Samenvatting Economie: Een Inleiding
Pieter-Jan Smets 5 maart 2015
Inhoudsopgave I
Markten en Prijzen
8
1 Waarover en hoe Denken Economen? 1.1 Productie als Voorbeeld van hoe Economen Denken 1.2 Hoe Kijken Economen naar deze Vragen? . . . . . . 1.3 Centrale Begrippen van de Economische Analyse . . 1.3.1 Onderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.2 Consumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.3 Overheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.4 Een Eenvoudige Economische Kringloop . . . 1.4 Productiviteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5 Specialisatie & Ruil . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6 Hoe Spreken Economen? . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
8 8 8 8 9 9 9 9 10 10 11
2 Mensen, Instituties en Markten 11 2.1 Individuele Gedragsmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.1.1 Individuele Beslissingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.1.2 Sociale Interacties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3 Vraag en Aanbod 3.1 De Vraag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Het Aanbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Prijsvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1 Marktevenwicht . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2 Lineaire vraag- en aanbodfunctie . . . . . . 3.3.3 Verschuivingen van vraag- en aanbodcurve
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
12 12 13 14 14 14 14
4 Elasticiteiten en Schokken 4.1 Elasticiteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.1 Eigen Prijselasticiteit van de Vraag . . . . 4.1.2 Inkomenselasticiteit van de Vraag . . . . . 4.1.3 Kruiselingse Prijselasticiteit van de Vraag 4.1.4 Prijselasticiteit van het Aanbod . . . . . . 4.2 De Markt in Werking . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1 Aanbodschokken . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2 Vraagschokken . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Effecten van Overheidsoptreden . . . . . . . . . . 4.3.1 Maximumprijs . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2 Minimumprijs . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.3 Quota’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.4 Indirecte Belastingen en Subsidies . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
14 14 14 16 16 16 17 17 17 18 18 18 18 18
5 De Consument 5.1 De Budgetbeperking . . . . . . . . . . . . . 5.2 Voorkeuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1 De Marginale Substitutievoet (MSV) 5.3 Keuze van de Consument . . . . . . . . . . 5.4 Verschuivingen van het Evenwicht . . . . . 5.5 Van Individuele Vraag naar Marktvraag . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
20 20 21 22 22 22 23
6 De Onderneming als Organisatie 6.1 Waarom Ondernemingen? . . . . 6.2 Winstmaximalisatie . . . . . . . 6.2.1 Ontvangstenfuncties . . . 6.2.2 Kostenfuncties . . . . . . 6.2.3 Optimale Productie . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
23 23 24 24 24 24
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
2
6.3
Kritiek op Model van de Winstmaximaliserende Onderneming . . . . . . . . . . . . . . . .
7 Productie en Kosten 7.1 De Productiefunctie . . . . . . . . . . . . . 7.1.1 Productiviteit van productiefactoren 7.1.2 Schaalopbrengsten . . . . . . . . . . 7.1.3 De Cobb-Douglas Productiefunctie . 7.2 Kosten op Korte Termijn . . . . . . . . . . 7.3 Kosten op Lange Termijn . . . . . . . . . .
25
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
25 25 26 27 28 28 29
8 Volmaakte Mededinging 8.1 Korte Termijn Aanbod van een Onderneming . . . . . 8.2 Lange Termijn Aanbod van een Onderneming . . . . . 8.3 Marktevenwicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.1 KT-Marktevenwicht . . . . . . . . . . . . . . . 8.3.2 LT-Marktevenwicht . . . . . . . . . . . . . . . 8.4 Welvaartsinterpretatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.1 Pareto-Effici¨entie . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.2 Welvaartsinterpretatie van Vraag en Aanbod . 8.4.3 Eerste Welvaartstheorema . . . . . . . . . . . . 8.4.4 Beperkingen van het Eerste Welvaartstheorema
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
30 32 32 32 32 33 34 34 35 35 35
9 Monopolie 9.1 Winstmaximalisatie bij Monopolie 9.2 Prijsdiscriminatie . . . . . . . . . . 9.3 Oorzaken van Monopolie . . . . . . 9.4 Welvaartsanalyse van Monopolie .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
35 35 36 37 37
10 Onvolmaakte Mededinging en Productdifferentiatie 10.1 Homogeen Oligopolie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2 Oligopolie en Speltheorie . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3 Productdifferentiatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3.1 Monopolistische Mededinging . . . . . . . . . . 10.3.2 Heterogeen Oligopolie: Model van Hotelling . . 10.4 Asymmetrische Informatie . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
39 39 39 39 39 40 40
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . . . .
. . . .
. . . . . .
. . . .
. . . . . .
. . . .
. . . . . .
. . . .
. . . . . .
. . . .
11 De Arbeidsmarkt 41 11.1 Loonconcepten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 11.2 De Vraag naar Arbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 12 Publieke Goederen en Externe Effecten 12.1 Publieke Goederen . . . . . . . . . . . . . . 12.2 Externe Effecten . . . . . . . . . . . . . . . 12.2.1 Uitstootnormen . . . . . . . . . . . . 12.2.2 Belastingen . . . . . . . . . . . . . . 12.2.3 Verhandelbare Emissierechten . . . . 12.3 Publieke Voorziening van Private Goederen
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
41 42 43 44 45 45 45
13 Verdeling en Herverdeling 13.1 Beschikbaar Inkomen en Welvaart . . . . . . . 13.2 Ongelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.3 Armoede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.4 Belastingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.5 Sociale Zekerheid . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.5.1 Basisprincipes van de Sociale Zekerheid 13.5.2 Uitdagingen voor de Sociale Zekerheid . 13.6 Herverdeling Heeft een Prijs . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
46 46 46 47 48 48 49 49 50
3
. . . . . .
II
De Globale Economie
51
14 Macro-Economische Analyse: Wat en Waarom? 51 14.1 Keynes Vs. Klassiekers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 15 De Nationale Rekeningen 15.1 Hoe Meten we Macro-Economische Schommelingen? 15.2 Het Bruto Binnenlands Product (BBP) . . . . . . . 15.3 Het Nationaal Inkomen . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4 De Betalingsbalans . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
52 52 52 53 53
16 Het 16.1 16.2 16.3 16.4
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
53 53 54 54 55
BBP Doorheen de Tijd en Ruimte Nominaal en Re¨eel BBP . . . . . . . . . . . . . . . . Prijsdeflatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Groei van het BBP Defini¨eren en Analyseren . . . . BBP Vergelijken Tussen Regio’s: Koopkrachtpariteit
4
Lijst van figuren 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56
Een eenvoudige economische kringloop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . CMC en PMC voor handel van Bart en Lisa in autarkie . . . . . . . . . . . CMC en PMC voor handel van Bart en Lisa na handel . . . . . . . . . . . . Vraagfunctie met consumentensurplus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vraagfunctie met producentensurplus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vraag en aanbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eigen prijselasticiteit van de vraag (slide 6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verandering van T O bij verandering van de prijs . . . . . . . . . . . . . . . Aanbodschok onder verschillende vraagcurves (slide 26) . . . . . . . . . . . Vergelijking van twee markten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het effect van een maximumprijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het effect van een quota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Accijns vs. waardebelasting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het effect van een belasting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vergelijken afwentelingsmechanisme bij perfect elastiche/inelastiche vraag . Vergelijken afwentelingsmechanisme bij perfect elastich/inelastich aanbod . Vergelijken van situatie na belasting op V en op A . . . . . . . . . . . . . . De budgetbeperking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Een keuze die verbeterd kan worden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inkomens- en substitutie-effect grafisch weergegeven . . . . . . . . . . . . . Inkomens- en substitutie-effect grafisch weergegeven . . . . . . . . . . . . . Twee voorbeelden de productiefunctie op korte termijn . . . . . . . . . . . . Perfecte substituten en perfecte complementen . . . . . . . . . . . . . . . . Voorbeeld afnemende schaalopbrengsten (slide 18) . . . . . . . . . . . . . . Relatie tussen TK, GK en FK (slide 25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GK, GVK en FMK (slide 29) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bepalen L en K op LT (slide 33) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verandering factorprijzen (slide 35) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Relatie q en TK (slide 36) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TK, GK en MK op LT (slide 39) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Globale markt en aanbod van ´e´en producent . . . . . . . . . . . . . . . . . Aanbond van een onderneming in volmaakte mededinging op KT (slide 6) . Aanbond van een onderneming in volmaakte mededinging op LT (slide 8) . Voorbeeld aggregeren van functies (slide 12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vorming van het evenwicht op KT bij volmaakte mededinging (slide 15) . . Vorming van het evenwicht op LT bij volmaakte mededinging (slide 17) . . Vorming evenwicht op LT bij VM met meerdere kostenstructuren (slide 19) Pareto-front (slide 21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Winstmaximalisatie voor een monopolist (slide 6) . . . . . . . . . . . . . . . Perfecte prijsdiscriminatie (slide 12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prijsdiscriminatie via marktsegmentatie (slide 14) . . . . . . . . . . . . . . . Belasting op monopolist (slide 21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MO en GO monopolist bij maximumprijs (slide 24 & 25) . . . . . . . . . . . Maximumprijs bij natuurlijk monopolie (slide 32) . . . . . . . . . . . . . . . Prijszetting bij monopolistische concurrentie op KT (slide 22) . . . . . . . . Prijszetting bij monopolistische concurrentie op LT (slide 24) . . . . . . . . Vraag naar arbeid (slide 9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voorbeeld verticale sommatie (slide 7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Extern effect (slide 18 & 19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Terugdringen extern effect (slide 22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uniforme uitstootnorm (slide 26) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Outputbelasting (slide 31) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verhandelbare emissierechten (slide 35) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prijsvorming emissierechten (slide 40) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Twee Lorenz curves (slide 13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vlaktaks en negatieve inkomensbelasting (slide 32 & 33) . . . . . . . . . . .
5
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9 11 11 13 13 14 15 16 17 17 18 19 19 19 20 20 21 21 22 23 24 26 26 27 28 29 29 30 30 31 31 32 32 33 33 33 34 34 36 36 37 38 38 39 40 40 41 42 44 44 44 45 46 46 47 48
57
De economische kringloop (14.2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
51
Voorwoord Aangezien ik deze samenvatting niet enkel voor mezelf wil houden, eerst nog wat dingen die interessant zijn om weten. De witte blokken doorheen de ganse tekst zijn vrij gelaten om grafieken te tekenen. Er staat altijd een onderschrift bij, met meestal ook het slidenummer naar waar je de desbetreffende grafiek kan vinden. Een samenvatting is iets persoonlijks, dus in dat opzicht kan het zijn dat ik dingen heb weggelaten die mij logisch leken, waar anderen deze wel zouden toegevoegd hebben. Ik veronderstel dat er geen al te grote hiaten zijn, maar hou hier toch rekening mee. In de tekst zal ik waarschijnlijk veelvuldig refereren naar de slides of het boek (Economie, een inleiding). De slides zijn deze van professor De Bruyne uit het academiejaar 2014-2015 en het gebruikte boek is de versie van 2010. De meest recente versie van deze samenvatting kan je vinden op https://github.com/KULSummaries/ EconomieEenInleiding.
7
Deel I
Markten en Prijzen 1
Waarover en hoe Denken Economen?
Twee vragen centraal in dit hoofdstuk: • Hoe denken economen? • Waarover denken economen? Waarover gaat economie? Een aantal definities: Robbins (1932) Gedrag van mensen bestuderen. Gedrag om bepaald doel te bereiken met beperkte middelen. Beperkte middelen → kiezen. Marschall (1890) Streven naar welvaart/welzijn. → economie = het onderzoeken van de acties die uit dit streven leiden.
1.1
Productie als Voorbeeld van hoe Economen Denken
De laaste 100 jaar is de totale wereldproductie (BBP) exponenti¨eel gestegen. We willen dit gaan meten en vergelijken maar stuiten op twee problemen: • we moeten alles op een gemeenschappelijke munt zetten. • intertemporeel : waarde van totale prod. kan wijzigen door zowel volume- als prijswijzigingen. We zijn echter alleen ge¨ınteresseerd in de volumewijzigingen. → we vergelijken alles met het BBP in USD van een bepaald basisjaar. (We werken met re¨eele waarden.) De economie is dus enorm vooruit gegaan (zie slides 8-15 voor grafieken), er zijn drie grote conclusies, de productiekorf: • is veel groter geworden • is anders samengesteld • wordt op een andere manier vervaardigd Cruciale vragen hierbij zijn hoeveel, wat, hoe, voor wie en door wie er geproduceerd wordt. Antwoord zal grotendeels in markt-/prijsmechanisme liggen, maar soms ook rol voor overheid.
1.2
Hoe Kijken Economen naar deze Vragen?
(Zie slide 17) De belangrijkste invalshoek is die van schaarste. Er zijn vele behoeften, quasi oneindig en de meeste zijn herhaalbaar, er zijn er ook die vermenigvuldigbaarzijn → om behoeften te te vervullen zijn goederen nodig. Beschikbare goederen zijn niet voldoende om aan alle behoeften de voldoen = schaarste. Dit leidt tot kiezen en ook tot de problemen van wat en hoe te produceren. Uit deze schaarste, en de keuze die daardoor gemaakt moeten worden leiden een aantal dingen zoals effici¨entie, opportuniteitskost, specialisatie + arbeidsverdeling, ruil + markt en rationeel handelen + evenwicht.
1.3
Centrale Begrippen van de Economische Analyse
We kijken dus naar de productie. Er worden een aantal concepten gelanceerd om hier verder in te kunnen gaan. De eerste drie zijn economische agenten. Deze zijn personen en instellingen die beslissingen nemen (binnen een econ. context).
8
wat is herhaalbaar en vermenigvuldigbaar?
1.3.1
Onderneming
(zie slide 18) Een onderneming gaat output produceren a.d.h.v. inputs. Input die volledig in de output “verdwijnt” noemt men lopende inputs. Dit kan gaan over grond- of hulpstoffen. Anderzijds zijn er meer duurzame inputs zoals kapitaal (machines, etc.) en arbeid(menselijk kapitaal). Deze worden ook in het productieproces ingezet. De onderneming gaat toegevoegde waarde (T W ) te cre¨eren in het productieproces aangezien de som van de inputs beter geschikt is voor behoeftebevrediging dan de afzonderlijke inputs alleen. 1.3.2
Consumenten
Waarschijnlijk de belangrijskte econ. agenten. Ze bieden productiefactoren aan, via arbeid (L) en krijgen hiervoor een inkomen (y). Dit kunnen ze dan besteden aan consumptie of aan sparen (= toename v/h vermogen = uitgesteld sparen). 1.3.3
Overheid
De overheid heeft 4 grote taken: Regulering → econ. relaties vlotter laten verlopen (vb. via duidelijk eigendomsrecht). Inkomensverdeling zodat mensen die niet deel kunnen nemen aand prod. proces ook een inkomen hebben. Prod. v. publieke goederen pub. goederen = goederen waarvan niemand uitgesloten kan worden van consumptie (vb. straatverlichting), of consumptie is niet-rivaal (vb. straatverlichting) Sturen econ. activiteit soms is bepaalde prod. niet optimaal → ingrijpen 1.3.4
Een Eenvoudige Economische Kringloop
Gezinnen leveren arbeid aan ondernemingen (fysieke stroom) en krijgen hiervoor een inkomen (geldstroom). Anderzijds leveren de ondernemingen goederen en diensten aan de gezinnen (fysieke stroom) en krijgen zij hier voor betaald (geldstroom), als weergeven in figuur 1. Deze is echter niet erg realistisch: • Er bestaan nog econ. agenten • Geen import/export • gezinnen sparen niet → geen “lek” in de kringloop
Figuur 1: Een eenvoudige economische kringloop
9
1.4
Productiviteit
Niet alleen de wereldproductie is enorm toegenomen, maar ook de productiviteit is enorm toegenomen en lag aan de basis van die stijging in wereldproductie. Met die stijging in productiviteit bedoelen we dat met dezelfde inzet van middelen nu meer geproduceerd kan worden dan voorheen. Aangezien productiviteitsstijgingen de basis vormen van welvaartstoenamen, is dit een belangrijk thema binnen de economie. Redenen voor een stijging kan bvb. technologische vooruitgang zijn. Welvaartstoename kan ook via andere wegen tot stand komen, bvb via ruil na specialisatie.
