Verantwoordelijk voor welzijn van mens en dier!
Jaarverslag 2008 Centraal Dierenlaboratorium © Centraal Dierenlaboratorium
Inleiding De veranderingen in 2008 hebben in het teken gestaan van de veranderingen in het kader van de UMC reorganisatie. Het Centraal Dierenlaboratorium (CDL; www.umcn.nl/cdl) is binnen het UMC St Radboud in 2008 benoemd tot primair interne afdeling. Behalve advisering en serviceverlening aan onderzoekersvanalleonderzoeksthema’svanhetUMC,behorenookonderwijsenonderzoeknutot deprimairetaken.Defunctievanafdelingshoofdissinds2005gecombineerdmetdeprofileringsleer stoel Proefdierkunde, hetgeen in Nederland een unieke situatie is. Naast een afdelingshoofd is een bedrijfsleiderbenoemdvoorhetdagelijkseoperationelemanagement,waardoorhetafdelingshoofd zichkanrichtenopdewetenschappelijkeinvullingvanhetproefdierkundigeonderzoek.Metdeop richtingvanhet3RResearchCentre(www.umcn.nl/3rrc)binnenhetCDLindecember2006,eencen trum dat service en support aan onderzoekers verleent om te komen tot verbeterde search en im plementatievanReplacement(Vervanging),Reduction(Vermindering)enRefinement(Verfijning)van dierproeven, wordt uiting gegeven aan het grote belang dat wordt gehecht aan de noodzakelijke zorgvuldigheidrondomdeuitvoeringvandierproeven.In2008zijnvoordiverseonderzoekerszoek opdrachten mbt het vinden en implementeren van de 3V’s uitgevoerd. Door ZonMW werden twee subsidiestoegekendaanhetCDL/3RRCvoorhetopzettenvanrichtlijnenvoorsystematicreviewsbij dierproevenenvoordeuitvoeringvanlandelijkeenquetesrondhetzoekennaarenimplementeren vande3V’s.OokdoorCDLmedewerkerswordtvoortdurendgewerktaande3V’s,o.a.doordeverbe tering van de leefomstandigheden van de dieren. Op de Biotechnische dagen werden maar liefst 6 postersvanCDLmedewerkersrondhetonderwerpvanVerfijninggepresenteerd,dieindevormvan eenboekjedoordecongresdeelnemerskonwordenmeegenomen.
Nieuweontwikkelingen In december 2008 werd, na jaren van voorbereiding, de oprichting van QM Diagnostics als BV een feit.QMzalnualszelfstandigeBVgaanopereren,losvandemoederafdelingenCDLenMMB(Medi scheMicrobiologie).QMDiagnosticsrichtzichopdegezondheidsbewakingvanproefdieren,endan met name op het voorkomen van het optreden van infecties. Door de afwezigheid van infecties en daarmeeeenoptimaleregezondheidvandeproefdieren,treedterminderspreidingopinproefresul tatenenkaneendierproefmetminderdierenwordenuitgevoerdenwordthiermeeeengrotebijdra gegeleverdaanhetstrevennaarVermindering. In verband met het dierenrechtactivisme, was er in 2008 veel aandacht voor de maatschappelijke discussieronddierproeven.BehalvedevelerondleidingendiehetCDLverzorgt,werdenookspeciale rondleidingen/discussiemiddagen verzorgd voor de Partij voor de Dieren, Proefdiervrij, en Biteback. Tevenswerddeelgenomenaanmaatschappelijkedebattenendiversemediaevents.Ondergetekende waslidvandewerkgroepopenheidenvoorzittervandeschrijfgroepopenheidvandeKNAWVSNU NFU,hetgeenresulteerdeindeCodeopenheidronddierproevenvooruniversiteiten. “Verantwoordelijkvoorwelzijnvanmensendier” isdeslogandiehetwerkvanhetCDLkenschetst.DierproevenwordenbijhetUMCineersteinstantie uitgevoerdtenbehoevevandeverbeteringvandegezondheidenhetwelzijnbijdemens.Daarnaast zijndeCDLmedewerkersverantwoordelijkomervoortezorgendathetwelzijnvandeproefdierenzo goedmogelijkwordtbehartigd.Ineenonderzoekspartnershipmetonzeklantenwerkenwijgezame lijkaandevoortdurendeverbeteringvanwetenschappelijkeresultatenendaarmeevangezondheid enwelzijnbijmensendier. MerelRitskesHoitinga Maart2009
Jaarverslag20081
2CentraalDierenlaboratorium
1. Inhoudsopgave 1. 2.
Inhoudsopgave.................................................................................................................................3 Profiel...............................................................................................................................................5 2.1. Identificatiegegevens...............................................................................................................5 2.2. Organisatiestructuur................................................................................................................5 2.3. Missie.......................................................................................................................................5 3. Personeel.........................................................................................................................................6 3.1. Samenstelling...........................................................................................................................6 3.2. Ziekteverzuim...........................................................................................................................6 3.3. Scholing....................................................................................................................................6 3.4. Bestuurlijkefuncties................................................................................................................7 4. Financiën..........................................................................................................................................8 5. Dierexperimentenenproefdieren...................................................................................................9 5.1. Klanten.....................................................................................................................................9 5.2. Aantalexperimenten...............................................................................................................9 5.3. Doorlooptijden.........................................................................................................................9 5.4. Klanttevredenheid.................................................................................................................10 5.5. Dieren.....................................................................................................................................11 5.6. BijdragedissertatiesUMCStRadboud..................................................................................11 6. Onderzoek......................................................................................................................................13 6.1. OnderzoekplannenCDL.........................................................................................................13 6.2. Lopendeonderzoeksprojecten..............................................................................................13 6.3. Output....................................................................................................................................14 7. Onderwijs.......................................................................................................................................16 7.1. CursusProefdierkunde...........................................................................................................16 7.2. PraktijkonderwijsenpraktijkexamensHelicon......................................................................16 7.3. Stage.......................................................................................................................................17 Externonderwijs................................................................................................................................17 8. Alternatieven.................................................................................................................................18 8.1. Overzichtzoekopdrachten.....................................................................................................18 8.2. Onderzoek..............................................................................................................................18 8.3. Voorlichtingeninformatie.....................................................................................................18 9. QMDiagnostics..............................................................................................................................20 9.1. OprichtingBVQMDiagnostics...............................................................................................20 10. Openheid........................................................................................................................................21 10.1. Mediacontact.....................................................................................................................21
Jaarverslag20083
4CentraalDierenlaboratorium
2. Profiel 2.1. Identificatiegegevens CentraalDierenlaboratorium UMCStRadboud 231CDL Postbus9101 6500HBNijmegen Tel.0243613557 www.umcn.nl/cdl
2.2. Organisatiestructuur HetCDLisbinnendenieuweorganisatiestructuurvanhetUMCStRadboudeenprimairinterngerichte afdeling.
2.3. Missie “Hetverbeteren,ondersteunenencoördinerenvankwalitatiefhoogwaardigproefdiergerelateerdon derzoek en onderwijs op een ethisch, maatschappelijk en wetenschappelijk verantwoorde wijze, ten dienstevanhetwelzijnendegezondheidvanmensendier.” HetCDLisgecertificeerdvolgensdeISO9001:2000norm.
Jaarverslag20085
3. Personeel DeformatievanhetCDLisin2008toegenomennaar49,7fte.Bijhet3RResearchCentrezijnin2008 tweeonderzoekersgestart.Per31december2007stondennogvacaturesopeninmetnamededier verzorging.Dezezijnnuallemaalingevuld.
3.1. Samenstelling
fte per31122006
fte per31122007
fte per31122008
14,8 13,8 4,1 2,9 3,0 3,7 1,4 43,7
13,2 12,2 3,9 3,6 4,7 4,5 1,8 43,9
15,2 13,6 3,9 5,7 4,5 4,8 2,0 49,7
Dierverzorging Biotechniek Analytischpersoneel Onderwijs/onderzoek Management Ondersteuning Overig Totaalfte
3.2. Ziekteverzuim Het ziekteverzuimisin2008gestegen naar6,3%.Ditis1,9%bovenhet gemiddeldevanhetUMC St Radboud. Dezestijgingwordtveroorzaaktdooreentoenamevanhetlangdurigziekteverzuim.
3.3. Scholing In 2008 is het trainingsprogramma voor het communiceren in teams en teambuilding voortgezet. In juniisdittrajectafgeslotenmeteenteambuildingsdagvoorhetvoltalligepersoneel. Evenals in 2007 is er bijzondere aandacht geweest voor training van de medewerkers betrokken bij onderzoek met primaten. Twee medewerkers hebben een opleiding tot assessor gevolgd en zijn nu bevoegdomMBOpraktijkexamensmeeaftenemen.
6CentraalDierenlaboratorium
SamenvattingopleidingsplanCDLmedewerkers Cursus/training Aantaldeelnemers Communicereninteams 9 Teambuilding(perafdeling) 45 Teambuilding(totaleCDL) 48 Creatiefvergaderen 5 Persoonlijkecommunicatiestijlen 2 TrainingLaboratoryPrimatesusingPositiveReinforcement 3 Themadag:Primateninhetonderzoek 7 Themadag:GroteProefdieren 5 Stralingshygienedeskundigheidniveau5B 1 EHBO 2 Assessor(afnameMBOPraktijkexamens) 2 LeergangleiderschapAvicennavoorafdelingshoofdenenbedrijfsleidersUMC 2 Diverseindividuelecursussen 8
3.4. Bestuurlijkefuncties LidmaatschappeninternecommissiesbinnendeRadboudUniversiteit MerelRitskes x VoorzittermanuscriptcommissieRobdeVries(Promotiein2009) x LidoppositiecommissieHarutAvsarogluUU(Promotie11september2008) MarliesLeenaars x HoofdvakcommissieToxicologie x HoofdvakcommissiePathobiologie x OverlegcommissieGGO x LidoppositiecommissieSuzanneHeemskerkRadboudUniversiteit (Promotie12november2008) BestuurlijkeactiviteitenenlidmaatschappenbuitendeRadboudUniversiteit MerelRitskes x LidProgrammacommissieZonMW“Dierproevenbegrensd” x LidRaadvanToezichtStichtingInformatieDierproeven(SID) x LidTRAIN(ThreeRalternativesinitiatingnetwork) x Voorzitterworkinggroup2RefinementofproceduresinCOSTactionB24LaboratoryAnimal Scienceandwelfarehttp://biomedicum.ut.ee/costb24/ x LidmanagementcommitteeCOSTactionB24LaboratoryAnimalScienceandWelfare x LidRedactieraadBiocahiersNFUnamensUMCStRadboud x LidCentraleCommissieBiotechnologievoordieren x LidExecutiveCommitteeandCouncilofManagementofLaboratoryAnimalswww.lal.org.uk x MemberoftheFELASAaccreditationboardforteachingandtraining. x LidwerkgroepenvoorzitterschrijfgroepopenheiddierproevenVSNUNFUKNAW LeoEnnen x TweedesecretarisBiotechnischeVerenigingNederland x PenningmeesterensecretarisStichtingProefdierkundigeInformatie x AcquisitieadvertentiesbiotechniekenuitgeverHandboekProefdierkunde BartSavenije x VoorzitterStichtingProefdierkundigeInformatie MarliesLeenaars x LidvandeDierexperimentencommissieKNAW x LidvandeCommissievandeBeroepsgroepvanproefdierdeskundigen DorienvandePol x LidLOKUP(LandelijkOverlegKwaliteitsfunctionarissenUniversitaireProefdiercentra)
Jaarverslag20087
4. Financiën Hoeweldeinkomstenin2008gestegenzijntenopzichtevanhetvoorgaandejaar,ishetnodiggeweest voor het CDL om extra uitgaven te doen om te blijven voldoen aan de wettelijke en kwaliteiteisen. Extrapersonelekostenzijngemaaktvoorinterimmanagementomhetfinanciëlebeheerendemana gementondersteuning te verbeteren. Dit gold ook voor de overbruggingsperiode indiensttreding be drijfsleider(gepland1mei,gerealiseerd1november). We zien een duidelijke afname van met name de beheerslasten. De kostprijzen die gehanteerd zijn, zijnnietkostendekkend,vandaardathetverliesgedragenzalwordendoorhetconcern. KerncijferoverzichtCentraalDierenlaboratorium Baten
Lasten
Omschrijving Toewijzingbudget
2006 249.195
2007 276.256
2008 282.467
Interneopbrengsten
1.831.568
1.349.264
1.557.557
Overigeopbrengsten
692.233
839.398
823.519
Subtotaal
2.772.995
2.464.918
2.663.542
Personelekosten
1.828.684
2.178.090
2.101.455
Huishoudelijkelasten
78.658
136.966
139.865
Beheerslasten
86.201
805.827
213.152
675.426
624.853
680.994
Genees/bestralingsmiddelen
27.575
15.214
20.128
Overigepatiëntgebondenlasten
22.048
17.539
21.879
154.836
24.364
40.219
Onderhoud
36.116
23.957
54.129
Afschrijvingen
69.371
112.724
14.907
Subtotaal
2.978.915
3.939.535
3.286.729
Resultaat
205.920
1.474.617
623.186
Laboratoriumlasten
Kleineaanschaffingen
8CentraalDierenlaboratorium
5. Dierexperimentenenproefdieren 5.1. Klanten In 2008 maakten 42 afdelingen van het UMC St Radboud, 5 afdelingen van de Radboud Universiteit Nijmegenen19externebedrijvengebruikvandedienstenvanhetCDL.
Aantalklanten 45 40 35 30 25
2006
20
2007
15
2008
10 5 0 UMCStRadboud
RadboudUniversiteit
extern
5.2. Aantalexperimenten 2006 2007 2008 Goedgekeurdeonderzoekplannen(DECaanvragen) 173 237 202 AantalonderzoekplannengestartbijCDL 159 184 182 Aantalwerkprotocollengestart 668 516 485 Aantaldieren* 26.358 13.312 20.442 Aantaldierenperonderzoekplan 166 72 112 Aantaldierenperwerkprotocol 39 26 42 *.Zieparagraaf5.5voorspecificatie. Het revisiejaar 2007 buiten beschouwing latend, waarin veel extra amendementen op onderzoek plannen en werkprotocollen zijn aangevraagd en beduidend minder dierexperimenteel onderzoek is uitgevoerd,isereensignificanteafnamevanhetaantaldierenperonderzoekplan. Hetaantaldierenperonderzoekplanisin2008ruim30%minderdan2006.Ditkomtvoortuitdeten densdatsteedsmeeronderzoekplannenbestaanuitslechtséénwerkprotocol.
5.3. Doorlooptijden De tijdsfactor is een van de kritische factoren gebleken bij de optimalisering van de dienstverlening vanhetCDL.DesnelheidwaarmeeeenCDLprojectnummerwordttoegekendendeafhandelingvan het opstellen en toetsen van werkprotocollen zijn belangrijke processtappen in het hele dierexperi menteelonderzoek.Vanaf2007wordendedoorlooptijden gemeten.Over hetheleprocesisgemid deldtenopzichtevan2007deafhandelingstijdmet8werkdageningekort.
Jaarverslag20089
doorlooptijd (in werkdagen) 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
8 7
7
5
5
4 2007 2008
opstellen toetsing en autorisatie toekennen werkprotocol (i.o.m. werkprotocol projectnummer contactpersoon)
5.4. Klanttevredenheid In 2008 werden acht klachten via de officiële klachtenprocedure ingediend. Zeven klachten zijn naar tevredenheid afgehandeld. De laatste betreft de veiligigheidsinstructies aan onderzoekers/ gastmede‐ werkers. Een procedure hiervoor is in de maak. Naar aanleiding van signalen van onderzoekers bleek er onduidelijkheid te bestaan over de taken, po‐ sitie en verantwoordelijkheden van het CDL ten opzichte van de overige betrokkenen bij dierexperi‐ menteel onderzoek. Op 4 september jl. heeft de decaan prof. F. Corstens, in een bijeenkomst met alle partijen; management van het CDL, proefdierdeskundigen, de DEC, de Raad van Bestuur van het UMC St Radboud en het College van Bestuur van de Radboud universiteit, de taken, posities en verantwoor‐ delijkheden van de verschillende betrokkenen op een rijtje gezet. Op 30 oktober is deze presentatie herhaald voor alle onderzoekers. De opmerkingen en vragen van de onderzoekers die hierbij aanwezig waren zijn geinventariseerd en gebruikt om de service van het CDL te vergroten.
DEC
PDD
Dierexperimenten commissie
Proefdierdeskundige
onderzoeker Planning
Opstellen DEC aanvraag Proefdierdeskundige Dierexperimenten commissie Opstellen Werkprotocol
Uitvoering
Proefdierdeskundige
10 Centraal Dierenlaboratorium
Evalutatie en afsluiting
Medewerkers CDL Experts; PDD, 3V-RC, vet Contactpersoon Projectadministratie Overzicht betrokkenen bij dierexperimenteel onderzoek
5.5. Dieren Diersoort Muizen Ratten Hamsters Cavia's Konijnen Honden Varkens Geiten Schapen Runderen Lama Kippen Rhesusapen Totaal
2006
2007
2008
17414 8463 7 25 245 4 40 74 77 1 2 6
10070 2836 14 109 135
15543 4398
49 63 22
46 52 88
13 1 13312
4 7 20442
26358
125 179
Primeur:inseptember2008verlietendegeitenvoorheteersthunstallenenkondengenietenvandebuitenlucht.
5.6. BijdragedissertatiesUMCStRadboud Aan16vande99proefschriftenvandemedischefaculteitdiein2008zijnverschenen,heefthetCDL doormiddelvanservice,supportenuitvoeringeenessentiëlebijdragegeleverd. dissertatiesUMCStRadboud 120 100 80 60
totaalUMC CDL
40 20 0 2006
2007
2008
Jaarverslag200811
Dissertaties Boer,HansDonaldde/Sugammadex,anewreversalagentforrocuroniuminducedneuromuscular block Buijs, Jacqueline / Bacterial morphology and cytokine responses during initial treatment of Gram negativesepsis Habraken,WoutherusJohannesElisabethMaria/Developmentofbiodegradablecalciumphosphate cementforbonetissueengineering Hannink,GerardusJohannes/Boneimpactiongraftingunderreconstruction Heemskerk,Suzanne/Induciblenitricoxidesynthaseinsepticacutekidneyinjury Heide, Hubertus Joannes Ludovicus van der / The prophylactic effect of nonsteroidal anti inflammatorydrugsonheterotopicossificationaftertotalhiparthroplasty Helden,SuzanneFrancinaGertrudavan/Functionandregulationofpodosomes,importantadhesion structuresindendriticcelss Hooijmans,CarlijnRegina/ImpactofnutritionallipidsandvascularfactorsinAlzheimer'sdisease:a studyoftransgenicAlzheimermice Hoven,MariaJohannaWilhelminavanden/Degradationofglomerularheparansulfatebyhepara nase Huls,Miriam/TheroleofPglycoproteinandbreastcancerresistanceproteininrenalregeneration Link,DennisPetrus/Bonecement:biologicalpropertiesofbiodegradablepolymericmicroparticles Machiels, Herwin Arian / Diaphragm function in animal models of chronic obstructive pulmonary disease Olivier,JocelienDanielleAttalie/Phenotypingtheserotonintransporterknockoutrat:abehavioural, pharmacologicalandphysiologicalapproach Philippens, Maria Emile Petronella / Radiation tolerance of the rat spinal cord: volume effects and MRimaging Plachokova,AdelinaStefanova/Biologicallyactiveadditives:relevanceforboneregeneration Thon, Rikke Westh / