grote prijzen vragen. Bij een prijselasticiteit gelijk aan nul, komt dit neer dat hij volledig kan kiezen. Bij grote prijselasticiteit zal hij zijn prijzen niet zo hoog kunnen zetten. Wat zijn nu de oorzaken van een monopolie? Vanwaar komen ze? Het moet om een markt gaan waar het moeilijk is om toe te treden, er moeten toetredingsbarri`eres zijn. Welke zijn nu die toetredingsbarri`eres? • wettelijke: bv. spoorwegen (de overheid zegt dat er maar 1 mag zijn), vroeger ook TV en telefonie (RTT), ook de banksector in bepaalde landen. • natuurlijke: in sommige markten is de technologie van die aard dat er maar 1 producent is om effici¨ent te produceren.

55

P

GO P1

GK

q1

q

De zone bij q1 tussen de twee curven is er ´e´en van winstgevendheid voor de ene monopolist. Om het minimum te bereiken in de bovenstaande figuur moet je enorm veel produceren, meer dan de markt wil kopen. In zo’n markt zal het moeilijk zijn om nog een producent te vinden. Komen er meer bij, dan komen ze in een zone waar GK > GO en is het niet meer winstgevend. Dergelijke situatie leidt dus tot een monopolie, bv. initieel de telefonie, Microsoft. In de V.S. zijn wetten die pogen monopolievorming te beletten.

Prijsdiscriminatie Soms wordt voor hetzelfde product of dienst een verschillende prijs aangerekend (bv. student/niet student in de bioskoop). Bv. opera 5000fr./500fr., vliegtuigen naar bv. New York tegen 10000 of 20000.

MK GK P1

GO A

q1

MO

56

A zou bereid zijn veel meer te betalen dan de eenheidsprijs P1 . Een monopolist probeert dit uit te buiten, het is niet zo makkelijk om te ontdekken wie meer wil betalen. Dit is wat luchtvaartmaatschappijen trachten te doen. Bv. een zakenman die in het weekend meer thuis wil zijn en andere mensen die in het weekend ergens willen blijven. Vb. van zo’n prijsdiscriminatie als de producent in staat is 2 marktsegmenten te scheiden. Links zijn de mensen bereid meer te betalen.

P1 P2 MK

MK GO2

GO1

MO2

MO1 q1

q2

Om de situatie in bovenstaande figuur te vereenvoudigen werd gesteld dat een producent 2 markten aan dezelfde MK kan bevoorraden. 2 verschillende prijzen worden aangerekend. Waar de prijselasticiteit laag is → hoge prijs vragen. Waar de prijselasticiteit hoog is → lage prijs vragen.

57

Macro-Economie Bij micro-economie onderzoek je het gedrag van individuele agenten en markten. Bij macroeconomie ga je naar het grote geheel kijken. Het totaal van alle markten. De totale productie in een land. Een prijsindex geeft dan het gemiddelde van de prijzen weer in een economie. P

P2

P1

q

We werkten vroeger altijd ceteris paribus. In een macro economie wordt het moeilijk om ceteris paribus te hanteren. Veronderstel dat bovenstaande vraagcurve macro economisch is. P is dan de prijsindex en q de totale hoeveelheid. Als alle prijzen stijgen is de koopkracht (inkomens) van de consumenten ook aangetast. Als je van P1 → P2 gaat zullen de curves ook verschuiven. Je kan dus niet meer ceteris paribus werken.

Macro economische grootheden • BBP (Bruto Binnenlands Product): de som van de marktwaarde van alle finale goederen en diensten die gedurende een bepaalde periode (meestal 1 jaar) in een land worden geproduceerd. (soms kijkt men ook op kwartaalbasis). Enkele belangrijke elementen uit de definitie: – marktwaarde = waarde in geld – finale = om dubbeltellingen te vermijden, bv. gedurende 2002 produceren staalindustrie staal en automobielindustrie produceert er auto’s mee. Je zou deze dan 2 keer rekenen. Je kan het BBP ook bekomen door naar de toegevoegde waarde te kijken: bv. (staal - intermediaire leveringen van grondstoffen) + (auto - intermediaire leveringen van staal).

58

Terloops: bij de ondernemingen zitten de intermediaire leveringen er ook in, je kan ze dus niet echt vergelijken met de getallen van de landen. • nationaal inkomen: het geheel van inkomens die door productiefactoren zijn verdiend. (bv. kapitaal verdient ook door dividenden)

De economische kringloop De stromen in onderstaande figuur worden in geld uitgedrukt.

consumenten staan geld af

alle markten van goederen en diensten

V (Vraagzijde)

A (Aanbodzijde) van waren

consumenten

producenten (bedrijven)

overheid

consumenten bieden diensten aan

belastingen

A markten van productiefactoren (bv. arbeidsmarkt)

V

Het inzicht dat we uit deze figuur moeten bekomen is de interdependentie: als er ergens wat gebeurt, heeft dat elders zijn effect. Bv. consumenten wensen minder te kopen. De overheid is zelf vrager/koper van goederen en diensten (bv. onderwijs).

59

TV finale goederen en diensten TA IB

BI consumenten

SI

producenten

overheid DB+SZ

productiefactoren NI Stroom van goederen en diensten stroom van geld

We bekijken een drietal concepten: 1. BBP = het geheel van de marktwaarde van finale goederen en diensten die in een land gedurende een bepaalde periode worden geproduceerd. (en dan kwam nog iets ivm lonen en wedden van consumenten die diensten aanbieden en de 2 stromen die aan elkaar gelijk zijn, maar da hebben nie echt ;-) 2. NI = Nationaal Inkomen. Dit moet in principe gelijk zijn aan het BBP. In de praktijk is dit echter niet zo, we halen enkele redenen aan: • Producenten doen afschrijvingen omdat hun machinepark, hun kapitaalgoederen fysische en economische slijtage ondervinden. Onder economische slijtage verstaan we het feit dat er steeds betere machines op de markt komen. Vanwege die slijtage willen producenten afschrijvingen doen, reserveringen om te kunnen voorzien in nieuwe machines etc. Er wordt dus geld opzij gezet, en dit wordt bijgevolg niet uitgedeeld aan productiefactoren, we hebben dus een eerste lek in de stroming. • Een tweede lek heeft te maken met de overheid die belastingen heft. We concentreren ons op ´e´en type belasting, de indirecte belastingen (IB) zoals BTW en accijnzen. Een deel wordt dus afgeleid naar de overheid onder de vorm van indirecte belastingen. Zo komen we tot de definitie van nationaal inkomen: N I = BBP − Afschrijvingen − IB (Er zijn wel nog complicaties: de overheid geeft ook subsidies aan de producenten, doch daar gaan we niet op in) 3. Een derde concept is het beschikbaar inkomen (BI). De overheid heft directe belastingen (DB, bv. personenbelastingen, sociale zekerheidsbijdragen (SZ)). Een deel wordt dus afgetakt naar de overheid. We moeten ook nog toevoegen dat de overheid geld inspuit naar de consument onder de vorm van pensioenen, werkloosheidssteun,. . . Dit noemen we de sociale transfers (ST). BI = N I − (DB + SZ) + ST

60

We gaan nu een stap verder en onderzoeken macro-economisch evenwicht.

Macro-economisch evenwicht We willen nagaan welke voorwaarden moeten voldaan zijn opdat het systeem in evenwicht zou zijn. Daarvoor moet gelden dat de totale vraag aan goederen en diensten gelijk is aan het totale aanbod. Welke problemen doen zich nu voor?

20 16 S

C 80 64

TV finale goederen en diensten

I

TA 100 80

100 consumenten

producenten

100 80

productiefactoren

(We maken abstractie van enkele zaken zoals afschrijvingen, overheid,. . . ) Er zijn lekken in het systeem die te maken hebben met beslissingen van cosumenten. Deze zetten een deel opzij in de vorm van sparen. Dit cre¨eert een lek in de stroom (S), er ontstaat zo een potentieel probleem. (Terloops: Wet van J.B. Say zegt dat het aanbod altijd zijn eigen vraag cre¨eert omdat dat aanbod zelf inkomens genereert die besteed worden aan goederen en diensten). Stel bv. TA = 100 (totale vraag). Dit cre¨eert een inkomensstroom van 100 naar de consumenten. Deze zetten een deel van die 100 opzij, bv. 20, waardoor er slechts 80 overgaat. Dit is een onevenwicht en producenten zullen daarom minder gaan produceren: die 100 wordt bv. 80. Zo krijg je een spiraal naar beneden, we noemen dit een deflatoire spiraal, de kringloop krimpt in. Gelukkig is het allemaal niet zo erg, er zijn compenserende krachten zoals bv. producenten die ook optreden als vragers van goederen en diensten (dit heeft te maken met investering (I)). Ze financieren dit via een financieel circuit dat ervoor zorgt dat het gespaarde van de consumenten bij hen terecht komt. Bv. banksystemen, producenten kunnen lenen bij de bank. De krinloop is zo dus toch in evenwicht, als S = I, dan is TV = TA (totaal aanbod). We kunnen dit ook duidelijk maken op een enigszinds andere manier: Macro economisch evenwicht defini¨eren we als: TV = TA In dit model komen twee componenten van TV voor:

61

TV = C + I Waarbij C voor ’consumenten’ staat en I voor ’investeringen’.

T A = Y = C + S (inkomen wordt geconsumeerd of niet geconsumeerd en Y = NI)

C +I = C +S I = S Dit zal niet altijd zo zijn wat zorgt voor economische fluctuaties. Mensen zijn onderhevig aan vlagen van optimisme en pessimisme. Bv. enkele jaren terug in de jaren ’98 werd heel veel ge¨ınvesteerd. Op een bepaald ogenblik waren I > S, dus de investerigsplannen waren groter dan wat gespaard werd. Dit cre¨eerde een fase van economische expansie = toename van de productie = hoogconjunctuur. Dit duurt echter niet lang, op de duur constateert men dat men te optimistisch was. Sommige bedrijven gaan failliet etc. . . De investeringen dalen dus terug en consumenten minderen hun consumptie. Op de duur heb je dus I < S en zit je in een laagconjunctuur. Waarom laten mensen zich nu leiden door deze psychologie? • Veel beslissingen gebeuren in functie van de toekomst. Er moeten voorspellingen gemaakt worden telkens wanneer een investeringsplan wordt opgesteld. Toekomst is echter onzeker. • Voorspellingen hebben een grote graad van self-fullfilling prophecy, zelfvoedend karakter. Men verwacht dat het goed gaat, producenten zullen investeren, meer inkomens en productie dus is het ook beter. Wanneer de ommekeer komt is dit dan natuurlijk ook zo... We maken nu de kringloop een ietsje complexer door bijkomende lekken en stromen in te voeren. Een economie is geen gesloten economie, er zijn ook transacties met het buitenland. Dit heeft te maken met het feit dat consumenten bij hun beslissingen omtrent consumptie hun zaken in het binnenland of buitenland halen (en analoog gebeurt hetzelfde in het buitenland, er is dus een zekere compensatie).

62

X C_b

M C S

M is de import van goederen en diensten (dus geldstroom naar het buitenland). Cb is de consumptie van binnenlandse goederen. X is de stroom van geld die via export binnenkomt. We gaan uit van T V = T A. De componenten van de vraag zijn: T V = Cb + I + X Waarbij X staat voor export, vraag van het buitenland voor binnenlandse goederen. (je zou in feite gans deze redenering ook voor I kunnen doen, producenten kopen immers ook in het buitenland etc..., doch we doen dit niet). TA = Y = C + S en C = Cb + M Waaruit volgt: T A = Y = Cb + M + S We stellen de twee aan elkaar gelijk (TV = TA):

Cb + I + X = Cb + M + S X −M = S−I Het linkerlid (X-M) stelt de handelsbalans van een land voor. S-I het netto intern spaarlek. Indien dit laatste > 0, dan wordt er meer gespaard dan ge¨ınvesteerd. Achter zo’n macro economisch evenwicht kan een financieel onevenwicht ontstaan (bv. Argentini¨e of Oost-Europa). Veronderstel X − M < 0 (tekort op handelsbalans). Als dit

63

gecompenseerd wordt door S − I, dan is het ok. Er kan echter een onevenwicht ontstaan: X −M < 0 → land moet dit financieren, ofwel via spaargeld ofwel via schuld in het buitenland. Zolang je een tekort hebt op de handelsbalans zit je met een blijvende schuld. Deze schuld wordt alsmaar groter en cre¨eert potenti¨ele problemen. Buitenlandse crediteurs zullen daarom stoppen met geld geven en plots heb je een heel snelle correctie nodig om X = M te stellen. Een land moet daarom vaak zijn import inkrimpen en de inkomsten van de consumenten inkrimpen via belastingen. Een derde complicatie op de economische kringloop ontstaat wanneer we opnieuw de overheid inbrengen met haar begroting. We zagen dat de overheid belastingen heft en koopkracht inspuit:

G

YB

T

Y

(G zijn de uitgaven voor goederen en diensten) We bekijken nu opnieuw de kringloop en kijken wanneer we macro ecnomisch evenwicht hebben (TV = TA). T V = Cb + I + X + G Waarbij G de vraag is uitgeoefend door de overheid. De overheid spuit geld in via haar vraag. TA = Y + T + Y B Met T wat de consumenten afstaan aan de overheid in de vorm van belastingen en YB het beschikbaar inkomen.

YB = C +S C = Cb + M Waaruit volgt: T A = Y = Cb + M + S + T

64

Na gelijkstellen van TA en TV: Cb + I + X + G = Cb + M + S + T Of X − M = (S − I) + (T − G) T − G is de begroting van de overheid = belasting - uitgaven. Als T > G is er een overschot op de begroting, als T < G is er een tekort. Momenteel heerst er ongeveer een evenwicht in Belgi¨e. Voorbeeld:X − M = −100, S − I = 0 en T − G = −100. Met een begroting heb je in principe een instrument om de economie te stabiliseren. Bij pessimisme leidt het netto spaaroverschot tot iets deflattoirs. Voorbeeld: 0 = 200 − 200 ( de eerste tweehonderd duidt erop dat er veel wordt gespaard, de tweede tweehonderd is de overheid die een tekort cre¨eert om de conomie te stabiliseren, door meer geld in de economie te pompen.) Het is niet altijd makkelijk. Cfr. Belgi¨e in de jaren ’70. Een tekort op de begroting zorgde voor een slechtere schuldpositie van de overheid. Op de duur kan je die politiek niet meer gaan hanteren en een eventuele oplossing bestaat er dan in om bij hoogconjunctuur overschotten op de begroting te cre¨eren. Deze problematiek heeft geleid tot een stabiliteitspact: 1. landen uit het Eurosysteem hebben zich verplicht om hun budgettaire tekorten te beperken tot 3% van hun BBP 2. landen worden verplicht om op termijn een evenwicht op de begroting te hebben We zullen nu wat nadenken over de manier waarop consumenten en investeerders handelen en waar ze hun beslissingen op baseren.

Theorie van het investeringsgedrag Waardoor laten investeerders zich leiden? Door de verwachtingen die ze hebben over de rendabiliteit van toekomstige projecten. Dit zijn geldstromen die je in de toekomst verwacht. Je moet die echter naar vandaag vertalen! jaar

1 100

2 ... 100 . . .

10 100

Wat betekent dit vandaag? Je mag de bedragen niet zomaar optellen! 1 euro in de toekomst is niet gelijk aan 1 euro vandaag! Stel dat je de vraag krijgt: ’ik wil je 1000 euro geven, wil je ze vandaag of binnen een jaar?’ Of ’Wat wil je, 1100 euro volgend jaar of 1000 euro vandaag?’

65

Stel je hebt vandaag 100 en je belegt het voor een jaar aan een intrestvoet van 0.05.

K1 = 100 + 0.05 × 100 = 100(1 + 0.05) = A(1 + r) Waarbij A het actuele bedrag is en r de rentevoet. In de veronderstelling dat de rentevoet dezelfde blijft hebben we dan:

K2 = K1 (1 + r) = A(1 + r)2 .. . KN = A(1 + r)N Hoe langer de tijd, hoe groter dit bedrag dus. Op de duur wordt het grootste deel van KN bepaald door (1 + r)N . Je kan op basis van de formule ook het omgekeerde doen: wat is de actuele waarde van een bedrag uit de toekomst? A=

K1 1+r

Hoeveel zou je vandaag moeten beleggen om dan zoveel te hebben? Algemeen: A=

KN (1 + r)r

Besluit: tel geldstromen niet op over de tijd! We komen nu terug tot het investeringsprobleem: Investeringsproject met kostprijs C. A=

e R1e R2e RN + + . . . + (1 + r) (1 + r)2 (1 + r)N

superscript e staat voor het feit dat het voorspellingen zijn. De R’s zijn de opbrengsten die je in de toekomst verwacht. A is de actuele waarde van het investeringskapitaal. Als A > C, dan investeren. Als A < C dan niet investeren. Een toename van de rentevoet doet A dalen, dan zullen dus meer investeringsprojecten niet doorgaan. Bij een daling van de rentevoet blijven meer investeringsprojecten overeind. We bekijken nu oo nog wat een aandeel vandaag waar is:

66

D1e D2e PA = + + ... (1 + r) (1 + r)2 PA is de prijs van een aandeel in de markt van vandaag. Bemerk de onzekerheid omdat je de waarde van het dividend in de toekomst niet kent. Bemerk ook dat het een oneindige reeks is in de tijd omdat je niet weet wanneer de onderneming ophoudt te bestaan. De reeks convergeert naar een eindige waarde. Voor obligaties wordt het (obligaties beloven elk jaar een vast geldbedrag): PO =

C C +K C + + . . . + (1 + r) (1 + r)2 (1 + r)10

Bij obligaties is dus minder onzekerheid. De prijs van een obligatie is omgekeerd evenredig met de rentevoet. Bemerk dat we nu geen oneindige reeks hebben maar wel een einddatum. De K in de laatste term is de nominale waarde van een obligatie, het laatste jaar krijg je dat kapitaal terug.

67

Geld Dit is ingevoerd omdat directe ruil heel omslachting en tijdrovend is.

Verschillende functies Geld heeft verschillende functies: • waardemeter: geld is de maatstaf waarmee de waarde van alle dingen kan vergeleken worden • ruilmiddel: men zal via een omweg toch nog aan ruilhandel doen (indirect). Men zal een brood bij de bakker niet wisselen tegen geld, maar zal de bakker geld geven zodat hij zelf bijv. een hemd zal kunnen gaan kopen. In Cuba en Sovjet-Unie heeft men getracht om een economie in te richten zonder geld, waarbij arbeiders dan uitbetaald werden in kleding en voedsel. Dit was een totale mislukking vermits de arbeiders dan zelf niet meer konden kiezen naar hun smaak, of de kleren waren niet de goede maat, enz. • beleggingsmiddel: De meest kwalijk genomen functie van geld, maar niet de belangrijkste, is de mogelijkheid om het geld te accumuleren. De twee eerste functies zijn de meest essentile functies.

Soorten geld Er zijn twee verschillende soorten geld: • chartaal geld: geld waar men rechtstreeks mee handelt : cash • giraal geld: Zichtrekeningen; transfers maken via bankkaarten (credit=pas na een maand af rekening of debit=onmiddellijk van rekening weg) of overschrijvingen De som van beide geeft de totale geldhoeveelheid. Er zijn ook nog spaarrekeningen, maar aangezien men daar rechtstreeks niets mee kan doen worden die apart geteld. Elk land heeft zijn eigen munt. Dit zorgt voor een nood aan internationaal geld (zoals dollar of euro). E´en van de belangrijkste en noodzakelijkste eigenschappen van een internationale munt is zijn convertibiliteit: de munt moet overal gemakkelijk in te ruilen zijn tegen de lokale valuta.

68

Verschillende vormen • goederengeld: goud, zilver, metaal met bepaalde eigenschappen zoals gewicht, . . . • papieren geld: het papier heeft geen waarde meer op zich, verwijst naar iets waardevols • elektronisch geld: geld staat op de banken en kan online beheerd worden of via bankkaarten overgezet worden Hoe kan men van de ene naar de andere vorm overgaan? Het is ontstaan in Schotland. Mensen betaalden daar met gouden muntstukken. Nu was er een handelaar die voor een bepaalde periode op reis moest. Hij wilde zijn fortuin niet meenemen omdat hij angst had van rovers, dus ging hij naar een goudsmid en vroeg hem of hij zijn geld daar voor onbepaalde tijd kon achterlaten. De goudsmid stemde in en gaf in ruil een papier waarop stond : goed voor 1000 goudstukken, af te halen bij goudsmid A. Maar vanaf dat de handelaar weg was, zag de goudsmid in dat hij het achtergelaten geld, vermits de handelaar toch niet onmiddellijk zou terugkomen, aan mensen kon uitlenen, al dan niet met een zekere intrest. Zo kan hij bijv. 20% bijhouden voor de zekerheid en 800 uitlenen. Dit geld kan nu weer terechtkomen bij een andere goudsmid B, die ook weer een briefje zal geven in ruil voor de 800 goudstukken. Ook deze al een deel bij zich houden voor de zekerheid en 80 % uitlenen, dus 640. Deze 640 kan dan weer terechtkomen bij een goudsmid C, enz.

Nu zien we dat als we dit eindeloos laten doorgaan dat we maar een aantal goud = 1000 hebben in het begin, maar briefjes die goed zijn voor een hoeveelheid geld gelijk aan volgende reeks : 1000(1 + 0.8 + 0.82 + 0.83 + . . .) = 1000(1 + (1 − ρ) + (1 − ρ)2 + (1 − ρ)3 + . . .) met ρ de reserveco¨effici¨ent die in het voorbeeld gelijk is aan 0.2. In ons voorbeeld zal dit leiden tot een totaal van 5000, voor maar 1000 goudstukken. Als alle mensen met zon briefje dan op een zelfde ogenblik overgaan tot het terugeisen van hun goud, dan zullen de goudsmeden deze verzoeken niet kunnen inwilligen en zullen zij failliet gaan en de mensen met de briefjes hun geld kwijt zijn. Dit is in de geschiedenis regelmatig gebeurd. Men kan zo een kettingreactie krijgen waarbij verschillende banken tegelijk failliet gaan en vele mensen hun spaarcenten kwijt geraken. Men spreekt dan van een bankcrisis. Om zulke bankcrisissen te vermijden, is men in de 20ste eeuw overgestapt op een nationalisering van de productie van bankbriefjes (monopolie). De eerste was zo de Bank of England.

69

Op zich is het verschil niet zo heel groot tov een verzameling van banken die de briefjes uitdeelt. Alleen zal als er hier een crisis uitbreekt, de staat gewoon de banken sluiten en de mensen naar huis sturen. Op deze manier behoudt men de controle over zulk een crisis. Ook heeft men enige tijd later de beslissing genomen om de convertibiliteit naar goud helemaal af te schaffen. Probleem hier is dan weer dat de staat/bank zoveel briefjes kan bijmaken als ze willen, vermits er toch geen goud meer aan vasthangt. Dit zal dan weer leiden tot inflatie, wat we later zullen afleiden. Nu zullen er buiten de Nationale Bank nog steeds banken bestaan, zogenaamde commerci¨ele banken. Deze kunnen wel geen briefjes meer uitgeven, maar nog wel krediet toestaan. In plaats van goud zullen zij briefjes ontvangen. De hoeveelheid ontvangen wordt dan genoteerd door de bankier. Dit noemt men een deposito. Op dezelfde wijze zoals met het goud, zal er nu een kredietexpansie ontstaan met een factor 5 als de reservecofficint 20 % is. Krijgen we zo niet net hetzelfde probleem als voorheen. Ook hier zal, indien een handelaar/particulier zijn krediet niet meer kan terugbetalen, de bank failliet gaan. Alle mensen zullen naar hun bank gaan om zo snel mogelijk hun geld terug te vragen, maar de banken zullen niet genoeg briefjes hebben. Gaan dan niet weer alle banken failliet ? Nee, niet allemaal. De eerste bank zal sowieso failliet gaan. Maar de overige banken, die eigenlijk helemaal geen probleem hebben met hun cli¨enteel, zullen zich richten tot de nationale bank en hun kredieten omruilen tegen bankbriefjes. Dit houdt in dat, als de bank bijvoorbeeld voor 800 euro aan briefjes heeft uitgeleend aan zijn cli¨enteel, dan zal de bank zijn cli¨enteel dat nog moet leningen moet afbetalen, verplichtten deze terug te betalen aan de nationale bank. In ruil daarvoor zal de nationale bank briefjes geven aan de bank in kwestie gelijk aan het overgedragen krediet. De nationale bank kan immers zoveel briefjes maken als er maar nodig zijn. Nu komt hierdoor wel een nieuw probleem parten spelen, namelijk het probleem van de Moral Hazard: Mensen die verzekerd zijn, zullen minder moeite doen om het risico te mijden. Zo ook zullen de bankiers minder hoge reserveco¨effici¨enten nemen, omdat ze toch zeker zijn dat ze via de nationale bank al het geld terug kunnen geven aan hun cli¨enteel dat geld opvraagt, indien nodig. Om dit te voorkomen, zal de nationale bank de commerci¨ele banken een minimum reserveco¨effici¨ent opleggen. Ook zal er een maximaal percentage van krediet dat aan 1 onderneming mag uitgeleend worden, opgelegd worden. Dit om bij failliet gaan van de onderneming, te voorkomen dat de bank ook failliet gaat.

Vraag en aanbod van geld Aanbod van geld: Europese Centrale Bank • Bankbriefjes Variatie van hoeveelheid regelen om invloed uit te oefenen. Als er minder briefjes in omloop zijn, dan zullen er minder mensen briefjes binnenbrengen bij banken voor depositos en zullen de banken dus minder krediet kunnen toestaan. • Open markt operaties Inruilen van bankbriefjes die commercile banken gekregen hebben van clinteel tegen schatkistcertificaten. Hierdoor kunnen de banken ook minder krediet toestaan want ze hebben minder briefjes in handen. (reservecofficint !)

70

• Intrestvoet Stijgen van de intrestvoet zal het minder aantrekkelijk maken om krediet aan te gaan. • Minimale reserveco¨effici¨ent Zorgt ervoor dat er minder krediet kan toegestaan worden. De Centrale Bank moet ook onafhankelijk zijn van de politiek; zij mag geen directe bevelen krijgen. Politiek mag niet aan bank zeggen om meer briefjes te produceren. Als dat wel gebeurt dan zullen er problemen ontstaan zoals inflatie en onstabiliteit, waarover later meer.

Vraag naar geld V is de omloopsnelheid van geld. Dit is gelijk aan: P PQ p i qi V = = M M met M de geldhoeveelheid en PQ gelijk aan het BBP. Voor Belgi¨e wordt dit: 200 ∗ 109 =4 V = 50 ∗ 109 Dit wil zeggen dat elk briefje 4 keer gebruikt wordt elk jaar om al deze transacties te kunnen doen. Dit houdt ook in dat hoe hoget het BBP is hoe meer geld er nodig is. Deze hoeveelheid schaalt met k = V1 . Deze k is afhankelijk van: • rentevoet (r): dk <0 dr Dit is een inverse relatie: als r stijgt, dan zal k dalen, dus V stijgen. Dit is logisch vermits bij hogere rentevoet, meer mensen geld op de bank zetten. Er zullen dus minder briefjes in omloop zijn, dus zullen de briefjes meer gebruikt moeten worden (stijging van V). • inflatie (π): dk <0 dπ Dit is het koopkrachtverlies. bij inflatie van 50%, als je briefjes bijhoudt, zullen ze op het einde van het jaar nog maar de helft waard, dus best in omloop brengen. De geldhoeveelheid neemt dus toe.

71

Als de bank een hogere vaste M instelt, dan zal r dalen volgens de functie g(P1,Q1). Maar hierdoor zullen de investering en consumptie stijgen, (zie vroeger) wat dus inhoudt dat PG stijgt en de grafiek g zal naar rechts verschuiven. Omdat M een vaste waarde is, zien we dat de rentevoet r terug toeneemt. → Uiteindelijk zullen we terug in het zelfde punt r komen dat we voordien hadden. Enkel de geldhoeveelheid M zal gestegen zijn.

Kwaliteitstheorie

¯ Q ¯ M = kP We nemen hier Q vast omdat deze niet echt bepaald worden door monetaire zaken, eerder door technologische zaken. De productie zal toenemen als er een betere productietechniek ontstaat. We nemen k vast omdat een stijgen of dalen van M niet wordt gekozen op basis van k, onafhankelijk is van k. Het is een monetaire beslissing. Nu zien we dat M P. Als M dus met factor a stijgt, dan zal P ook met die factor a stijgen. En dit is juist wat men inflatie noemt. Op korte termijn zal door het verhogen van M de economie dus bloeien, vermits PQ toe zal nemen. Op langere termijn zal r terug dezelfde waarde aannemen, en zal het enkel P zijn die toegenomen is ten opzichte van voorheen. We krijgen dus inflatie. En juist om deze redenen moet de centrale bank onafhankelijk van de politiek werken, omdat men anders door zulk een ingreep kan laten uitschijnen dat de economie bloeit om zo positieve reacties van de mensen te krijgen, terwijl op lange termijn, wanneer ambtstermijn geindigd is of als ze al herkozen zijn, er inflatie zal volgen. Vroeger was de inflatie in Belgi zo soms boven de 10 %, terwijl deze, nu dat de centrale bank onafhankelijk werkt, maar 2 % bedraagt.

Fisher

r = ρ + π∗ met π∗ de verwachte toekomstige inflatie, ρ de re¨ele rente en r de rentevoet. Stel een land met inflatie = 5 %. Bij 0 % rentevoet zal er dan een koopkrachtverlies zijn van 5 % elk jaar. Dan zal je niet willen beleggen omdat je geld dan gewoon minder waard wordt. De rele rente zal dan 5 % zijn. Mensen zullen een positief rele rente willen hebben, anders zullen ze niet gaan beleggen. Bij ons in Belgi is de inflatie 2 rentevoet 4 %, dus zal de rele rente 2 % zijn.

72

De wisselmarkt Inleiding Begrippen: • Wisselmarkt = Markt waar geld/valuta worden omgewisseld; bijv. dollars naar euro’s • Wisselkoers = prijs van de buitenlandse valuta in eenheden van de binnenlandse valuta of omgekeerd • Depreciatie van de munt = goedkoper worden • Appreciatie van de munt = duurder worden • Contant markt : je geeft geld en je krijgt onmiddellijk je product • Termijn markt : prijs wordt vandaag overeengekomen, product krijgt men later → verplichting langs beide kanten 6=call optie : daar ben jij niet verplicht om te kopen • Arbitrage = opkopen van dollars bijv. in Frankfurt en verkopen bijv. in Amerika om winst te maken Vroeger kon de wisselkoers van de Dollar tov bijv. de Belgische frank immers verschillen van de wisselkoers van diezelfde Belgische frank tov de Dollar. Dit omdat de communicatie toen nog niet zo snel verliep. Men wist in Amerika niet hoe hoog de koersen stonden in Brussel en omgekeerd ook niet. Zo kon het zijn dat er dus een verschil bestond. Heden ten dage, nu dat de communicatie geen enkel probleem meer vormt, zal dit verschil niet meer optreden, of toch bijna niet. Als er immers een verschil op zou zitten, dan zou via arbitrage een hele hoop dollars opgekocht worden waar ze goedkoop zijn en verkocht worden waar ze duurder zijn. Maar dit zorgt ervoor dat de vraag waar het goedkoop is stijgt waardoor de prijs stijgt. Het aanbod waar het duur is zal ook stijgen, waardoor de prijs daar daalt. Het onevenwicht zal dus razendsnel verdwenen zijn. We kunnen dus het volgende stellen: SE,D =

1 SD,E

Als S daalt, dan wil dit zeggen dat de do in euro uitgedrukt goedkoper wordt. Stel nu dat de Amerikaanse producten in dollarpijs constant blijven, dan zal het goedkoper zijn voor ons in euros en zal de vraag naar dollars stijgen.

73

Als de koers stijgt, dan zal de export naar Amerika aantrekkelijker worden omdat je meer euros terugkrijgt voor dezelfde dollar (als je marktprijs voor Amerika in dollars uitgedrukt is en constant zou blijven). Daarom zal aanbod van de dollar stijgen hier bij ons omdat dan de exportbedrijven hun dollars hier terug naar euros willen omwisselen.

Inflatie is de gemiddelde prijsstijging of stijging van de prijsindex welke een aanuiding is voor de gemiddelde prijs van alle producten.

Stel dat de binnenlandse goederen 10% duurder worden en de buitenlandse goederen even duur blijven. We hebben dan te maken met een appreciatie van de buitenlandse munt of een depreciatie van de nationale munt. De import zal hierdoor aantrekkelijker worden en dus zal er een grotere vraag zijn naar buitenlandse valuta. (groene curve) De export zal hierdoor dalen, dus aanbod van dollars daalt. (rode curve) Er ontstaat een nieuwe evenwichtskoers.

Koopkrachtpariteitstheorie Inflatie van 10 % (prijsindex wordt 10 % groter) zorgt voor een depreciatie van 10% van de nationale munt. Toch zullen de exporteurs aan de zelfde prijs in buitenland blijven aanbieden

74

want de prijzen zijn wel in binnenland 10 % gestegen maar de wisselkoers zal hierdoor ook 10 % stijgen. Er bestaat dus een evenwicht tussen de wisselkoers en de verhouding van de binnenlandse tot de buitenlandse prijs: p S=k p∗

Interestpariteit Stel men belegt in euro’s: bv. 1 euro (bv. in obligatie). De waarde na 1 jaar: 1 + rE Men zou ook in dollars kunnen beleggen door eerst zijn euros om te wisselen naar dollars en te beleggen in Amerikaanse obligaties. De waarde na 1 jaar (in dollar): 1 (1 + rA ) S Nu heerst er natuurlijk een risico vermits men in dollars belegt. Beter onmiddellijk terug omwisselen in euros. Dit kunnen we doen via de termijnmarkt. Je weet dat je een bepaalde hoeveelheid dollars zult hebben na 1 jaar, en je stelt de prijs aan hoeveel je die dollars zal verkopen op voorhand al vast en na 1 jaar, wanneer je je dollars hebt, zal je ze verkopen tegen die vastgelegde prijs. Op deze manier is men ,vanaf dat het geld belegt is en de overeenkomst voor de termijnmarkt vastgesteld is, zeker over de hoeveelheid euros die men na afloop zal beschikken. De waarde na 1 jaar (in euro):   1 (1 + rA ) F S met F de termijnkoers. Hoe meer risico, hoe hoger men het rendement wil; hoe minder risico, hoe meer tevreden men is met een lager rendement. Nu zal het zo zijn, dat de risicos van beide beleggingen dezelfde zullen zijn, wat inhoudt dat de rendementen hetzelfde zullen zijn : F 1 + rE = 1 + rA S met verwaarlozing van transactiekosten. Dit herschrijven naar rE : rE − rA = (1 + rA )

F −S S

F −S S F −S rE ≈ rA + S

rE − rA ≈

We kunnen de factor 1+rA ongeveer gelijkstellen aan 1 ter vereenvoudiging. Zo krijgen we een gemakkelijk verband tussen de rentevoet in Europa en die in Amerika. Stel nu dat de rentevoet in Amerika hoger zal zijn dan die van Europa. De mensen zullen dan dollars beginnen kopen om te beleggen in Amerika in de contantmarkt (S stijgt door grotere vraag) en deze verkopen op de termijnmarkt (F stijgt door groter aanbod). De gelijkheid tussen beide rentevoet zal zich instellen.

75

Effici¨ente markttheorie Et (St+1 ) = 8 staat voor de gemiddelde voorspelling (Expectation) op periode t over de contantkoers S van periode t + 1 (bijv. 1 jaar later). Stel nu dat en St = 0.7 en Ft = 0.7, dan bestaat er een optimistische verwachting over de contantkoers. Als we nu vandaag dan dollars kopen aan 0.7 op termijn, want dat is de huidige termijnkoers, dan zullen we ze binnen een jaar kunnen verkopen aan 0.8 als de voorspelling van de contantkoers klopt. De verwachtte winst zal dus gelijk zijn aan (Et (St+1 ) − Rt )X ,waarbij X staat voor de hoeveelheid dollars dat ik koop. Nu zal iedereen dollars beginnen te kopen op termijn, waardoor de termijnkoers gelijk zal worden aan de verwachtte contantkoers zodat de verwachtte winst 0 wordt. Omgekeerd zal men, als de verwachtte contantkoers daalt, dollars verkopen op termijn die men vlak voor het contract afloopt zal kopen in de goedkope contantmarkt. Dit laatste noemt men ook wel eens Short selling omdat men zal verkopen op termijn wat men nu nog niet heeft. We kunnen de termijnkoers dus zien als een aanduiding van de toekomstige contantkoers.

Combinatie van effici¨ente markttheorie en interestpariteit 1 + rE E(S) = 1 + rA S   1 + rA E(S) S= 1 + rE Vermits rE en rA niet zo vaak veranderen, weinig variabel zijn (worden vastgesteld door de centrale bank van Europa en van Amerika), terwijl E(S) wel aan grote schokken onderhevig is, zien we dat S evenredig is met E(S). Als de verwachtte S dus stijgt, dan zal S ook stijgen, want mensen zullen dollars beginnen kopen waardoor de prijs van de dollar S stijgt. We hebben dus weer te maken met het Self-Fullfilling principe. Een voorspelde verandering zal in het verleden zijn invloed dus al hebben uitgeoefend op de wisselkoers (zowel termijn- als contantkoers). Het zijn enkel de onverwachte veranderingen naar aanleiding van een onverwachte gebeurtenis (land in oorlog, aanslagen, corruptie die aan het licht komt, ) die op de huidige wisselkoers een effect zullen hebben. Deze zijn in het verleden immers nog niet ingecalculeerd

76

GNU Free Documentation License Version 1.1, March 2000 Copyright © 2000 Free Software Foundation, Inc. 59 Temple Place, Suite 330, Boston, MA 02111-1307 USA Everyone is permitted to copy and distribute verbatim copies of this license document, but changing it is not allowed.

Preamble The purpose of this License is to make a manual, textbook, or other written document “free” in the sense of freedom: to assure everyone the effective freedom to copy and redistribute it, with or without modifying it, either commercially or noncommercially. Secondarily, this License preserves for the author and publisher a way to get credit for their work, while not being considered responsible for modifications made by others. This License is a kind of “copyleft”, which means that derivative works of the document must themselves be free in the same sense. It complements the GNU General Public License, which is a copyleft license designed for free software. We have designed this License in order to use it for manuals for free software, because free software needs free documentation: a free program should come with manuals providing the same freedoms that the software does. But this License is not limited to software manuals; it can be used for any textual work, regardless of subject matter or whether it is published as a printed book. We recommend this License principally for works whose purpose is instruction or reference.

Applicability and Definitions This License applies to any manual or other work that contains a notice placed by the copyright holder saying it can be distributed under the terms of this License. The “Document”, below, refers to any such manual or work. Any member of the public is a licensee, and is addressed as “you”. A “Modified Version” of the Document means any work containing the Document or a portion of it, either copied verbatim, or with modifications and/or translated into another language. A “Secondary Section” is a named appendix or a front-matter section of the Document that deals exclusively with the relationship of the publishers or authors of the Document to the

77

Document’s overall subject (or to related matters) and contains nothing that could fall directly within that overall subject. (For example, if the Document is in part a textbook of mathematics, a Secondary Section may not explain any mathematics.) The relationship could be a matter of historical connection with the subject or with related matters, or of legal, commercial, philosophical, ethical or political position regarding them. The “Invariant Sections” are certain Secondary Sections whose titles are designated, as being those of Invariant Sections, in the notice that says that the Document is released under this License. The “Cover Texts” are certain short passages of text that are listed, as Front-Cover Texts or Back-Cover Texts, in the notice that says that the Document is released under this License. A “Transparent” copy of the Document means a machine-readable copy, represented in a format whose specification is available to the general public, whose contents can be viewed and edited directly and straightforwardly with generic text editors or (for images composed of pixels) generic paint programs or (for drawings) some widely available drawing editor, and that is suitable for input to text formatters or for automatic translation to a variety of formats suitable for input to text formatters. A copy made in an otherwise Transparent file format whose markup has been designed to thwart or discourage subsequent modification by readers is not Transparent. A copy that is not “Transparent” is called “Opaque”. Examples of suitable formats for Transparent copies include plain ASCII without markup, Texinfo input format, LATEX input format, SGML or XML using a publicly available DTD, and standard-conforming simple HTML designed for human modification. Opaque formats include PostScript, PDF, proprietary formats that can be read and edited only by proprietary word processors, SGML or XML for which the DTD and/or processing tools are not generally available, and the machine-generated HTML produced by some word processors for output purposes only. The “Title Page” means, for a printed book, the title page itself, plus such following pages as are needed to hold, legibly, the material this License requires to appear in the title page. For works in formats which do not have any title page as such, “Title Page” means the text near the most prominent appearance of the work’s title, preceding the beginning of the body of the text.

Verbatim Copying You may copy and distribute the Document in any medium, either commercially or noncommercially, provided that this License, the copyright notices, and the license notice saying this License applies to the Document are reproduced in all copies, and that you add no other conditions whatsoever to those of this License. You may not use technical measures to obstruct or control the reading or further copying of the copies you make or distribute. However, you may accept compensation in exchange for copies. If you distribute a large enough number of copies you must also follow the conditions in section 3. You may also lend copies, under the same conditions stated above, and you may publicly display copies.

78

Copying in Quantity If you publish printed copies of the Document numbering more than 100, and the Document’s license notice requires Cover Texts, you must enclose the copies in covers that carry, clearly and legibly, all these Cover Texts: Front-Cover Texts on the front cover, and Back-Cover Texts on the back cover. Both covers must also clearly and legibly identify you as the publisher of these copies. The front cover must present the full title with all words of the title equally prominent and visible. You may add other material on the covers in addition. Copying with changes limited to the covers, as long as they preserve the title of the Document and satisfy these conditions, can be treated as verbatim copying in other respects. If the required texts for either cover are too voluminous to fit legibly, you should put the first ones listed (as many as fit reasonably) on the actual cover, and continue the rest onto adjacent pages. If you publish or distribute Opaque copies of the Document numbering more than 100, you must either include a machine-readable Transparent copy along with each Opaque copy, or state in or with each Opaque copy a publicly-accessible computer-network location containing a complete Transparent copy of the Document, free of added material, which the general network-using public has access to download anonymously at no charge using public-standard network protocols. If you use the latter option, you must take reasonably prudent steps, when you begin distribution of Opaque copies in quantity, to ensure that this Transparent copy will remain thus accessible at the stated location until at least one year after the last time you distribute an Opaque copy (directly or through your agents or retailers) of that edition to the public. It is requested, but not required, that you contact the authors of the Document well before redistributing any large number of copies, to give them a chance to provide you with an updated version of the Document.

Modifications You may copy and distribute a Modified Version of the Document under the conditions of sections 2 and 3 above, provided that you release the Modified Version under precisely this License, with the Modified Version filling the role of the Document, thus licensing distribution and modification of the Modified Version to whoever possesses a copy of it. In addition, you must do these things in the Modified Version: • Use in the Title Page (and on the covers, if any) a title distinct from that of the Document, and from those of previous versions (which should, if there were any, be listed in the History section of the Document). You may use the same title as a previous version if the original publisher of that version gives permission. • List on the Title Page, as authors, one or more persons or entities responsible for authorship of the modifications in the Modified Version, together with at least five of the principal authors of the Document (all of its principal authors, if it has less than five). • State on the Title page the name of the publisher of the Modified Version, as the publisher.

79

• Preserve all the copyright notices of the Document. • Add an appropriate copyright notice for your modifications adjacent to the other copyright notices. • Include, immediately after the copyright notices, a license notice giving the public permission to use the Modified Version under the terms of this License, in the form shown in the Addendum below. • Preserve in that license notice the full lists of Invariant Sections and required Cover Texts given in the Document’s license notice. • Include an unaltered copy of this License. • Preserve the section entitled “History”, and its title, and add to it an item stating at least the title, year, new authors, and publisher of the Modified Version as given on the Title Page. If there is no section entitled “History” in the Document, create one stating the title, year, authors, and publisher of the Document as given on its Title Page, then add an item describing the Modified Version as stated in the previous sentence. • Preserve the network location, if any, given in the Document for public access to a Transparent copy of the Document, and likewise the network locations given in the Document for previous versions it was based on. These may be placed in the “History” section. You may omit a network location for a work that was published at least four years before the Document itself, or if the original publisher of the version it refers to gives permission. • In any section entitled “Acknowledgements” or “Dedications”, preserve the section’s title, and preserve in the section all the substance and tone of each of the contributor acknowledgements and/or dedications given therein. • Preserve all the Invariant Sections of the Document, unaltered in their text and in their titles. Section numbers or the equivalent are not considered part of the section titles. • Delete any section entitled “Endorsements”. Such a section may not be included in the Modified Version. • Do not retitle any existing section as “Endorsements” or to conflict in title with any Invariant Section. If the Modified Version includes new front-matter sections or appendices that qualify as Secondary Sections and contain no material copied from the Document, you may at your option designate some or all of these sections as invariant. To do this, add their titles to the list of Invariant Sections in the Modified Version’s license notice. These titles must be distinct from any other section titles. You may add a section entitled “Endorsements”, provided it contains nothing but endorsements of your Modified Version by various parties – for example, statements of peer review or that the text has been approved by an organization as the authoritative definition of a standard. You may add a passage of up to five words as a Front-Cover Text, and a passage of up to 25 words as a Back-Cover Text, to the end of the list of Cover Texts in the Modified Version. Only one passage of Front-Cover Text and one of Back-Cover Text may be added by (or through arrangements made by) any one entity. If the Document already includes a cover text

80

for the same cover, previously added by you or by arrangement made by the same entity you are acting on behalf of, you may not add another; but you may replace the old one, on explicit permission from the previous publisher that added the old one. The author(s) and publisher(s) of the Document do not by this License give permission to use their names for publicity for or to assert or imply endorsement of any Modified Version.

Combining Documents You may combine the Document with other documents released under this License, under the terms defined in section 4 above for modified versions, provided that you include in the combination all of the Invariant Sections of all of the original documents, unmodified, and list them all as Invariant Sections of your combined work in its license notice. The combined work need only contain one copy of this License, and multiple identical Invariant Sections may be replaced with a single copy. If there are multiple Invariant Sections with the same name but different contents, make the title of each such section unique by adding at the end of it, in parentheses, the name of the original author or publisher of that section if known, or else a unique number. Make the same adjustment to the section titles in the list of Invariant Sections in the license notice of the combined work. In the combination, you must combine any sections entitled “History” in the various original documents, forming one section entitled “History”; likewise combine any sections entitled “Acknowledgements”, and any sections entitled “Dedications”. You must delete all sections entitled “Endorsements.”

Collections of Documents You may make a collection consisting of the Document and other documents released under this License, and replace the individual copies of this License in the various documents with a single copy that is included in the collection, provided that you follow the rules of this License for verbatim copying of each of the documents in all other respects. You may extract a single document from such a collection, and distribute it individually under this License, provided you insert a copy of this License into the extracted document, and follow this License in all other respects regarding verbatim copying of that document.

Aggregation With Independent Works A compilation of the Document or its derivatives with other separate and independent documents or works, in or on a volume of a storage or distribution medium, does not as a whole count as a Modified Version of the Document, provided no compilation copyright is claimed for the compilation. Such a compilation is called an “aggregate”, and this License does not apply to the other self-contained works thus compiled with the Document, on account of their being thus compiled, if they are not themselves derivative works of the Document.

81

If the Cover Text requirement of section 3 is applicable to these copies of the Document, then if the Document is less than one quarter of the entire aggregate, the Document’s Cover Texts may be placed on covers that surround only the Document within the aggregate. Otherwise they must appear on covers around the whole aggregate.

Translation Translation is considered a kind of modification, so you may distribute translations of the Document under the terms of section 4. Replacing Invariant Sections with translations requires special permission from their copyright holders, but you may include translations of some or all Invariant Sections in addition to the original versions of these Invariant Sections. You may include a translation of this License provided that you also include the original English version of this License. In case of a disagreement between the translation and the original English version of this License, the original English version will prevail.

Termination You may not copy, modify, sublicense, or distribute the Document except as expressly provided for under this License. Any other attempt to copy, modify, sublicense or distribute the Document is void, and will automatically terminate your rights under this License. However, parties who have received copies, or rights, from you under this License will not have their licenses terminated so long as such parties remain in full compliance.

Future Revisions of This License The Free Software Foundation may publish new, revised versions of the GNU Free Documentation License from time to time. Such new versions will be similar in spirit to the present version, but may differ in detail to address new problems or concerns. See http://www.gnu.org/copyleft/. Each version of the License is given a distinguishing version number. If the Document specifies that a particular numbered version of this License ¨or any later version¨applies to it, you have the option of following the terms and conditions either of that specified version or of any later version that has been published (not as a draft) by the Free Software Foundation. If the Document does not specify a version number of this License, you may choose any version ever published (not as a draft) by the Free Software Foundation.

ADDENDUM: How to use this License for your documents To use this License in a document you have written, include a copy of the License in the document and put the following copyright and license notices just after the title page: Copyright © YEAR YOUR NAME. Permission is granted to copy, distribute and/or modify this document under the terms of the GNU Free Documentation

82

License, Version 1.1 or any later version published by the Free Software Foundation; with the Invariant Sections being LIST THEIR TITLES, with the Front-Cover Texts being LIST, and with the Back-Cover Texts being LIST. A copy of the license is included in the section entitled “GNU Free Documentation License”. If you have no Invariant Sections, write “with no Invariant Sections” instead of saying which ones are invariant. If you have no Front-Cover Texts, write “no Front-Cover Texts” instead of “Front-Cover Texts being LIST”; likewise for Back-Cover Texts. If your document contains nontrivial examples of program code, we recommend releasing these examples in parallel under your choice of free software license, such as the GNU General Public License, to permit their use in free software.

83