1.5
Specialisatie & Ruil
Welvaart kan toenemen via specialisatie en ruil. Dit doordat specialisatie leidt tot een verhoogde arbeidsproductiviteit. Verder doorgedreven specialisatie leidt ook tot toenemende ruilactiviteiten. Veronderstel twee partijen (Bart en Lisa), die elk twee goederen produceren (ipods en hemden). Overige assumpties: • arbeid enige productiefactor • gemiddelde arbeidsprod. constant • beschikbare arbeidsuren gelijk voor beide partijen (4u/dag in dit vb.) Veronderstel volgende tijden dat Bart en Lisa doen over het produceren van 1 hemd en 1 ipod: Hemd 20 min 10 min
Lisa Bart
Ipod 10 min 20 min
Tabel 1: Tijd voor Bart en Lisa om een Ipod of Hemd te maken Als we dit omzetten naar productie per uur komen we volgende tabel uit:
Lisa Bart
Hemd 3/uur 6/uur
Ipod 6/uur 3/uur
Tabel 2: Output per uur voor Lisa en Bart We kunnen nu al op zicht zien wie beter is in de productie van welk goed en daar dus ook in gaat specialiseren, maar we kunnen het ook nog op een algemenere manier zien voor wanneer het niet zo duidelijk is:
Lisa Bart
Hemd 2 Ipod 1/2 Ipod
Ipod 1/2 Hemd 2 Hemden
Tabel 3: Comparatieve kosten van hemden en Ipods voor Lisa en Bart Als je naar tabel 3 kijkt zie je dat Lisa en Bart elk gaan produceren wat voor hen relatief gezien het goedkoopst is. In andere woorden, ze gaan produceren waar ze het best in zijn. De ruilvoet voor Ipods of Hemden die bij handel tot stand komt zal tussen de relatieve kost voor Ipods of Hemden van Bart en Lisa liggen. We kunnen dit alles ook via grafieken weergeven. De Productiemogelijkhedencurve (P M C) in autarkie is in figuur 2 weergegeven. Het feit dat de relatieve kost van beide goederen niet gelijk is voor Bart en Lisa kan je zien aan de verschillende helling van de curves. In dit geval, aangezien er geen handel is, is de P M C = CM C, waarbij dat laatste voor consumptiemogelijkhedencurve staat. M.a.w., hun eigen productie is wat ze kunnen consumeren. Wanneer er handel onstaat, komt daarbij ook een bepaalde ruilvoet. Wanneer we deze kennen, kunnen we de nieuwe CM C tekenen, als weergeven in figuur 3 voor een ruilvoet van 1:1. Je kan nu ook grafisch zien dat ze erop vooruitgaan qua consumptie. Tot slot kunnen we ook nog de P M C van de hele samenleving tekenen (Bart en Lisa samen). Het resultaat daarvan zie je in figuur 3. 10
Figuur 2: CMC en PMC voor handel van Bart en Lisa in autarkie
Figuur 3: CMC en PMC voor handel van Bart en Lisa na handel
1.6
Hoe Spreken Economen?
Lijkt onbelangrijk, lees in boek.
2
Mensen, Instituties en Markten
Maatschappelijke organisatie speelt grote rol in het wat/hoe/voor wie producren. Iedereen is slechts klein deeltje v/h “raderwerk” en toch loopt alles nog goed. Eerst kijken we naar het gedrag van een individu en aggregeren dit dan tot een model dat dit co¨ ordinatieprobleem kan beantwoorden.
2.1
Individuele Gedragsmodel
Bij het kijken naar het gedrag v/e individu vertrekken we weer vanuit het axioma van rationeel gedrag. De consument is een individu met een nutsfunctie U (q1 , q2 ). Deze nutsfunctie wil hij maximaliseren gegeven een bepaalde beperking van zijn budget y = p1 q1 + p2 q2 . We willen onder die restrictie zo’n hoog mogelijk nut/voldoening hebben. De producent aan de andere kant wil zijn totale kosten (T K) zo laag mogelijk houden, waarbij T K = pA qA + pK qK waarbij A voor Arbeid staat en K voor kapitaal. De producent gaat dus op zoek naar een optimale mix van arbeid en kapitaal (productiefactoren) die een zo hoog mogelijke productie opleveren. Gegeven het individuele gedragsmodel kunnen we verband leggen met maatschappelijke uitkomsten via het concept van evenwicht. Een econ. agent is in evenwicht als er geen interne krachten zijn waardoor hij zijn gedrag zou willen veranderen → de agent heeft zijn optimum bereikt. Globaal evenwicht is wanneer alle econ. agenten hun optimum bereikt hebben. Maar hoe het evenwicht van een individu vinden? Ofwel via individuele beslissingen of sociale interacties.
11
2.1.1
Individuele Beslissingen
Geen onderlinge afhankelijkheid tussen de econ. agenten, geen rekening houden met de evt. reacties van anderen. 2.1.2
Sociale Interacties
Wel reacties van andere econ. agenten op elkaars gedrag. Individueel gedrag nu moeilijker te achterhalen → speltheorie. Individueel optimum valt echter niet altijd samen met maatschappelijk optimum. Soms zijn hiervoor soms informele sociale instituties (bindende afspraken & sociale normen) nodig, of tussenkomen v/d overheid, indien sociale normen geen Nash-evenwicht bekomen. Er zijn een aantal systemen die voorkomen voor arbeidsverdeling en co¨ordinatie. Traditionele Systemen Wat en hoe gedicteerd door traditionele regels/sociale normen. Niet geschikt voor dynamische omgevingen. Bevelsystemen Centrale instantie regelt wie wat/hoe/hoeveel/voor wie produceert. Nood aan het verzamelen van veel informatie en er ontstaat een moeilijk te overkomen incentiefprobleem. Marktsystemen Econ. agenten beslissen zelf over alles, met als doen zelf zo goed mogelijk af te zijn. Alhoewel handel niet altijd spontaan tot stand komt, er is nood aan duidelijk gedefini¨eerd eigendomsrecht, zal dit wel altijd voordeel leveren aan de betrokken partijen. Prijzen zijn belangrijk bij marktsystemen. Ze geven signalen over voorkeuren v/d consumenten en kosten v/d producenten. Daarnaast zijn veranderingen in prijs ook een incentief voor econ. agenten om hun gedrag aan te passen. Er speelt wel een informatieprobleem . In sommige gevallen, zoals tabel 4 gaan uiteindelijk de aanbieders van goede wagens zich terugtrekken. Dit omdat de verwachte waarde van de aankoop EUR 2600 is(gewogen gemiddelde als je weet dat 2/3 auto’s slecht is). Dit is onder de vraagprijs voor goede auto’s, dus deze gaan verdwijnen. Dit herhaalt zich tot de markt uitdooft.
Goede auto Slechte auto
Door verkoper gevraagde prijs EUR 2700 EUR 2100
Bereidheid tot betalen EUR 3000 EUR 2400
Tabel 4: Voorbeeld informatieprobleem op tweedehandsmarkt
3
Vraag en Aanbod
We zoeken een mechanisme om beslissingen van econ. agenten samen te brengen →markt-/prijs-mechanisme In dit mechanisme gaat het steeds om ruiltransacties tussen twee partijen, gedreven door eigenbelang. De prijsvorming gebeurt door het tot stand komen van een marktevenwicht, via verschuivingen van vraag (V ) en aanbod (A). V en A geven een antwoord op voor wie er wordt geproduceerd, door wie en tegen welke p.
3.1
De Vraag
Geeft de relatie tussen de gevraagde hoeveelheid (q V ) van een bepaald goed en een reeks “determinanten”. Dit wordt weergeven in een algemene vraagfunctie. V qbroodje = f (p, pf riet , pkebab , ppizza , y, seizoen, reclame, ...)
(1)
Vaak gaan we echter stapsgewijs te werk en gaan we slechts een variabele aanpassen en het effect daarvan bestuderen, de anderen blijven constant (Ceteris Paribus). Dit is dan een parti¨ ele vraagfunctie. V qbroodje = f (p|pf riet , pkebab , ppizza , y, seizoen, reclame, ...)
(2)
Meestal zullen we, zoals bovenstaand voorbeeld, de parti¨ele vraagfunctie van de prijs beschouwen. (p is de enige variabele)
12
reservatieprijs reflecteert de marginale maximale bereidheid tot betalen. In andere woorden: als een consument reeds een bepaalde q geconsumeerd heeft, hoeveel wil hij nog betalen voor een extra eenheid. Voorbeeldtabel reservatieprijzen invoegen Consumenten gaan dus consumeren wanneer pmarkt < reservatieprijs, en speelt dus ook een rol in de hoeveelheid die je koopt. Aangezien mensen verschillende reservatieprijzen hebben, zal wanneer p daalt, de q V stijgen. → dalende vraagfunctie, zie figuur 4. De oppervlakte onder deze functie is wat een bepaalde q waard is voor de consumenten → reflecteert de bereidheid tot betalen.
Figuur 4: Vraagfunctie met consumentensurplus Waneer we ook een marktprijs introduceren krijgen we het consumentensurplus + wat er effectief betaalt wordt door de consumenten. Vraagcurve op 2 manieren leesbaar: • p → q: hoeveel gekocht onder welke prijs • q → p: bij bepaalde q, wat is men bereid te betalen voor een extra eenheid.
3.2
Het Aanbod
Volledig analoog aan de vraagcurve. Ook algemene en parti¨ele aanbodsfunctie. De reservatieprijs in het geval v/d producenten geeft de marginale kosten weer. Stel er wordt een extra eenheid gevraagd, wat willen ze hier minimaal voor krijgen. In andere woorden: hoeveel zijn de kosten die de prod. van deze extra eenheid met zich meebrengt? Het producentensurplus is in dit geval de winst, de opp. onder de aanbodcurve de kosten voor die productie. Het resultaat is een aanbodfunctie die er uit ziet als figuur 5.
Figuur 5: Vraagfunctie met producentensurplus
13
3.3 3.3.1
Prijsvorming Marktevenwicht
Vraag en aanbod gaan we samenbrengen zoals in figuur6. p gaat evolueren naar de evenwichtsprijs. Prijzen die te hoog of te laag zijn gaan resp. voor een neerwaartse of opwaartse druk op de prijs zorgen. In het geval van een te lage prijs zijn er nog mensen over die meer willen betalen dan de marktprijs, en er zijn ook aanbieders die voor deze hogere prijs een extra eenheid willen produceren → opwaartse druk.
Figuur 6: Vraag en aanbod
3.3.2
Lineaire vraag- en aanbodfunctie
We gaan V en A voorstellen door rechten, waarbij het marktevenwicht het snijpunt van deze twee rechten is. 3.3.3
Verschuivingen van vraag- en aanbodcurve
Veranderingen in andere variabelen dan degene die we constant houden (normaal gezien p), zorgen voor verschuiving v/d curve. De rico blijft wel behouden. Deze verschuivingen zullen meestal een nieuwe marktprijs en gevraagde hoeveelheid met zich meebrengen
4
Elasticiteiten en Schokken
We willen onderzoeken wat er gebeurt wanneer de markt in evenwicht is en er “iets gebeurt” (een schok). → wat zijn de gevolgen? Anderzijds willen we ook weten wat de gevolgen zijn van overheidsingrijpen.
4.1 4.1.1
Elasticiteiten Eigen Prijselasticiteit van de Vraag
= hoe sterk reageert q V als de prijs wijzigt? Een voor de hand liggende maatstaf is de rico v/d vraagfunc., maar: een toename v/d prijs voor goed x is niet vergelijkbaar met de prijs v/e ander goed. → naar procentuele verandering van p en q kijken. q1V − q0V ∆q V %∆q V ∆q V p0 q0V qV εvp = = = 0 = × %∆p ∆p q0 p1 − p0 ∆p p0 p0
(3)
Dankzij logisch nadenken kunnen we verwachten dat εvp < 0. Daarnaast is de prijselasticiteit niet gelijk aan de rico en ook niet constant. Ze vari¨eert langsheen de vraagrechte. Ze hangt wel samen met de rico. Men maakt het onderscheid tussen boogelasticiteit en puntelasticiteit. Bij die eerste gaat men de elasticiteit tussen twee punten op de rechte berekenen, bij de tweede gaat men via limieten trachten
14
Figuur 7: Eigen prijselasticiteit van de vraag (slide 6) de elasticiteit in een gegeven punt te berekenen. Er zijn drie punten waarbij de elasticiteit een speciale waarde aanneemt: εvp = 0 In het punt waar p = 0, en dus waar de vraagrechte de p-as snijdt. εvp = −∞ In het punt waar q = 0, en dus waar vraagrechte de q-as snijdt. εvp = −1 In het punt in het midden van de twee voorgaande punten. Waarom −1 in het midden? We kunnen de vraagrechte voorstellen door q = α − βp. Dit wil zeggen dat: εvp =
p − βp ∆q p × = −β × = ∆p q q α − βp
(4)
Als we dan ook weten dat εvp = −1, volgt daaruit dat: p=
α 2β
(5)
Wat zich halverwege de vraagfunctie bevindt. Voeg plaats in voor tekening nota’s Er zijn ook twee gevallen waarin εvp een extreme waarde aanneemt: Vraagrechte is horizontale lijn εvp = −∞. Perfect prijselastisch, de vraag “verdampt” bij prijsveranderingen. Vraagrechte is verticale lijn εvp = 0 Perfect prijsinelastisch. Wat de prijs ook is, de gevraagde hoeveelheid (q V ) blijft altijd constant. Een voorbeeld hiervan is de vraag naar water of andere levensnoodzakelijke goederen. Elasticiteiten worden dus gebruikt om te kijken wat er zal gebeuren voordat je een prijsstijging doorvoert. q zal en p stijgen, maar wat zal er gebeuren met de totale inkomsten? Zoals je in figuur 8 kan zien zal dit van de prijselasticiteit van de vraag afhangen. εvp is groter naarmate: • meer substituten aanwezig zijn (gemakkelijk omschakelen als p stijgt) • vraag minder dringend is. Vb. vraag voedsel >< vraag bioscooptickets. Vraag naar voedsel is dringender en een stijging van p gaat minder invloed hebben dan wanneer dit voor bioscooptickets gebeurt. • het bestedingsaandeel voor dat goed groter is. • de beschouwde tijdsperiode langer is. Op korte termijn reageren consumenten matig op veranderingen. Het heeft tijd nodig voordat mensen volledig overschakelen op iets anders.
15
Figuur 8: Verandering van T O bij verandering van de prijs 4.1.2
Inkomenselasticiteit van de Vraag
Genoteerd als εvy , en geeft weer in welke mate een verandering van het inkomen een verandering van q V met zich meebrengt. Onze intu¨ıtie zegt dat dit verband recht evenredig moet zijn, en dat bijgevolg εvy positief zal zijn. De formule is analoog aan formule 3, maar p wordt door y vervangen. Wat we echter zien is dat er een aantal verschillende situaties optreden, met verschillende waarden voor εvy . εvy > 0 voor een normaal goed, zoals onze intu¨ıtie reeds deed aanvoelen. 0 < εvy < 1 voor een noodzakelijk goed zoals bvb. eten. Meer inkomen doet de uitgaven aan dit soort goederen stijgen, maar minder q V stijgt minder hard dan y. εvy > 1 voor een luxegoed. Indien y stijgt zal q V naar dit goed meer dan evenredig stijgen. εvy < 0 voor een inferieur goed. Klompen zijn hier een voorbeeld van. Als y stijgt zal men gewoon betere schoenen willen kopen en q V daalt bijgevolg. Je kan ook aan de budgetaandelen zien in welke categorie een goed zich bevind aan de hand van wat hoe het budgetaandeel veranderd als y veranderd. 4.1.3
Kruiselingse Prijselasticiteit van de Vraag
εvx,z geeft weer wat de vraag naar goed x doet als de prijs van goed z wijzigt. Wederom analoog aan formule 3 komen we uit dat: εvx,z =
∆qxV pz0 × V ∆pz qx0
(6)
A.d.h.v. εvx,z classificeren we goederen in drie klassen: substituten als εvx,z > 0. Een prijsstijging van het ene goed zal een stijging in de vraag naar het andere goed veroorzaken complementen als εvx,z < 0. Een prijsstijging van het ene goed zal een daling van de vraag naar het andere goed veroorzaken. onafhankelijke goederen als εvx,z = 0. De prijs van het een goed heeft geen invloed op de gevraagde hoeveelheid van het andere goed. 4.1.4
Prijselasticiteit van het Aanbod
Net zoals bij de prijselasticiteit van de vraag(sectie 4.1.1 maken we nu het onderscheid tussen boog- en puntelasticiteit, waarbij de boogelasticiteit gegeven wordt door: εA p =
∆q A p0 × A ∆p q0 16
(7)
In tegenstelling tot de prijselasticiteit van de vraag is εA p = +∞ wanneer het aanbod perfect elastisch is (horizontale curve) en εA = 0 wanneer het aanbod perfect prijsinelastisch is (verticale curve). p
4.2 4.2.1
De Markt in Werking Aanbodschokken
Figuur 9: Aanbodschok onder verschillende vraagcurves (slide 26)
met VB p stijgt en q daalt als A naar links/boven beweegt. A verschuift over de zelfde afstand als dat de kosten voor de prod. van een extra eenheid voor een gegeven q gestegen zijn. → p en q veranderen in tegengestelde richting, de grootte van verandering afhankelijk v/d elasticiteit v/d vraag. met VC perfect inelastische vraag: q blijft altijd constant en de toename v/d kosten wordt volledig doorgespeeld aan de consument. (p stijgt met zelfde hoeveelheid als de kosten voor de prod. toenemen) met VD perfect prijselastische vraag: p blijft constant en q daalt, maar ook de extra kosten komen nu volledig op de schouders v/d producenten. 4.2.2
Vraagschokken
Figuur 10: Vergelijking van twee markten Waarom zijn prijsfluctuaties voor grondstoffen groter dan die voor afgewerkte producten? We zien het antwoord in figuur 10. Links markt voor grondstoffen, rechts afgewerkte producten, met elk dezelfde 3 vraagcurves. V0 stelt een normale, neutrale vraagcurve voor, V1 die in een “boomperiode”, wanneer het goed gaat en V2 stelt de vraag voor in een recessieperiode. Het verschil tussen de twee markten is dus de aanbodcurve. Agrondstof f en is minder prijselastisch.
17
Is dit verschil in elasticiteit logisch om te veronderstellen? Ja, want voor grondstoffen is het moeilijk om snel extra te produceren wanneer p stijgt (extra gangen graven, nieuwe mijnen in gebruik nemen, etc.) We zien dus dat het interval van mogelijke prijzen bij de markt voor grondstoffen groter is, maar dat het interval van mogelijke verhandelde hoeveelheden minder groot is dan bij de markt voor afgewerkte producten.
4.3
Effecten van Overheidsoptreden
Hoe kan de overheid de markt be¨ınvloeden wanneer ze de prijs te hoog/laag vindt en deze wil laten dalen/stijgen. Of wanneer ze vindt dat er te veel van een goed verhandeld wordt. 2 categorie¨en: • Niet-marktconforme maatregelen (verhinderen v/h totstandkomen v/e marktevenwicht) • Marktconforme maatregelen (fin. prikkels geven om zo marktevenwicht te be¨ınvloeden) 4.3.1
Maximumprijs
Het is evident dat een maximumprijs hoger dan de marktprijs weinig zin heeft. Indien de maximumprijs onder de marktprijs gaat, ontstaat er een vraagoverschot. De prijs wordt dan dus wel gedrukt maar vele mensen vallen buiten de boot en het mist dus zijn sociale doel. Meestal onstaat er ook een zwarte markt samen met dit vraagoverschot. Er is namelijk een grote discrepantie tussen wat consumenten bereid zijn te betalen voor een extra eenheid en de prijs die prod. voor een extra eenheid vragen. (Figuur 11)
Figuur 11: Het effect van een maximumprijs
4.3.2
Minimumprijs
Analoog aan maximumprijs, zal wederom leiden tot een zwarte markt. 4.3.3
Quota’s
Aanbodcurve wordt verticaal vanaf qmax waardoor p zal stijgen. Dit zorgt er voor dat illegale activiteiten alleen nog maar extra incentief krijgen. (Figuur 12) 4.3.4
Indirecte Belastingen en Subsidies
Bij belastingen of subsidies kunnen we niet meer spreken over “de prijs”, we maken een onderscheid tussen volgende drie prijzen: marktprijs (p∗ ) wat de ene partij aan de andere betaalt consumentenprijs (pV ) effectief betaalde prijs door de cons., rekening houdend met door hem betaalde belasting of ontvangen subsidies. producentenprijs (pA ) wat de producent effectief krijgt.
18
Figuur 12: Het effect van een quota
Figuur 13: Accijns vs. waardebelasting We maken ook nog onderscheid tussen accijnzen, een belasting van een vast bedrag per hoeveelheid, en waardebelastingen, die een percentage van het bedrag zijn (zoals BTW). Merk op dat figuur 13 niet alle mogelijkheden weergeeft. Er zijn belastingen mogelijk voor zowel A als V , alsook subsidies voor beiden. Denk altijd goed na in welke richting de curve zal bewegen bij het heffen van een belasting of subsidie. We willen natuurlijk gaan kijken naar de uiteindelijke effecten van een belasting of een subsidie op een bepaalde markt. → belasting zorgt ervoor dat beide partijen er slechter aan toe zijn, zoals je kan
Figuur 14: Het effect van een belasting zien in figuur 14. De overheid gaat er op vooruit. Dat de prod. er slechter aan toe is, is logisch. Een deel van de belasting wordt echter overgedragen aan de consumenten via het afwentelingsmechanisme. De reden dat dit gebeurt is prijselasticiteit van zowel de vraag als het aanbod. Hoe het verband is tussen εVp en de afwenteling van een belasting zie je in figuur 15: We zien dus dat 19
Figuur 15: Vergelijken afwentelingsmechanisme bij perfect elastiche/inelastiche vraag als de V perfect inelastisch is, de afwenteling op de consumenten 100% bedraagt aangezien p∗ stijgt met de waarde van de belasting (t). Bij een perfect elastische vraag komt de ganse belasting op de kap van de producent terecht, er is geen prijsstijging, maar zal q afnemen. In figuur 16 zie je het afwentelingsmechanisme van een belasting op perfect (in)elastische A: Hier zien
Figuur 16: Vergelijken afwentelingsmechanisme bij perfect elastich/inelastich aanbod we dat hoe elastische A is, hoe kleiner het deel is dat de producenten van de belasting zullen moeten betalen. Vergeet in de tekening met perfect inelastische A zeker niet de producentenprijs aan te duiden zodat je kan zien dat zij de hele belasting dragen. Het maakt ook niet uit op wie een belasting geheven wordt. Het uiteindelijke resultaat van een belasting op A of op V is identiek, gegeven dat t in beide gevallen ook hetzelfde was. Hoe de grafieken er uit zien na de belasting is niet hetzelfde, maar eens je pA en pV aanduidt, zou je moeten zien dat deze voor beide gevallen identiek zijn. Het resultaat staat in figuur 17.
5
De Consument
Consumenten nemen beslissingen. Vb. aanbieden van arbeid of niet, wat te kopen en hoeveel van wat(budgetbesteding).
5.1
De Budgetbeperking
We gaan voor de gemakkelijkheid werken met een budgetrechte waarin 2 goederen voorkomen. Deze is namelijk grafisch makkelijke voor te stellen, maar is makkelijk uitbreidbaar naar meerdere goederen. p1 q1 + p2 q2 ≤ y
(8)
We kunnen deze budgetbeperking in een grafiek (figuur 18) weergeven. Deze figuur doet veel denken aan sectie 1.5 over specialisatie en ruil, waar we ook de relatieve kost op een grafiek konden tekenen via zo’n rechte. Figuur 18 kan dus op een gelijkaardige manier ge¨ınterpreteerd worden. 20
Figuur 17: Vergelijken van situatie na belasting op V en op A
Figuur 18: De budgetbeperking Het spreekt voor zich dat deze ganse rechte zal verschuiven wanneer het inkomen (y) toe- of afneemt. De curve zal kantelen wanneer de prijs van ´e´en van de goederen af- of toeneemt. Ze zal ook kantelen als beide prijzen veranderen, maar niet in dezelfde mate. Indien de prijzen in dezelfde mate veranderen zal dit hetzelfde effect als het toe- of afnemen van het inkomen hebben.
5.2
Voorkeuren
Bij voorkeuren van consumenten gaan vertrekken we van het vergelijken van goederenbundels, door die consument. Dit heeft drie eigenschappen: • elke goederenbundel moet geordend moeten worden (beter dan, slechter dan of equivalent aan een andere) • deze ordening is transistief. Als A beter is dan B en B beter dan C, is A ook beter dan C enzovoorts. • de consument is niet-verzadigd, meer is altijd beter. → indifferentie-curves met erboven alle bundels die beter zijn en er onder alle bundels die slechter zijn voor een bep. consument. Alle bundels op eenzelfde indifferentiecurve zijn equivalent. Hoe hoger de indifferentiecurve waarop een bundel ligt, hoe hoger het nut van die bundel voor die persoon. Indifferentiecurves hangen van persoon tot persoon af. Uit transitiviteit en niet-verzadiging volgt dat indifferentiecurves nooit kunnen snijden. Een indifferentiecurve zal dalend zijn aangezien bundels equivalent zijn wanneer een bij minder van het ene, meer van het andere in de plaats verwacht wordt. Daarenboven worden indifferentiecurves meestal convex afgebeeld omwille van de assumpties die genomen worden m.b.t. de M SV .
21
5.2.1
De Marginale Substitutievoet (MSV)
=de prijs van het ene goed uitgedrukt in het andere goed. M.a.w. als je van het ene goed moet inleveren, hoeveel wil je van het andere als compensatie om hetzelfde nut te behouden. Bijgevolg geldt dat: M SV =
∆q1 ∆q2
(9)
bij een constant nut. In een bepaald punt geldt dan uiteraard weer dat de MSV de limiet hiervan is, en bijgevolg dus de afgeleide in dat punt op de indifferentiecurve. We nemen dus aan dat de absolute waarde van de M SV stijgt wanneer we naar rechts beneden bewegen op de indifferentiecurve, aangezien we dan reeds veel van q1 hebben en dus weinig een extra eenheid q1 steeds minder en minder waard wordt.
5.3
Keuze van de Consument
=combinatie budgetrechte en “indifferentie-kaart”. We zoeken het punt op de budgetrechte dat op een zo hoog mogelijke indifferentiecurve ligt, of in andere woorden, waar de budgetrechte de raaklijn aan een indifferentiecurve is. In dat punt zal ook de M SV gelijk zijn aan de relatieve prijs: M SV =
−p1 p2
(10)
Een verbeterbare keuze kan namelijk geen evenwicht zijn. Waneer |M SV | > pp21 ben je bereid meer te betalen van goed 2 voor een extra eenheid van goed 1 dan dat je eigenlijk moet betalen → hoger nut bereikbaar want meer is beter. Dit kan je ook zien in figuur 19.
Figuur 19: Een keuze die verbeterd kan worden
5.4
Verschuivingen van het Evenwicht
Het evenwicht zal veranderen wanneer het inkomen van een individu wijzigt, of wanneer de relatieve prijs van de goederen veranderd (of wanneer de voorkeuren wijzigen). Het nieuwe evenwicht zal dan hoogstwaarschijnlijk op een nieuwe indifferentiecurve liggen. Uit de verandering van q1 en q2 kan je ook afleiden of het over een normaal goed of inferieur goed gaat (zie slide 16 en 17). Bij een verandering van de relatieve prijs spreken we ook over een substitutie-effect en inkomenseffect. Deze twee samen maken de totale verandering van q1 of q2 uit. Het substitutie effect is altijd positief voor het goed dat goedkoper geworden is. Door het feit dat het minder kost, zal er meer van gekocht worden, denk hierbij aan meer is beter. Het inkomenseffect wil zeggen dat je op een nieuwe indifferentiecurve terecht zal komen. Het is namelijk zo dat als je na de prijswijziging een bundel wilt kopen die je voorheen kon kopen, je nu geld over zal hebben en je dus een hoger nut kan bereiken, ofwel dat je te weinig geld hebt en dat je het met minder zal moeten stellen. Het inkomens- en substitutie-effect zijn grafisch weergeven in figuur 20. Tot slot zijn er nog twee speciale soorten goederen. snobgoederen zijn goederen waarvan er meer gevraagd wordt naarmate de prijs stijgt. Bijgevolg is εVp > 0. Giffengoederen zijn goederen waarvoor de prijs daalt, maar er ook minder van geconsumeerd wordt, het zijn dus inferieure goederen en hebben 22
Figuur 20: Inkomens- en substitutie-effect grafisch weergegeven dus een negatief inkomenseffect wanneer hun prijs daalt. Daarenboven is het bij Giffengoederen zo dat dit negatieve inkomenseffect het substitutie-effect volledig teniet doet. In tegenstelling inferieure goederen die geen giffengoed zijn, zal de vraagcurve voor giffengoederen stijgend verlopen. Bij giffengoederen is het zo dat εVp > 0 en dat εVy < 0. Het is dus een “inferieur snobgoed”. Beschouw volgend overzicht (let goed op waar het εVy of εVp is): Inferieur goed : εVy < 0 Normaal goed : εVy > 0 Noodzakelijk goed : 0 < εVy < 1 Luxegoed : εVy > 1 Snobgoed : εVp > 0 Giffengoed : εVp > 0 en εVy < 0
5.5
Van Individuele Vraag naar Marktvraag
Wanneer we de prijs van een goed gradueel veranderen in het model dat we hierboven besproken en de evenwichten daarin aanduiden bekomen we de vraagcurve voor een bepaalde consument. Deze kunnen we dan aggregeren tot een marktvraag. We nemen daarvoor een bepaalde p en kijken hoeveel er voor die p gevraagd wordt. Zo kunnen we de ganse curve opbouwen.
6
De Onderneming als Organisatie
De volgende hoofdstukken gaan over hoeveel de producenten gaan produceren en tegen welke prijs ze die productie gaan verkopen. In dit hoofdstuk: aan welke voorwaarden moet voldaan zijn om een maximale winst te hebben.
6.1
Waarom Ondernemingen?
eenmanszaak, BVBA, NV, blablabla... Waarom zijn er nu ondernemingen en gaat niet alles via individuele spelers die hun output op de markt verkopen? Een individu neemt dan een taak op zich die in ons systeem een stap in het proces van een onderneming is. Dit komt door de transactiekosten dat die werkwijze met zich meebrengt. Op termijn zullen er contracten tussen individuen ontstaan, maar deze contracten kunnen onmogelijk op alle eventualiteiten inspelen → mensen gaan zich groeperen, autoriteit aan ´e´en individu afstaan om deze contracten dan te internaliseren binnen het bedrijf dat ontstaat.
23
6.2
Winstmaximalisatie
Ondernemingen zijn voornamelijk ge¨ınteresseerd in het maximaliseren van hun winst. Deze wordt beschreven met volgende functie: W (q) = T O(q) − T K(q) (11) Deze bestaat dus uit de opbrengsten min de kosten. Deze kosten zijn de economische kosten, dus ook zaken zoals opportuniteitskosten worden in rekening gebracht. Aangezien W in functie staat van q, zullen we de q zoeken die W maximaliseert. 6.2.1
Ontvangstenfuncties
Volgende functies zijn relevant aan de opbrengstenzijde: T O(q) = q × q(p)
(12a)
T O(q) q × p(q) = = p(q) q q dT O(q) ∆T O(q) → M O(q) = M O(q) = ∆q dq GO(q) =
(12b) (12c)
p(q) is daarbij de inverse vraagfunctie. Merk op dat wanneer q veranderd, T O twee effecten zal ondergaan(figuur 21): een effect van de veranderde hoeveelheid en een verandering in de andere richting van de prijs. Het totale effect zal van de εpV afhangen. Als je naar het middelpunt beweegt zal T O stijgen, als je weg beweegt dalen. Dit vertaalt zich ook in het snijden van M O met de x-as in het punt waar die q ook bij het punt hoort waar |εpV | = 1.
Figuur 21: Inkomens- en substitutie-effect grafisch weergegeven GO en M O kunnen we ook afleiden als we T O als gegeven hebben. In elke q is de waarde van M O gelijk aan de afgeleide van T O in dat punt. In elke q is GO gelijk aan T O in dat punt gedeeld door die q. 6.2.2
Kostenfuncties
=verband tussen produciehoeveelheid en de kosten om die hoeveelheid te kunnen produceren. Analoog aan de opbrengstenfuncties hebben we nu T K, GK en M K, waarbij M K altijd positief moet zijn aangezien er altijd meer geld nodig zal zijn voor extra inputs. We gaan er voorlopig van uit dat T K niet lineair is. Waarom juist zien we in hoofdstuk 7. Het gevolg van die niet-lineariteit is dat zowel M K en GK eerst dalen en daarna terug stijgen. M K snijdt GK ook in zijn laagste punt en ligt voor dat punt onder GK. Ook hier kunnen M K en GK afgeleid worden uit de curve van T O op een analoge manier als voorheen. 6.2.3
Optimale Productie
Er zijn twee voorwaarden om in een punt van optimale productie te zijn: 1. Zoek de q ∗ met de hoogste winst, waarbij q ∗ > 0 2. sluitingsregel: ga na of de winst in deze q ∗ ook effectief positief is 24
Het zoeken naar een optimale q ∗ kunnen we op twee manieren doen: kijken waar T W het grootst is, met T W (q) = T O(q) − T K(q). Een andere, meer gebruikte manier is zoeken naar het punt waar M W (q) = 0 met M W (q) = M O(q) − M K(q). Bij deze laatste methode moet je wel zorgen dat: M O(q) > M K(q) voor q < q ∗ (13) M O(q) < M K(q) voor q > q ∗ We weten nu dat in q ∗ de winst maximaal is voor alle positieve productieniveaus, maar het kan nog altijd zijn dat je daar verlies maakt (q ∗ is de prod. met het minimale verlies). → controleren of T W (q) in q ∗ positief is (=sluitingsregel)
6.3
Kritiek op Model van de Winstmaximaliserende Onderneming
Twijfels rond model van winstmaximalisatie: Gedragstheorie¨ en : zijn mensen wel zo rationeel om winstmaximaliserende keuzes te maken? Managementtheorie¨ en : eigenaars zijn aandeelhouders en willen dus een zo hoog mogelijke winst, maar staan niet in voor dagdagelijkse leiding ⇒ misschien heeft andere objectieven. Voor het eerste punt van kritiek zijn er vele empirische studies (bvb. Levitt-Feldman) die aantonen dat M O en M K elkaar toch zullen benaderen. Het tweede punt is ook bekend onder het principaal-agent probleem. Dit stelt dat het management eerder prestige nastreeft, wat verbonden is met een grote omzet. Een grote omzet nastreven zal echter niet de maximale winst garanderen. ⇒ beperkte controle & prestige = probleem. Oplossingen die hiervoor kunnen dienen: • interne controlemechanismen: – rechtstreekse controle door de raad van bestuur doormiddel van (in)formele regels – onrechtstreekse controle door het toedienen van de juiste prikkels aan het management (bonussen, aandelenopties,...) • externe controlemechanismen: – slechte prestatie ⇒ lage koers ⇒ dreiging van overname
7
Productie en Kosten
Hoe kan een producent een bepaalde q produceren tegen een zo laag mogelijke prijs? ⇒ welke verdeling van inputs?
7.1
De Productiefunctie
=hoeveel je voor elke combinatie vann productiefactoren kan produceren. Voor de eerste keer maken we ook onderscheid tussen beschouwde periode. Korte Termijn (KT ) = periode waarin sommige productiefactoren niet/zeer moeilijk/zeer kostelijk aan te passen zijn. Lange Termijn (LT ) = periode waarin alle productiefactoren relatief eenvoudig aan te passen zijn. We concentreren on op 2 productiefactoren: kapitaal (K) en arbeid (L) waarbij in de korte termijn arbeid altijd als variabel en kapitaal als vast beschouwd wordt. We bekomen dus volgende formules: q = f (K, L) q
KT
= f (L, K) = f (L)
(14) (15)
Productieniveaus kunnen we voorstellen m.b.v. isokwanten die dezelfde q voor verschillende combinaties van K en L weergeven, of grafiek met 1 constante productiefactor zodat q wel afleesbaar is. q KT kan zo afgebeeld worden aangezien K daar constant is.
25
7.1.1
Productiviteit van productiefactoren
We introduceren de gemiddelde fysische productiviteit (GF P ) en de marginale fysische produc∆q ∆q en M F PK = ∆K . Het concept van tiviteit (M F P ), waarbij GF PL = Lq ; GF Pk = kq ; M F PL = ∆L variabele meeropbrengsten zegt dat als ´e´en productiefactor stijgt en alle andere productiefactoren constant blijven, dat zowel M F P als GF P voor die productiefactor aanvankelijk zullen stijgen tot een maximum en nadien terug zullen dalen.
Figuur 22: Twee voorbeelden de productiefunctie op korte termijn In figuur 22 kan je nu dus zien waarom we aannemen dat de productiefunctie dus niet gewoon concaaf stijgend is. Je kan zien in het andere voorbeeld dat M F P en GF P eerst zal stijgen en dan dalen, waarbij M F P wederom de helling in een bepaald punt is en GF P de voerstraal in een punt. Merk ook op dat M F P de GF P snijdt in het maximum. De logica hierachter is analoog aan het snijden van GK en M K in het minimum van GK als beschreven in sectie 6.2.2. De marginale technische substitutievoet (M T SV ) geeft weer hoe je de ene productiefactor kan substitueren door de andere. Denk hierbij terug aan de marginale substitutievoet uit sectie 5.2.1.
Figuur 23: Perfecte substituten en perfecte complementen Figuur 23 geeft de twee speciale gevallen van de M T SV weer. Bij perfecte substituten zijn de isokwanten rechten aangezien de M ST V hetzelfde is over de ganse isokwant. De isokwanten van perfecte complementen zien er uit als rechthoekige hoeken. Dit komt doordat een bepaalde q een bepaalde mix van twee inputs nodig heeft. Stel dat je ´e´en van de twee inputs verhoogt zal dit geen effect hebben op q, je zal enkel overschot van die inputfactor hebben. ⇒ M T SV is niet berekenbaar zonder bijkomende informatie. De M T SV is namelijk 0 in het verticale deel, oneindig in het horizontale deel en niet gedefini¨eerd in het hoekpunt (er gaan oneindig veel raaklijnen door). M.a.w. deze inputs zijn niet substitueerbaar. Er is een relatie tussen M T SV en M F P v/d inputs, meer bepaald van de verhouding v/d M F P ’s. Stel M F PL groot en M F PK klein ⇒ |M F SV | groot (als je er van uit gaat dat K altijd op de y-as staat) want bij 1 extra arbeid ⇒ q stijgt sterk. M F PK is klein dus we kunnen veel kapitaal opgeven om q
26
constant te houden. Algebra¨ısh ziet het er als volgt uit: ∆q = M F PL × ∆L + M F PK × ∆K
(16)
⇒ 0 = M F PL × ∆L + M F PK × ∆K ∆K M F PL ⇒ M T SV = =− ∆L M F PK
(17) (18)
|M T SV | daalt dus naarmate L toeneemt (nog steeds in de veronderstelling dat L op de x-as staat). 7.1.2
Schaalopbrengsten
Op korte termijn krijgen we het effect van variabele meeropbrengsten, die onder meer voor een dalende |M T SV | zorgen, maar op lange termijn zijn alle inputfactoren variabel. Stel dat we veronderstellen dat alle inputfactoren met eenzelfde x% stijgen, dan krijgen we volgende situaties: • output neemt toe met meer dan x%⇒ toenemende schaalopbrengsten • output neemt toe met x%⇒ constante schaalopbrengsten • output neemt toe met minder dan x%⇒ afnemende schaalopbrengsten
Figuur 24: Voorbeeld afnemende schaalopbrengsten (slide 18) Je zou altijd constante schaalopbrengsten verwachten. Stel bvb. dat je een exacte replica van een fabriek op een andere plaats bouwt, dan lijkt het logisch dat de output twee keer zo hoog zal zijn. Toch een aantal redenen voor toenemende schaalopbrengsten: • ondeelbaarheden (grotere machines soms effici¨enter) • specialisatie • fysische wetmatigheden (containerschepen) Zo zijn er ook een aantal redenen voor afnemende schaalopbrengsten: • omgevingsfactoren • organisatorische problemen → hoe groter hoe meer moeite met alles te co¨ordineren • fysische wetmatigheden Schaalopbrengsten kunnen afhangen van het niveau van q. Vb. toenemende schaalopbrengsten bij een lagere q, evoluerend naar afnemende schaalopbrengsten bij een hogere q.
27
7.1.3
De Cobb-Douglas Productiefunctie
Deze functie wordt voorgesteld als: f (L, K) = aLα K β = q
(19)
Stel nu dat we hier de theorie van schaalopbrengsten op toepassen en alle productiefactoren laten vermenigvuldigen met een factor λ: f (λL, λK) = a(λL)α (λK)β =λ
α+β
α
aL K
=λ
α+β
q
(20)
β
(21) (22)
We onderscheiden de volgende gevallen: α + β < 1 : afnemende schaalopbrengsten α + β = 1 : constante schaalopbrengsten α + β > 1 : toenemende schaalopbrengsten
7.2
Kosten op Korte Termijn T K = wL + rK
(23)
Maar op KT ligt K vast en we bekomen volgende vergelijking: T KKT =wL(q) + rK =
V KT K (q) + F K
(24)
Merk op dat FK niet in functie staat van q aangezien het vaste kosten zijn, ze kunnen wel vari¨eren in de tijd. Slide 22 en 23 De relatie tussen T K, GK en F K kan je zien in figuur 25.
Figuur 25: Relatie tussen TK, GK en FK (slide 25) Mathematisch ziet deze relatie er als volgt uit: GKKT =
T KKT (q) V KKT (q) + F KKT V KKT (q) F KKT = = + = GV KKT + GF KKT q q q q
(25)
Merk ook op dat het volgende zich voordoet voor M KKT : M KKT (q) =
∆T KKT (q) ∆V KKT (q) + ∆F KKT = = M V KKT (q) ∆q ∆q
(26)
Je ziet dat M K volledig bepaald worden door V K aangezien de marginale vaste kosten gelijk zijn aan 0. Hoe GK, GV K en M K er uit zien kan je zien in figuur 26.
28
Figuur 26: GK, GVK en FMK (slide 29)
7.3
Kosten op Lange Termijn
Waar op KT niet alle productiefactoren variabel waren is dat nu wel het geval. Bijgevolg geldt nu gewoon dat: T K = wL + rK (27) De producent kan dus alle productiefactoren aanpassen. Hij zal dus L en K zo willen kiezen dat hij voor een bepaalde q zo weinig mogelijk hoeft de bepalen (kostenminimalisatie). Bijgevolg zullen we een situatie krijgen die analoog is aan die van het consumentengedrag, waarbij: • budgetrechte = kostenrechte • indifferentiecurve = productieniveau’s Een voorbeeld van hoe L en K gekozen worden kan je zien in figuur 27. Merk op dat in het optimum M T SV = − wr .
Figuur 27: Bepalen L en K op LT (slide 33) Stel nu dat |M T SV | > wr , neem bvb 5 > 3, en dat 1L = 3K. In dit geval zal de onderneming meer arbeid inzetten want 1 extra eenheid L ⇒ 5 minder K ⇒ kosten dalen. We kunnen de voorwaarde dat M T SV = − wr ook herschrijven: M T SV = −
w M F PL w M F PL M F PK ⇒ = ⇒ = r M F PK r w r
(28)
M F PL Stap 1 kunnen we uitvoeren aangezien M T SV = − M F PK . Uit stap 1 en 2 kunnen we aantal conclusies trekken.
Stap 2 : verhouding M F P ’s = verhouding lonen/interest
29
Stap 3 : stel 1 euro extra spenderen aan arbeid: w1 is hoeveel extra arbeid je krijgt en M F PL × w1 is de extra productie die deze extra uitgave aan arbeid oplevert. ⇒ beide leden moeten aan elkaar gelijk zijn, anders zal er geld voor de ene productiefactor overgepompt worden naar de andere omdat er daar meer productiviteit mee te winnen is. Want stel dat M FwPL > M FrPK ⇒ meer geld in L steken want die productiefactor levert meer productiviteit op.
Figuur 28: Verandering factorprijzen (slide 35) Figuur 28 geeft weer wat er gebeurt als een factorprijs veranderd, namelijk als w stijgt. De isokostencurve zal dan wentelen en met dezelfde T K kan je niet meer het oorspronkelijke productieniveau bereiken. Bij een toename van de T K zal het oud optimum ook geen optimum meer zijn op die isoproductierechte. Dit voorbeeld geeft ook het substitutie-effect weer: een prod. factor wordt duurder en er zal minder van gebruikt worden. Net zoals bij kosten op KT willen we ook nu de relatie tussen T KLT en q. Dit bekomen we door het expantiepad te tekenen door de optima op verschillende isoproductiecurve met evenwijdige isokostenrechten. Een voorbeeld hiervan zie je in figuur 29.
Figuur 29: Relatie q en TK (slide 36) Als we deze punten uitzetten bekomen we de curve voor T K, hieruit kunnen we ook M K en GK afleiden, zoals in figuur 30. In het stuk waar GK daalt spreken we over stijgende schaalopbrengsten, waar ze stijgt over dalende schaalopbrengsten. Normaal gezien krijgen we dus een convexe GK.
8
Volmaakte Mededinging
De volgende hoofdstukken zullen bepaalde marktvormen beschrijven. De marktvorm is namelijk belangrijk in het bepalen van het gedrag van ondernemingen in deze markt. In dit hoofdstuk komt volmaakte mededinging aan bod. De kenmerken hiervan zijn: Prijsnemerschap : voor elke individuele onderneming geldt dat ze prijsnemer is. Ze produceren allemaal homogene goederen. 30
Figuur 30: TK, GK en MK op LT (slide 39) Marktatomisme : alle ondernemingen klein ⇒ strategie niet bepaald door wat anderen doen. Hangt samen met prijsnemerschap, niemand heeft invloed op de markt Perfecte informatie : = er zijn geen zoekkosten. Iedereen weet wat de kwaliteit van het aangeboden product is en bij welke aanbieder ze de laagste prijs kunnen vinden. Vrije uit- en toetreding : geen technologische kennis die maar bij enkele bedrijven gekend is, afwezigheid van wettelijke belemmeringen. ⇒ dit is een onrealistische vorm, sommige markten neigen er wel naar (bvb. aandelenmarkt). Deze marktvorm is wel het beste van uit het welvaartstandpunt. In het algemeen zal men hier de grootste welvaart bereiken.
Figuur 31: Globale markt en aanbod van ´e´en producent In figuur 39 zie je hoe de globale markt er uitziet en het aanbod voor een enkele producent. Dat de globale markt een normale vraag is vrij logisch, de perfect elastische aanbodscurve per producent iets minder. Dit komt echter door het prijsnemerschap. Een producent kan verkopen zoveel hij wil, aan een gegeven prijs. Wordt zijn prijs iets hoger, dan zullen alle klanten bij de concurrentie kopen (perfecte informatie). Daarnaast heeft de producent ook geen invloed op p met de q die hij produceert. Uit het feit dat p volgt dat: TO = q × p
(29)
T O(q) q×p = =p q q ∆T O(q) p × ∆q MO = = =p ∆q ∆q GO =
(30) (31)
T O is dus een stijgende rechte, wat er voor zorgt dat M O en GO constanten zijn, en ook aan elkaar gelijk zijn. 31
8.1
Korte Termijn Aanbod van een Onderneming
Figuur 32: Aanbond van een onderneming in volmaakte mededinging op KT (slide 6) Figuur 32 toont hoe het aanbod dat een producent in een markt van volmaakte mededinging gevormd zal worden. Net zoals vroeger zal de winst maximaal zijn in het punt waar M O = M K. Het enige “vreemde” hier is dus dat M O een horizontaal verloop heeft. Als dit punt boven GV K ligt zal er geproduceerd worden, als het ook boven GK ligt zal er ook effectief winst gemaakt worden.
8.2
Lange Termijn Aanbod van een Onderneming
Figuur 33: Aanbond van een onderneming in volmaakte mededinging op LT (slide 8) In figuur 33 wordt op dezelfde manier te werk gegaan als in figuur 32. We zoeken dus waar M O = M K, maar voor de sluitingsregel kijken we nu of dit punt GK dekt en niet GV K aangezien we nu geen vaste kosten meer hebben (alles variabel op LT). Merk op dat het aanbod op LT een vlakker verloop zal hebben dan op KT : op KT zijn sommige productiefacotren vast ⇒ op LT zullen bij een toename van de productie de kosten zeker niet sterker stijgen dan op KT ⇒ vlakker verloop op LT .
8.3
Marktevenwicht
Nu willen we het marktaanbod uit al deze aanbodcurves voor individuele bedrijven halen ⇒ aggregeren, zie figuur 34 voor een voorbeeld. We moeten dit ook doen voor de marktvraag. Bij aggregeren mogen we functies niet gewoon optellen, maar moeten we kijken voor welke p’s ze gelden. 8.3.1
KT-Marktevenwicht
Op KT is het aantal ondernemingen gegeven aangezien K. We gaan er voorlopig ook van uit dat alle ondernemingen identiek zijn, ze hebben dezelfde kostenstructuur.
32
Figuur 34: Voorbeeld aggregeren van functies (slide 12)
Figuur 35: Vorming van het evenwicht op KT bij volmaakte mededinging (slide 15) 8.3.2
LT-Marktevenwicht
Figuur 36: Vorming van het evenwicht op LT bij volmaakte mededinging (slide 17) Het even wicht op lange termijn, zie figuur 36 zit iets anders in elkaar. Het aantal ondernemingen is nu niet meer vast, dus het totale aanbod hangt af van het aantal ondernemingen dat zal produceren, maar hoeveel zullen dit er zijn? We gaan er van uit dat nieuwe ondernemers zullen blijven toetreden zo lang er winst gemaakt kan worden, of in andere woorden, tot p het minimum van GK bereikt. Dit zal er voor zorgen dat ALT horizontaal verloopt en dus perfect prijselastisch is. In het evenwicht op lange termijn zullen dus volgende zaken gelden: 1. elke onderneming heeft maximale winst: M O(q ∗ ) = M KLT (q ∗ )) of p = M KLT (q ∗ ) 2. voor elke onderneming is de winst 0: GO(q ∗ ) = GKLT (q ∗ ) of p = GKLT (q ∗ ) 33
3. marktvraag = marktaanbod Uit puntje 1 en 2 volgt dat p = M KLT (q ∗ ) = GKLT (q ∗ ). Alle ondernemingen produceren dus in het minimum van GKLT (=kosteneffici¨ entie). Waarom hebben we in dit geval het aantal ondernemingen nodig? Dit aantal zal bepalen hoeveel ondernemingen er operationeel zullen zijn. De q ∗ in het punt waar V = ALT zal het aantal ondernemingen bepalen.
Figuur 37: Vorming evenwicht op LT bij VM met meerdere kostenstructuren (slide 19) In figuur 37 zie je wat er gebeurt als we afstappen van de veronderstelling dat alle ondernemingen dezelfde kostenstructuur hebben. Eerst zullen de meest effici¨ente ondernemingen beginnen aanbieden, daarna komen ook de minder effici¨ente ondernemingen op de markt tot ook de meest ineffici¨ente ondernemingen een prijs kunnen krijgen die het minimum van hun GK dekt.
8.4 8.4.1
Welvaartsinterpretatie Pareto-Effici¨ entie
Een situatie is pareto-effici¨ent als het onmogelijk is een wijziging door te voeren waarbij de welvaart van ten minste ´e´en individu toeneemt zonder dat de welvaart van ten minste ´e´en ander individu daalt. Dit criterium zullen we gebruiken om de welvaart te gaan vergelijken in verschillende situaties.
Figuur 38: Pareto-front (slide 21) Verschillende punten van welvaart kunnen weergeven worden zoals in figuur 38. Punten op dat front zijn allemaal equivalent aan elkaar, merk de analogie op met P M C. Dit betekent ook dat gegeven de productiemiddelen van een samenleving, dat er een bepaalde maximale welvaart is die bereikt kan worden. Merk ook op dat punt N niet rechtstreeks met punt E vergeleken kan worden. We weten dat we bij volmaakte mededinging op de factorgrens uit zullen komen omdat: 1. M O(q ∗ ) = M K(q ∗ ) 2. M O(q ∗ ) = p 34
Hieruit volgt dat p = M K(q ∗ ) en er dus sprake is van kosteneffici¨entie. In p zien we ook de marginale bereidheid tot betalen, en die prijs is ook de laagste prijs waarvoor een extra eenheid geproduceerd zal worden ⇒ na did punt is er geen mogelijke pareto-verbetering meer. 8.4.2
Welvaartsinterpretatie van Vraag en Aanbod
Totale welvaart kan bekeken worden als het totale consumenten- en producentensurplus. Deze kunnen vaak uigerekend worden, en bijgevolg kunnen we het gebruiken om de welvaart te berekenen. 8.4.3
Eerste Welvaartstheorema
Vrije prijsvorming op een markt van perfecte concurrentie resulteert in het bereiken van een paretooptimaal punt: het is onmogelijk een wijziging door te voeren waarbij de welvaart van ten minste ´e´en individu toeneemt zonder dat de welvaart van ten minste ´e´en ander individu daalt. Dit is eenvoudig grafisch aan te tonen m.b.v. de surplussen. Indien het evenwicht bereikt wordt waar V = A en zal het totale surplus maximaal zijn (zie ook 8.4.1). Als de markt hetzelfde blijft, maar q ∗ veranderd kan je a.d.h.v. de surplussen zien dat de totale welvaart daalt. TODO: eventueel grafiek om dit aan te tonen Het welvaartsverlies bij het niet tot stand komen van het marktevenwicht kan dus berekend worden met behulp van de surplussen. Namelijk door het verschil voor en na te bekijken. 8.4.4
Beperkingen van het Eerste Welvaartstheorema
Er worden een paar dingen aangenomen die niet volledig realistisch zijn: • perfecte concurrentie: – marktatomisme – homogene goederen – perfecte informatie • Publieke goederen en externe effecten: soms is het zo dat de markt geen optimale situatie voortbrengt en dat de overheid zal moeten ingrijpen (komt later aan bod). • Verdeling: perfecte concurrentie zal de hoogste totale welvaart met zich meebrengen, maar zegt niets over hoe deze over de gemeenschap verdeeld wordt. • Overheidsfalingen
9
Monopolie
TODO: Waarom MO de helft van V? =´e´en aanbieder aanwezig zonder goede substituten voor zijn product. Monopolist wordt dus als enige geconfronteerd met de marktvraag. ⇒ monopolist heeft marktmacht en is prijszetter (binnen bepaalde marges). Bijgevolg is de ondernemingsvraag = marktvraag. Monopolist zal dus moeten kiezen, hogere p bij lagere q of omgekeerd. De keuze hangt af van εVp .
9.1
Winstmaximalisatie bij Monopolie
Een monopolist zal, net zoals elke andere ondernemer, proberen zijn winst te maximaliseren. Net zoals anders is dat als aan volgende voorwaarden voldaan zijn: M O(q ∗ ) = M K(q ∗ ) ∗
(32) ∗
p ≥ GKLT (q ) of p ≥ GV KKT (q )
(33)
Hij gaat echter niet de prijs vragen die bij dit punt hoort, maar de marginale bereidheid tot betalen (V ) voor de bijhorende q in dat punt. Er ontstaat dus een soort markup (µ) boven op de normaal gevraagde prijs. Deze markup is de afstand tussen de p in het punt waar M O = M K en het punt op de vraagrechte voor de zelfde q als dat evenwicht zoals je kan zien in figuur 39. 35
Figuur 39: Winstmaximalisatie voor een monopolist (slide 6) Zie slide 8 waarom M O mooi onder V ligt en de x-as zal snijden in het punt waar εVp = −1. Dit wil wel zeggen dat een monopolist steeds op het elastische deel van de vraagcurve zal produceren, namelijk: p µ = p − MK = p − MO = V (34) |εp |
9.2
Prijsdiscriminatie
Prijsdiscriminatie gaat over het vragen van verschillende prijzen aan verschillende doelgroepen voor hetzelfde product. Figuur 40 geeft een irre¨eel voorbeeld. Hier kan de aanbieder namelijk aan elk individu een andere prijs aanrekenen zo dat: • elk individu betaalt wat hij bereid is te betalen • opbrengsten nemen toe met het consumentensurplus Het ganse consumentensurplus wordt dus “afgeroomd”. De monopolist zal nu ook meer willen produceren, tot het punt waar M O = p (=vraagcurve), om ook dat laatste stukje consumentensurplus te kunnen afromen.
Figuur 40: Perfecte prijsdiscriminatie (slide 12) Het is echter zo dat de bereidheid tot betalen niet te observeren valt ⇒ onrealistische situatie. Er zijn twee vormen die wel voorkomen: Marktsegmentatie : De monopolist gaat de consument in groepen opdelen Zelfselectie : er worden drempels ingebouwd waardoor consumenten met een verschillende bereidheid tot betalen zichzelf indelen in verschillende groepen. Bij marktsegmentatie zullen consumenten met een hogere εVp een lagere prijs krijgen (figuur 41). In elke deelmarkt zal q ∗ worden aangeboden die tot stand komt door het zoeken waar M O = M K, maar dit zal in de twee deelgroepen leiden tot een andere prijs. Er zijn tevens 2 voorwaarden opdat je aan marktsegmentatie zou kunnen doen: 36
Figuur 41: Prijsdiscriminatie via marktsegmentatie (slide 14) • Er moet een duidelijk onderscheid gemaakt kunnen worden tussen de verschillende groepen • Je moet kunnen verhinderen dat mensen van de groep met de hoge prijs zich kunnen voordoen als iemand van de groep met de lagere prijs Zelfselectie gaat iets anders te werk. Een goed voor beeld is diesel- >< benzinewagens. Vanaf een bepaald aantal gereden kilometer is het goedkoper om een dieselwagen te kopen ⇒ mensen die veel rijden kopen toch een duurdere dieselwagen, ook al is die niet duurder om te produceren. Een vorm van zelfselectie is intertemporele tijdsdiscriminatie. Vakantiehuizen kunnen hier als voorbeeld dienen. Deze zijn namelijk durder in het hoogseizoen en in verlengde weekends ⇒ wie meer geld heeft kan gaan wanneer het duurder is en moet bvb. geen extra vakantiedag opgeven om op een ander moment een lang weekend weg te gaan.
9.3
Oorzaken van Monopolie
Een monopolie kan enkel blijven bestaan mits er toetredingsbelemmeringen zijn: • Technologische belemmeringen: – schaalvoordelen en natuurlijke monopolies. Dit komt voor wanneer het minimum van GK/GV K zich pas bij een zeer hoge q∗ voordoet ⇒ er zal enkel plaats zijn voor 1 onderneming. Indien er een paar ondernemingen zijn, zal de grootste de laagste GK hebben en dus op “natuurlijke wijze” de anderen wegconcurreren. – exclusief gebruiksrecht van productiefactoren. – technologische kennis: je bent de enige dat iets specifiek weet • Wettelijke belemmeringen – concurrentieverbod: vaak worden deze ondernemingen dan wel gecontroleerd door de overheid en zal hun marktmacht (=markup) aan banden worden gelegd – beperkte licenties: bvb telecom, apotheken – tijdelijke monopolies door patenten • Strategisch gedrag: dreigen met dure rechtzaken/marketingcampagnes
9.4
Welvaartsanalyse van Monopolie
Waar in de markt bij vrije mededinging het evenwicht tot stand kwam waar V = A(= M K), zal dat bij monopolie niet zo zijn. Hij zal produceren in het punt M O = M K en dan de bijhorende prijs op de vraagcurve voor die hoeveelheid vragen en er zal “een driehoekje” van welvaart verloren gaan. p = M K(q ∗ ) geldt niet meer en pareto-effici¨entie is dus niet bereikt. Nu geldt namelijk dat p > M K(q ∗ ) en indien er meer geproduceerd zou worden, is er zeker iemand die meer wil betalen dan wat het zou kosten om deze extra eenheid te produceren.
37
De vraag of de overheid hier iets aan doen werpt zich dan op. Kan ze dit welvaarsverlies verkleinen of zelfs helemaal elimineren? Een eerste idee kan zijn om de monopolist te belasten met bvb. een accijns (figuur 42). Zoals je kan zien zal dit echter inhouden dat de monopolist net minder en tegen een hogere p zal gaan produceren, wat net het omgekeerde is van wat we willen bereiken.
Figuur 42: Belasting op monopolist (slide 21) Stel dat er een proportionele winstbelasting wordt ingevoerd. Dit zal geen effect hebben op het gedrag van de monopolist. De winst zal in elk punt gewoon evenredig afnemen, maar de optimale q ∗ zal dezelfde blijven. Een maximumprijs is een andere mogenlijkheid. Zoals je in figuur 43 kan zien, zullen na de introductie van een maximumprijs M O en GO gelijk zijn aan die maximumprijs tot in het punt waar pM AX = GO (=vraagcurve). Na dat punt zijn ze beide terug gelijk aan hun oude curve.
Figuur 43: MO en GO monopolist bij maximumprijs (slide 24 & 25) Als we dan ook nog M K en GK invoeren om het optimum te vinden, lijkt het op het eerste zicht dat er geen punt meer is waar M O = M K. Het optimum zal echter in het scharnierpunt van GO liggen. Het is in dat punt namelijk zo dat: • in een kleinere q: M O > M K • in een grotere q: M O < M K Bijgevolg is het scharnierpunt optimaal. We kunnen nu inzien dat er een maximumprijs bestaat waarvoor geldt dat het welvaartsverlies volledig teniet gedaan wordt, namelijk wanneer pM AX gelijk is aan de p die hoort bij het punt waar M K = V . In de praktijk is dit punt echter moeilijk te vinden. Een uitzondering hierop ontstaat bij natuurlijke monopolies zoals je kan zien in figuur 44. Een maximumprijs die ervoor zorgt dat het evenwicht ligt in M K = V kan ervoor zorgen dat de monopolist verlies maakt en dus uit de markt zou treden. Om dit tegen te gaan moet de overheid ofwel het verlies met subsidies compenseren, of een maximumprijs opleggen zodat GK = V en de monopolist dus bread-even draait. 38
Figuur 44: Maximumprijs bij natuurlijk monopolie (slide 32)
10 10.1
Onvolmaakte Mededinging en Productdifferentiatie Homogeen Oligopolie
Een oligopolie is een marktvorm waarbij er wederzijdse be¨ınvloeding is ⇒ gedrag mede bepaald door gedrag v/d concurrentie. Een homogeen oligopolie is een oligopolie waarin het product homogeen is. We beginnen met het bespreken van een homogeen duopolie, waarbij beide ondernemingen dezelfde kostenstructuur hebben. Op het eerste zicht lijkt het een goed idee voor beiden om samen te werken en een kartel te vormen waarbij ze een q ∗ bepalen die er voor zorgt dat hun winst zo hoog mogelijk is. TODO: berekening slide 4 invoeren We komen een evenwicht uit, maar beide spelers zullen een incentief hebben om hier van af te wijken. We maken eerst de berekening als A vals speelt en B zich aan de afspraak zal houden, maar ze zullen beiden meteen afwijken van de afspraak. Deze situatie berekenen we ook. TODO: berekeningen slide 6 en 8 invoeren Het uiteindelijke evenwicht dat zal onstaan, indien beide spelers simultaan beslissen, is het Cournotevenwicht. Om dit evenwicht te bekomen zullen we de reactiefunctie voor beide spelers opstellen. Deze lossen we dan op in een stelsel en we bekomen het evenwicht. Meestal zullen ondernemingen niet simultaan beslissen, maar zijn er een leider en een of meerdere volgers op de markt, waarbij de leider als eerste zijn hoeveelheid zal gaan zetten. De leider kent wel de reactiefuncties van de volgers en zal hier dus op anticiperen. Op basis van deze reactiefunctie(s) kan de leider dan een functie opstellen waarin enkel zijn eigen productie variabel is. Hij kan deze functie dan gaan maximaliseren. Het evenwicht dat hieruit ontstaat noemt men het Stackelberg-evenwicht.
10.2
Oligopolie en Speltheorie
De wederzijdse be¨ınvloeding in een oligopolie maakt dat we de markt ook kunnen analyseren aan de hand van spelteorie. Indien zoals voorheen geconcurreerd wordt via productievolumes, worden deze de mogelijke strategie¨en, er zijn er dan oneindig veel, en we zullen een Nash-evenwicht vinden in het punt waar we voorheen ook al het Cournot-evenwicht vonden. Er kan ook geconcurreerd worden a.d.h.v. de prijs. In dit geval speelt de paradox van Bertrand. Indien alle ondernemingen dezelfde kostenstructuur hebben, zal de prijs dalen tot niemand nog winst maakt. Er wordt dus een resultaat gelijkwaardig aan dat van perfecte mededinging gerealiseerd terwijl slechts een klein aantal ondernemingen aanbieden. Indien de ondernemingen niet dezelfde kostenstructuur hebben, zal degene met de laagste kostenstructuur de anderen wegconcurreren en er blijft een monopolie over.
10.3 10.3.1
Productdifferentiatie Monopolistische Mededinging
Dit is de vierde marktvorm die besproken wordt en is een combinatie van monopolie en vrije mededinging. Het is een markt waar heterogene goederen(productdifferentiatie), die hetzelfde nut vervullen, ver-
39
handeld worden en zorgt ervoor dat alle ondernemingen prijszetters zijn. Er zijn wel veel aanbieders en vragers, vrije toe- en uittreding en er speelt geen interdependentie tussen de verschillende ondernemingen. De vraagcurve is elastischer(vlakker) dan bij monopolie, maar niet perfect elastisch zoals bij vrije mededinging. Prijsveranderingen hebben dus meer effect dan bij monopolie, aangezien er nu goede substituten zijn. De prijszetting verloopt analoog aan het geval bij monopolie, zoals je kan zien in figuur 45.
Figuur 45: Prijszetting bij monopolistische concurrentie op KT (slide 22) Op lange termijn kunnen we er van uitgaan dat de vraagcurve vlakker wordt, zie figuur 46, omdat zo lang winst gemaakt wordt, er nieuwe ondernemingen bij zullen komen. Met elke onderneming die er zo bij komt, neemt het aantal substituten toe voor alle andere ondernemingen en zal de vraag bij elke onderneming ook elastischer worden. Er zal dan een rusttoestand bereikt worden wanneer er geen winst meer gemaakt wordt.
Figuur 46: Prijszetting bij monopolistische concurrentie op LT (slide 24)
10.3.2
Heterogeen Oligopolie: Model van Hotelling
Een heterogeen oligopolie is een markt van monopolistische concurrentie, met de wijziging dat er slechts een klein aantal aanbieders zijn. Er komt dus nog onderlinge afhankelijkheid voor de strategie van de ondernemingen bij. Om dit te analyseren gebruiken we het model van Hotelling. TODO: meer schrijven over Hotelling
10.4
Asymmetrische Informatie
We hadden het reeds over asymmetrische informatie in sectie 2.1.2 met het voorbeeld over de markt voor tweedehandswagens. Een ander voorbeeld is dat van verzekeringen. De verzekeringsnemer kent daar niet de gemiddelde risico’s die de verzekeraar wel kent.
40
11 11.1
De Arbeidsmarkt Loonconcepten
Brutoloon (wb ) = “marktprijs” Nettoloon (wn ) = loon dat de WN overhoudt na belastingen = producentenprijs (WN = producent) Loonkosten (wg ) = wat WG effectief betaalt = consumentenprijs Loonwig = loonkosten - nettoloon Er wordt ook nog het onderscheid gemaakt tussen nominaal en re¨ eel loon. Het eerste is wat je krijgt, uitgedrukt in een munteenheid. Het re¨ele loon drukt de koopkracht uit, in goederen, en is gelijk aan wp , waarbij p vaak een prijsindex is.
11.2
De Vraag naar Arbeid
We gaan er eerst van uit dat de arbeidsmarkt een markt van perfecte concurrentie is. Op korte termijn weten we dat het volgende geldt: q KT = f (L, K) = f (L) (35) Een onderneming wil haar winst maximaliseren. Als we dit niveau kennen weten we hoeveel werknemers er nodig zijn, want K is vast. We zoeken dus waar M O(q ∗ ) = M K(q ∗ ) met M O en M K als volgt: M O(q) = p (volmaakte mededinging) M K(q) =
(36)
∆(w × L(q)) ∆L(q) w ∆V K = =w = ∆q ∆q ∆q M F PL
Hieruit volgt dat het evenwicht zal liggen in p = arbeidsmarkt, als volgt uitdrukken:
w M F PL .
(37)
We kunnen nu het loon, de prijs op de
w = p × M F PL = M W PL
(38)
waarbij M W PL de Marginale Waardeproductiviteit van Arbeid is. Het loon zal dus gelijk zijn aan de waarde van de output die ´e´en extra eenheid arbeid produceert. Als we w in functie van L (de L die de winst optimaliseert) uitzetten in een grafiek, bekomen we figuur 47. Deze figuur is niets anders dan de vraagcurve van arbeid.
Figuur 47: Vraag naar arbeid (slide 9)
12
Publieke Goederen en Externe Effecten
Soms faalt de markt als je ze haar vrije gang laat gaan, bvb in het geval van publieke goederen en externe effecten.
41
Landbouwer
betalen niet betalen
Andere Bewoners betalen niet betalen 3 1 4 2
Tabel 5: Voorbeeld vrijbuitersprobleem
12.1
Publieke Goederen
Een zuiver publiek goed heeft twee eigenschappen: Niet Uitsluitbaar : beschikbaar voor iedereen wanneer het geproduceerd wordt en niemand kan van consumptie worden uitgesloten. Niet-Rivaliteit in Consumptie : De marginale kost om ´e´en extra individu aan te bieden is 0. Het kost bijvoorbeeld niets als er ´e´en extra individu achter een dijk komt bijwonen. Ook zal als dit gebeurt niet meer geld aan straatverlichting gegeven moeten worden. Goederen kunnen ook slechts ´e´en van deze eigenschappen hebben, maar daar gaan we later op in. De marktvraag voor een privaat goed = horizontale sommatie van de individuele gevraagde hoeveelheden. Bij de marktvraag voor een publiek goed ligt dat anders. Daar is dat gelijk aan de verticale sommatie van de individuele gevraagde hoeveelheden, want als iedereen 10 eenheden vraagt, zijn 10 eenheden voldoende. Een vb kan je zien in figuur 48. Je kan zien dat de M M B (Maatschappelijke Marginale Betalingsbereidheid ) de verticale som is van de M B van Bart en Lisa.
Figuur 48: Voorbeeld verticale sommatie (slide 7) Een effici¨ent, pareto-optimaal, niveau van voorziening moet voldoen aan de Samuelsonregel. Deze regel stelt dat: M BL (q ∗ ) + M BB (q ∗ ) = M K(q ∗ ) (39) en enkel in dit punt zal men een Pareto-effici¨ent punt bereiken. Hier wordt namelijk uitgegeven wat de hele maatschappij samen bereid is om af te staan. Iedereen zal dus hetzelfde consumeren, maar de marginale bereidheid tot betalen is anders voor elk individu. Dit staat in tegenstelling tot private goederen, waar de geconsumeerde hoeveelheid verschilt per individu, maar iedereen wel op hetzelfde punt qua bereidheid tot betalen zit. Stel dat we een pareto-effici¨ent punt vinden voor een publiek goed, zal dit dan ook effectief geproduceerd worden? Waarschijnlijk niet. Het vrijbuitersprobleem speelt hier een belangrijke rol in. Zie tabel 5 voor hoe het zich manifesteert. We zien dat er een dominante stratetie is voor elk individu om niet te betalen. Iedereen heeft er wel baat bij dat het publiek goed er komt, maar toch zal dit niet gerealiseerd worden als enkel de markt speelt. Bijgevolg zal overheidsingrijpen nodig zijn. Dit wil zeggen dat iedereen mee betaalt en de overheid zorgt dat het goed er komt. Iedereen moet bijdragen omdat de overheid geen onderscheid kan maken tussen de mensen die het goed echt niet willen en diegenen die doen alsof ze het niet willen (de vrijbuiters).
42
Uitsluitbaar Rivaal
Gedeeltelijk sluitbaar
private goederen
Niet-Uitsluitbaar Commons: vb visbestand
Congestie
Niet-Rivaal
Uit-
quasipublieke goederen: vb zwembaden en snelwegen Clubgoederen: internet
vb
Zuiver publieke goederen
Tabel 6: Voorbeeld vrijbuitersprobleem Zoals eerder reeds aangehaald kunnen sommige goederen ook slechts ´e´en eigenschap van publieke goederen hebben. Er onstaan dan verschillende types goederen, weergeven in tabel 6. Het type “commons” kent een zeer sterkt probleem van vrijbuiters. Niemand kan de toegang namelijk ontzeggen, maar alles wat je consumeert kan niet meer door anderen geconsumeerd worden. Quasipublieke goederen krijgen “problemen” eens een bepaald congestieniveau is overschreden. Snelwegen op zich niet-rivaal, tenzij er te veel mensen zijn en dan is er file.
12.2
Externe Effecten
Externe effecten zijn de acties van een agent die positieve of negatieve effecten hebben op anderen, zonder dat deze agent daar voor beloond of gestraft wordt. De agent zal dus hier dus geen rekening mee houden aangezien hij er ook geen incentief voor heeft. Voorbeelden hier van in consumptie: jezelf laten inenten heeft een positief effect op anderen aangezien je de ziekte niet meer gaat doorgeven. Een voorbeeld van een negatief extern effect is roken en het passief roken dat daar bij hoort. Voorbeelden in productie: Een imker die zich ergens vestigt en waar de fruitboeren van profiteren. Negatief: mileuverontreiniging. We kijken enkel naar negatieve externe effecten in productie. Eerst wat termen: MMB = maatschappelijke marginale baat MB = private marginale baat MMK = maatschappelijke marginale kost MK = private marginale kost Dan geldt ook het volgende: M M B = M B + externe baten M M K = M K + externe kosten In figuur 49 zien we dat indien enkel de markt speelt, de producent geen rekening zal houden met de externe kosten en gewoon naar zijn eigen M K zal kijken om zijn winst te maximaliseren. We zien ook dat er welvaartsverlies ontstaat doordat er meer geproduceerd wordt dan in het eigenlijk evenwicht, met de externe kosten mee in rekening gebracht, gevraagd wordt. Merk op dat er nog wel steeds een evenwicht kan zijn. Het is niet omdat er externe kosten zijn, dat de productie ook volledig wegvalt als die in rekening worden gebracht. Dit kan echter wel voorvallen als de M M K curve volledig boven de vraagcurve (M B) ligt. Dan zal er geen evenwicht gevonden worden. Hoe ver zal een producent zijn productie dan terugdringen om vervuiling tegen te gaan? In figuur 50 stellen we dat een onderneming op een bepaald niveau van vervuilen zit, waarbij M M Kl , of de maatschappelijke marginale kost van het lozen overal gelijk is aan M M Btv , de maatschappelijke marginale baat van het terugdringen van de vervuiling. Een onderneming heeft dan marginale kosten om deze vervuiling terug te dringen (M Ktv ). Het optimale productieniveau bevindt zich dan op het punt waar M Ktv = M M Btv . De vraag is dan hoe je de markt naar dit “juiste” punt kan duwen. Er zijn een aantal mogelijkheden: • Wetgeving die de externe effecten internaliseert (enorm moeilijk) 43
Figuur 49: Extern effect (slide 18 & 19)
Figuur 50: Terugdringen extern effect (slide 22) • Uitstootnormen • Milieuheffingen • Verhandelbare emissierechten 12.2.1
Uitstootnormen
Men zou in theorie voor elke onderneming kunnen nagaan wat het punt is waar M Ktv = M M Btv en op basis daarvan een uitstoot norm instellen. Dit is echter moeilijk ⇒ uniforme uitstootnorm. Dit brengt echter een aantal consequenties met zich mee, zoals we kunnen zien in figuur 51.
Figuur 51: Uniforme uitstootnorm (slide 26) Stel dat de uitstootnorm ergens tussen de twee optimale productieniveau’s ligt, dan zal er bij de 44
ene onderneming nog meer welvaartswinst gemaakt kunnen worden, terwijl de andere al voorbij het optimum zit en reeds meer kosten maakt dan wat het de maatschappij oplevert. Zo’n quota is dus welvaartsbevorderend, maar niet helemaal optimaal, aangezien volgens de Samuelsonregel de M K’s aan elkaar gelijk zouden moeten zijn. Een nodige voorwaarde voor het optimum is dus dat de marginale kosten, en dus de inspanning, voor elke onderneming gelijk zijn. Dit is het equimarginaal kostenprincipe. Als dit niet bereikt is zou voor dezelfde kostprijs een lagere uitstoot gerealiseerd worden. Stel dat een onderneming meer inspanning doet, tot een hogere M K gaat m.a.w., dan zou een stuk van deze inspanning beter naar een andere onderneming gaan. Zij kunnen namelijk dezelfde reductie in vervuiling doorvoeren voor een lagere prijs. Dit is wederom een voorbeeld van kosteneffici¨ entie. 12.2.2
Belastingen
Er zou een outputbelasting gehoffen kunnen worden die het externe effect reflecteert. Bijgevolg zal M K dan samenvallen met M M K. Indien de vervuiling goed te defini¨eren/meten valt, kan er ook een belasting op de vervuildende factor geheven worden. Zoals in figuur 52 te zien is, wordt de belasting dan gelijk gesteld aan M M Btv . De kost om de belasting terug te dringen is dan M K, maar het levert een grotere belastingsvermindering op, tot in het punt waar M K = t. De producent zal dus geneigd zijn de productie terug te schroeven tot in het optimum.
Figuur 52: Outputbelasting (slide 31) Dit punt voldoet dan aan het equimarginaal kostenprincipe, voor alle bedrijven zal gelden dat M K = t. 12.2.3
Verhandelbare Emissierechten
Elke onderneming krijgt toestemming om een bepaalde hoeveelheid uit te stoten, maar deze hoeveelheden zijn verhandelbaar. Stel dat elke onderneming even veel rechten krijgt, in figuur 53 komt dit overeen met 2 een uitstoot van OK = OQ1 +OQ . De prijs van de emissierechten zal dan op M M Btv komen te liggen. 2 Onderneming 1 zal dan dus Q1 K verkopen aan de makrtprijs, en zal winst M EF maken (het gebied onder M K zijn de kosten voor het terugdringen v/d vervuiling). Onderneming 2 daarentegen zal KQ2 kopen en door deze aankoop het gebied GN E winnen. Het pareto optimum zal dus bereikt worden, mits de totale vervuiling in het optimum gekend is, en de totaal toegelaten uitstoot hieraan gelijk is. M K is namelijk overal gelijk aan p. Waarom het is dat de prijs steeds gelijk is aan M M Btv zie je in figuur ??. Hoe de emissierechten verdeeld wordt over de ondernemingen maakt ook niet uit, dit evenwicht zal steeds tot stand komen.
12.3
Publieke Voorziening van Private Goederen
Soms zal de overheid subsiedies voor private goederen zoals onderwijs en gezondheidszorg geven, of zelfs de productie voor zijn rekening nemen. Mogelijke motieven:
45
Figuur 53: Verhandelbare emissierechten (slide 35)
Figuur 54: Prijsvorming emissierechten (slide 40) • Externe effecten mee in rekening brengen op de markt • Verdeling • Verdienstengoederen: voorkeuren van consumenten be¨ınvloeden (vb subsidies voor opera om er mensen heen te lokken).
13 13.1
Verdeling en Herverdeling Beschikbaar Inkomen en Welvaart
Pareto-effici¨entie geeft hoogst mogelijke welvaart, maar welvaart kan zeer scheef verdeeld zijn. Ongelijkheid zullen we meten door naar het inkomen te kijken. Meer bepaald het beschikbaar gezinsinkomen. Dit is het vrij besteedbaar inkomen v/h gezin, en is dus dat deel, dat aan consumptie of sparen gespendeerd kan worden. Er zijn geen andere plichten meer die er op wegen. We komen aan dit beschikbaar gezinsinkomen door te vertrekken van alle primaire inkomensbronnen en van dat belastbaar inkomen de belastingen af te trekken (zie slide 3). We bekomen dan het beschikbaar inkomen. Slide 4 kijkt naar de 5 kwintielen van de bevolking, en wat hun voornaamste bronnen van inkomen zijn. We zien daarin dat de sociale zekerheid herverdelend werkt. Is het beschikbaar gezinsinkomen wel een goede maatstaf? Gezinsgrootte speelt ook en rol. We moeten dus kijken naar inkomen per capita, of equivalentieschalen, deze gaan nog wat verder (zie slide 6).
13.2
Ongelijkheid
Een eerste methode om naar inkomensongelijkheid te kijken is het opstellen van verschillende inkomenscategorie¨en en te kijken hoe de bevolking hierover verdeeld is (zie slide 8 & 9). Voor Belgi¨e zien we dat 46
dit een rechts scheve verdeling oplevert. Een andere manier is het bekijken van de decielen en welk deel van de totale inkomsten dat bevolkingsdeel heeft. Dit kan uitgezet worden op een Lorenz-curve, waarbij de diagonaal de perfecte verdeling voorstelt. De oppervlakte tussen deze diagonaal en de Lorenz-curve zelf is dan de ongelijkheid. Deze oppervlakte kan uitgedrukt worden met de Gini-co¨ effici¨ ent. Deze is gelijk aan: L 1/2 − M = = 1 − 2M 1/2 1/2
(40)
waarbij L de oppervlakte tussen de diagonaal en de Lorenz-curve is, en M de oppervlakte onder de Lorenz-curve. Dit getal is 0 bij perfecte gelijkheid en 1 bij perfecte ongelijkheid. Met behulp van dit getal kunnen we ongelijkheden tussen landen of over de tijd gaan vergelijken. Soms zegt een Lorenz-curve of Gini-co¨effici¨ent ook niet alles. Neem als voorbeeld figuur 55. Op zich is A gelijker verdeeld, maar bij B hebben de laagste inkomens een groter aandeel van het geheel. Het is moeilijk te zeggen welke de “beste” van de twee is.
Figuur 55: Twee Lorenz curves (slide 13) Er zijn ook nog alternatieven voor de Gini-co¨effici¨ent, de percentielratio’s. Er zijn een aantal mogelijke oorzaken voor ongelijkheid: • Minder herverdeling • Sociodemografische veranderingen: bijvoorbeeld meer alleenstaanden • Verdeling van primair inkomen wordt ongelijker. Decielratio’s zijn handig om dit te bekijken (slide 22). De Gini-co¨effici¨ent en Lorenz-curve zeggen echter niet veel over armoede. Stel dat iedereen in een land plots het dubbele zou verdienen, blijft de verdeling toch volledig hetzelfde.
13.3
Armoede
Kan gedefini¨eerd worden op twee manieren: Absolute armoedegrens : vb de grens van ´e´en dollar per dag In relatieve zin : inkomen laat niet toe volwaardig aan normaal maatschappelijk leven mee te doen Er zijn verschillende methodes om zo’n relatieve armoedegrens te bepalen (slide 23). Het probleem daarmee is dat ze allemaal arbitrair zijn, maar het blijft wel relatief waardoor er over landen heen vergeleken kan worden. Merk ook op dat de Gini-co¨effici¨ent misschien niets over armoede, maar als je landen gaat rangschikken volgens deze Gini-co¨effici¨ent en de armoede zie je wel dat er een zekere correlatie bestaat.
47
13.4
Belastingen
Belastingen hebben drie voorname functies: • Financiering van publieke goederen • gedrag van agenten be¨ınvloeden (vb. taksen op sigaretten) • inkomensverdeling Van alle gende belastingen zijn er drie belangrijke bronnen: Indirecte belastingen : op productie, consumptie en import Directe belastingen : op inkomen en vermogen Bijdragen aan sociale zekerheid : belasting op arbeid Inkomensbelasting wordt meestal ge¨ınd in schijven/barema’s waarbij er een verschillende marginale aanslagvoet per schijf aangerekend wordt. Deze aanslagvoet stijgt naarmate men zich in hogere schijven bevindt. De gemiddelde aanslagvoet zal in dat geval ook toenemen. We spreken in dit geval ook van een progressieve belasting. Wanneer de gemiddelde aanslagvoet zou dalen naarmate het inkomen hoger is, spreekt men van een regressieve belasting. Bij een constante gemiddelde aanslagvoet is de belasting proportioneel. Bij een vlaktaks (flat tax rate) zou het ook kunnen voorkomen dat er een negatieve inkomensbelasting ontstaat (zie figuur 56). Dit is het geval als er slechts vanaf een bepaald inkomen belastingen betaald moeten worden. Mensen onder dit inkomensniveau krijgen dan geld tot ze op dit inkomensniveau zitten. Dit is een eenvoudig voorbeeld van hoe belastingen herverdelend kunnen werken. Merk op dat deze vorm van vlaktaks nog steeds progressief en niet proportioneel is dankzij de belastingsvrije som.
Figuur 56: Vlaktaks en negatieve inkomensbelasting (slide 32 & 33) Bij een goede belasting geldt horizontale en verticale gelijkheid. Verticale gelijkheid stelt dat de sterkere schouders meer lasten moeten dragen (proportionele belastingen). Horizontale gelijkheid stelt dat belastingsplichtigen in dezelfde omstandigheden even veel moeten bijdragen.
13.5
Sociale Zekerheid
De sociale zekerheid is naast de belastingen een ander belangrijk herverdelingssysteem. Dit systeem gaat inkomenstransfers doorvoeren naar mensen die door tegenslag minder of geen inkomen hebben. Het is bijgevolg een soort verzekering. Er bestaat een opdeling tussen volgende stelsels: Bismarck-stelsel : • Financiering via sociale bijdragen • inbreng van sociale partners in beheer v/h systeem • klemtoon op verzekeringselement (bijdragen en uitkeringen, wederkerigheid)
48
Beveridge-stelsel : • Overheid speelt grotere rol bij financiering (en gaat dus via belastingen) • Nadruk op solidariteit en herverdeling 13.5.1
Basisprincipes van de Sociale Zekerheid
De sociale zekerheid is eerst en vooral een verzekering. Je krijgt de garantie dat je vergoed wordt via een inkomensvervangende uitkering indien je vooraf premies betaalde. Een verzekeringscontract impliceert dus wederkerigheid. Een zuivere verzekering werkt ook herverdelend nadat het risico zich heeft voorgedaan(ex post). De mensen die het goed hebben betalen voor de mensen die het minder goed hebben. Bij een zuivere verzekering treden mensen ook ex ante toe, voordat ze weten wie door het risico getroffen zal worden. Aangezien dit vrijwillig gebeurt moet het wel een pareto-verbetering zijn voor iedereen, maar waarom organiseert de private markt de sociale zekerheid dan niet? De drie voornaamste redenen zijn: • Sommige risico’s hebben een collectieve component: bvb. bij werkloosheid is er een collectieve component: de conjunctuur. Het risico is dus niet onafhankelijk. Verzekeraars zullen dan op bepaalde periodes meer moeten uitkeren en nieuwe verzekeraars concurreren de oude weg die nog met oude, opgestapelde schadegevallen zitten. • Averechtse selectie: gelijkaardig aan het voorbeeld met de tweedehandswagens (sectie 2.1.2), speelt ook hier asymetrische informatie. Omdat de verzekeraar zijn premie baseert op een gemiddeld risico, zullen de mensen die weten dat ze een laag risico hebben uit de verzekering stappen omdat ze vinden dat ze te veel betalen. Dit drijft de gemiddelde premie op en het fenomeen herhaalt zich tot alleen de personen met het grootste risico overblijven en de markt verdwijnt. De overheid kan echter iedereen opleggen om bijdragen te betalen. • Moral hazard: Wie verzekerd is gedraagt zich anders dan wie niet verzekerd is. Zo zal iemand met een brandverzekering minder voorzorgen nemen tegen brand dan iemand zonder zo’n verzekering. De overheid heeft echter een groter instrumentarium om dit gedrag (gedeeltelijk) tegen te gaan. Bij de sociale zekerheid geldt een soort van verplichte solidariteit, en dit in drie vormen. Subsidi¨ erende solidariteit In een private markt zouden, indien het mogelijk is, verschillende categorie¨en ontstaan voor mensen met een verschillend risico. Bij de sociale zekerheid is dit echter niet zo, dus ouderen en mensen waarvan men ziet dat ze een verhoogde kans hebben tot een genetische aandoening betalen nog steeds dezelfde bijdrage als iemand anders. Dit zorgt dus voor een ex post verdeling. Inkomenssolidariteit Zoals we voorheen (sectie 2.1.2) zagen zal men willen dat de sterkste schouders meer lasten dragen. Mensen met een hoger inkomen zullen dus meer bijdragen en dit kan door de overheid afgedwongen worden. Dit zorgt er echter voor dat de wederkerigheid gevoelig afgezwakt wordt. Mix solidariteit en verzekering Sommige takken de sociale zekerheid hebben enkel als doel armoede te bestrijden en zijn dus een bijstandssysteem. Dit wijkt dus af van het verzekeringsprincipe, mensen die nooit hebben bijgedragen zullen toch nog een uitkering kunnen ontvangen. Het lijkt dus moeilijk om wederkerigheid en solidariteit te balanceren. 13.5.2
Uitdagingen voor de Sociale Zekerheid
Werkloosheidsuitkeringen Dankzij moral hazard kunnen werkloosheidsuitkeringen een oplossing vinden voor het werkloosheidsprobleem moeilijker maken. Het is dus moeilijk een evenwicht te vinden tussen het toedienen van prikkels om een job te vinden en het verzekeringsprincipe.
49
Pensioenen en Vergrijzing Er zijn twee manieren waarop pensioenen gefinancierd kunnen worden. Via kapitalisatie belegt elke generatie zijn geld op de financi¨ele markten om later te gebruiken. Elke generatie spaart dus voor zichzelf. Dit levert echter problemen op bij een zware financi¨ele crisis, vandaar het repartitieprincipe, waarbij de huidige generatie werkenden de pensioenen van de gepensioneerden op dat moment betalen. Dit is echre gevoelig voor vergrijzing, wat in de toekomst een groot probleem zal zijn. Oplossingen hiervoor zijn onder andere de pensioenuitkering verlagen, mensen langer laten werken en de pensioenbijdragen van de werkenden verhogen. Ziekteverzekering In de ziekteverzekering is er het probleem dat ontstaat doordat artsen per prestatie vergoed worden. Ze zijn dus geneigd om pati¨enten vaker terug te laten komen, wat de kostprijs opdrijft. Het alternatief, een maandwedde voor artsen, zou de artsen echter prikkelen om minder hard te werken, hun loon staat toch vast. Beide mogelijkheden hebben dus hun voor- en nadelen. Een ander probleem is ook de snelle technologische vooruitgang die dure behandelingen mogelijk maakt waardoor onze levensverwachting ook toeneemt. Vergrijzing is dan ook het laaste punt. De toegenomgen levensverwachting zal er ook voor zorgen dat mensen gedurende hun leven vaker naar de dokter gaan. Er zijn ook meer oudere mensen, die vaker medische zorg nodig hebben. Dit alles drijft de kost voor ziekteverzekering omhoog.
13.6
Herverdeling Heeft een Prijs
Tot nu gingen we er impliciet van uit dat herverdeling geen effect had op de totaal te verdelen welvaart. Het herverdelingssysteem zal echter voor een afname van de totale welvaart zorgen. Inkomensbelasting zal er bijvoorbeeld voor zorgen dat minder mensen hun arbeid zullen aanbieden. Er is een ontmoedigingseffect dat agenten minder zal doen werken om belastingen te ontlopen. Ook bij het probleem van moral hazard werd reeds gezegd dat dit fenomeen een gedragsreactie teweeg bracht. Ook deze reacties zullen invloed hebben op de te verdelen welvaart.
50
Deel II
De Globale Economie 14
Macro-Economische Analyse: Wat en Waarom?
Iets waar in de micro-economie geen rekening mee gehouden wordt, is de rol van geld en de inflatie die dit met zich meebrengt. Een ander verschil is dat we niet zullen kijken naar de vraag van een individuele consument, maar naar de geaggregeerde vraag (en aanbod). Deze andere benadering om naar de economie te kijken leidt tot andere inzichten dan die uit de micro-economie voortkomen. Drie voorbeelden: • De wet van Say: Als we teruggrijpen naar de economische kringloop (figuur 57), zien we dat deze “gesloten” is. Al het geld dat de bedrijven als loon aan de arbeiders betalen komt uiteindelijk ook terug bij hen terecht.
Figuur 57: De economische kringloop (14.2) Stel nu dat alle prijzen stijgen. Volgens de micro-economie (wet van de Vraag) zal q hierdoor afnemen. In de macro-economie is dit niet noodzakelijk het geval. De gezinnen krijgen nu ook een hoger inkomen, doordat bedrijven meer geld binnen krijgen, dat op zijn beurt weer terug naar de ondernemingen vloeit. We weten dus niet wat V zal doen. Bijgevolg kan q toe- of afnemen. ⇒ Wet van Say: Elk aanbod schept haar eigen vraag. • Het gebruik van geld: wederom grijpen we terug naar de economische kringloop (figuur 57). Beide pijlen in deze kringloop geven dezelfde onderliggende economische realiteiten weer en hebben dus dezelfde waarde. ⇒ Is geld neutraal? Dit leidt tot de Fischervergelijking: M ×V =P ×Q
(41)
Waarbij M de geldhoeveelheid is, V de omloopsnelheid van het geld, P het algemeen prijsniveau en Q de geaggregeerde geproduceerde hoeveelheid in de economie. Deze vergelijking stelt dus dat een wijziging in M of V dus een gevolg moet hebben in de re¨ele economie. Andere manieren waarop geld de re¨ele economie kan verstoren is via inflatie en het spaarlek. • Informatie- en Co¨ ordinatieproblemen: In de macro-economie gaat het prijsmechanisme als co¨ ordinatiemechanisme vaak niet goed werken door informatieproblemen omdat de realiteit vaak sterk afwijkt van het model van perfecte mededinging. Twee voorbeelden: – Investeringen: De markt wordt gekenmerkt door optimisme en pessimisme (animal spirits). Als een marktleider veel gaat investeren zullen vele kleinere spelers ook volgen omdat ze er van uitgaan dat de marktleider meer informatie over de markt heeft. De beslissing van ´e´en speler om te investeren kan dus een kettingreactie veroorzaken. Het omgekeerde kan ook waar zijn. Deze animal spirits ontstaan dus door het gebrek aan informatie bij economische agenten. Dit inzicht cre¨eerde de tegenstelling tussen de klassieke economen (minimale overheidsinmenging) en de Keynesianen (overheid moet markt sturen en consumenten vertrouwen geven als het slecht gaat). 51
– Spaarparadox: sparen = niet of uitgesteld consumeren en spaargedrag is afhankelijk van de verwachtingen. Pessimisme op de markt zal sparen doen toenemen. Dit zal echter leiden tot het afnemen van de inkomsten van de bedrijven, wat ook zorgt dat minder geld terug naar de consumenten vloeit waardoor in het algemeen het inkomen afneemt. Het pessimisme wordt dus bevestigd. Dit noemt men de spaarparadox van Keynes.
14.1
Keynes Vs. Klassiekers
Klassieke economen : • Prijsveranderingen zorgen dat verschillen tussen A en V automatisch weggewerkt worden. • Wet van say zegt dat er geen landurige onevenwichten op macro-economisch niveau kunnen zijn. Keynes : • Animal spirits kunnen er voor zorgen dat het evenwicht zich niet altijd vanzelf herstelt. • Permanente werkloosheid kan in het evenwicht aanwezig zijn. • Prijzen veranderen gestaag en zullen hun co¨ordinerende rol maar moeilijk kunnen vervullen.
15 15.1
De Nationale Rekeningen Hoe Meten we Macro-Economische Schommelingen?
Voor 1930 geen denkkader en statistieken voor macro-economie. Men merkte wel dat de economie soms beter en dan weer slechter ging. Na 1930 zijn meetinstrumenten ontwikkeld om productie, consumptie en inkomen in kaart te brengen via een soort nationale boekhouding ⇒ de nationale rekeningen. We willen hiermee voornamelijk economische groei gaan meten, maar hiervoor moeten we de economie tot een geografisch gebied kunnen afbakenen ⇒ BBP, BNP en betalingsbalans.
15.2
Het Bruto Binnenlands Product (BBP)
BBP : de totale productie aan finale goederen die op een jaar tijd in een land wordt geproduceerd, gewaardeerd tegen de marktprijs. Bruto verwijst naar het feit dat de bruto waardevermindering van de kapitaalstock (afschrijvingen) niet in rekening gebracht worden. BNP : de totale productie aan finale goederen die op een jaar tijd wordt geproduceerd met behulp van productiefactoren die toebehoren aan een bepaald land. Er zijn drie benaderingen om het BBP te berekenen: Productiebenaderning : Men gaat in elke fase van de productie van een finaal goed te toegevoegde waarde (T W ) berekenen en deze optellen voor de hele keten. Op deze manier kom je dan te weten wat het BBP is (zie vb slide 15). Bestedingsbenadering : De economische kringloop leert ons dat de bestedingen van de gezinnen gelijk zouden moeten zijn aan de totale T W van de bedrijven. Bijgevolg kunnen we het BBP ook als volgt berekenen: BBP = consumptie binnenland + export (consumptie buitenland) − import
(42)
We kunnen dit ook in symbolen gaan uitdrukken: Productie − Export + Import = binnenlandse vraag BBP − E + Z = Binnenlandse vraag =C +G+I Waarin I de bruto investeringen zijn, I − Dep zijn dan de netto investeringen. C is de consumptie door gezinnen en G zijn de overheidsuitgaven. In het algemeen komen we uit dat: BBP = C + G + I + E − Z 52
(43)
Inkomensbenadering : weer uit de economische kringloop weten we dat T W = inkomen. Bijgevolg kunnen we het BBP aan de hand van het inkomen (= lonen + winsten + belastingen) berekenen. We staan ook even stil bij een probleem dat zich stelt bij het berekenen van het BBP: hoe wordt de productie (vb verkeersveiligheid) van de overheid meegeteld? We kennnen de input wel, maar wat is de T W ? Deze zal benaderd worden door het inkomen van de ambtenarij, maar zal een onderschatting zijn.
15.3
Het Nationaal Inkomen
Geeft weer hoeveel inkomen er beschikbaar is in een land, en moet dus rekening houden met mensen die hier wonen, maar in het buitenland verdienen (loon en dividenden) en wat er wegvloeit naar het buitenland. De klemtoon verhuist dus van grondgebied naar inwoners. Er geldt dat: BN I = BBP + (F IBin − F IBuit ) = BBP + N F IB
(44)
waarbij F IB staat voor factorinkomen en N F IB voor netto-factorinkomens. We kunnen ook het netto nationaal inkomen (N N I) berekenen: N N I = BBP − Dep = BBP + N F IB − Dep
(45)
Dit is echter nog niet het netto nationaal beschikbaar inkomen (N N BI). Hiervoor moeten nog de transferten uit het buitenland in rekening gebracht worden: N N BI = BBP + N F IB − Dep + N T RA = C + G + I + E − Z + N F IB − Dep + N T RA = (C + G + Inetto ) + (E − Z + N F IB + N T RA) waarbij dat tweede deel tussen haakjes de lopende rekeningen zijn. Het eerste deel tussen haakjes zijn de binnenlandse bestedingen.
15.4
De Betalingsbalans
De betalingsbalans is een soort boekhouding, met onder andere de lopende rekeningen (zie overzicht slide 34).
16 16.1
Het BBP Doorheen de Tijd en Ruimte Nominaal en Re¨ eel BBP
Tot nu toe hebben we gezien hoe het BBP gemeten kan worden. We willen dit echter ook vergelijken overheen de tijd en tussen verschillende landen/geografische gebieden. Om over de tijd te gaan vergelijken is veranderende prijsniveau een probleem ⇒ nominaal BBP (Yt ) vs re¨eel BBP (Qt ) (zie tabel 16.1 voor een vb). We vinden dat: X Yt = pti qit (46) i
Qt =
X
p0i qit
(47)
i
Of ook dat: Yt = Pt Qt waarbij Pt de prijsdeflator is. Deze kan dan ook uitgedrukt worden als volgt: P t t Yt i pi qi P Pt = = 0 t Qt i pi qi
(48)
(49)
Er zijn echter een aantal punten van kritiek op het BBP als vergelijkingsmethode voor de welvaart over de tijd: • nieuwe producten die op de markt komen, vb geen oude prijs van nieuwe goederen om re¨eel BBP te berekenen 53
• prijzen geven soort van “weging” v/d beschikbare producten die verloren gaat bij constante prijzen. • verandering van de kwaliteit die de prijzen doet veranderen wordt genegeerd. Vandaar dat men vaak het re¨eel BBP aan de hand van kettingprijzen gaat defini¨eren: X Qt = pt−1 qit i
(50)
i
16.2
Prijsdeflatoren
=de link tussen nominaal en re¨eel BBP. De BBP deflator is een prijsindex, bijvoorbeeld de Paasche index in vergelijking (49). Daarbij worden de hoeveelheden in jaar t vastgeprikt en wordt de evolutie van de prijzen ten opzichte van jaar 0 berekend. Deze Paasche index is echter niet eenvoudig te berekenen. Een ander, gemakkelijker voorbeeld is de Consumer Price Index (CPI). Hierbij is er een op voorhand gedefini¨eerde korf van goederen waarvoor men dan de prijsverschillen gaat meten. Om een realistisch beeld te behouden moet deze korf wel regelmatig aangepast worden aan wat de consumenten echt kopen. Kritiek op deze CPI is dat prijsstijgingen tot substitutie zouden leiden, maar de korf wordt niet aangepast. Bijgevolg zou dit leiden tot een systematische overschatting van de inflatie. Ook worden de prijsstijgingen omwille van kwaliteitsverbetering meegenomen. Tot slot is er nog de politieke be¨ınvloeding (vb. van de gezondheidsindex). De CPI is een voorbeeld van een Laspeyres index. Deze verschilt van de Paasche index doordat men q 0 zal fixeren en niet q t , zoals bij Paasche het geval is. Een Laspeyres index ziet er dus als volgt uit: P t 0 pq PtLasp = P i 0i i0 (51) p i i qi
16.3
Groei van het BBP Defini¨ eren en Analyseren
Groei kan je op een aantal verschillende manieren meten en uitdrukken: • absolute toename: hoeveel extra dingen hebben we geproduceerd? (∆Qt = Qt − Qt−1 ) • jaarlijkse toename in procenten: gt =
∆Qt Qt−1
× 100
• op basis van een indexcijfer met een bepaald basisjaar:
Qt Qt−1
× 100
Aangezien het BBP groeit via een groeivoet is dit een niet-lineair proces. We introduceren een denkbeeldige, gemiddelde groeivoet die elk jaar hetzelfde is zodat: Qt = Q0 (1 + g)t
(52)
Deze jaarlijkse gemiddelde groeivoet (g) kan berekend worden als: g=
Qt Q0
1t −1
(53)
Aangezien het groeiproces niet lineair is, zijn logaritmes zeer handig om verdubbelingstijden of “catching-up” tijden te berekenen (zie voorbeeld slides). Tot slot bespreken we nog de outputkloof. Hiervoor maken we het onderscheid tussen feitelijk en potenti¨eel BBP. Het potenti¨eel BBP is waar het BBP zou zijn indien het steeds volgens het langetermijngemiddelde had gegroeid. Men kan het potenti¨eel BBP dus schatten via een trendgroei van het BBP, maar ook op een andere manier. We kennen namelijk de productiviteit, corruptie, machinecapaciteit, etc. dus we kunnen via de productiemogelijkhedencurve een goede inschatting maken van wat ons land kan produceren. Via het begrip van feitelijk en potenti¨eel BBP kunnen we hoog- en laagconjunctuur defini¨eren: • feitelijk BBP > potenti¨eel BBP ⇒ hoogconjunctuur • feitelijk BBP < potenti¨eel BBP ⇒ laagconjunctuur
54
16.4
BBP Vergelijken Tussen Regio’s: Koopkrachtpariteit
Re¨eel BBP laat ons toe het BBP over de tijd heen te vergelijken, maar hoe moeten we dit tussen regio’s doen? In de eerste plaats doen we dit door via wisselkoersen alles om te zetten naar een gemeenschappelijke munt. In eerste instantie gaan we er van uit dat de Law of One Price geldt, maar in de realiteit zien we dat dit echter niet altijd zal opgaan. ⇒ We hebben een sort theoretische wisselkoers nodig die het GDP voor de verschillen in koopkracht corrigeert ⇒ Purchasing Power Parity (PPP).
55
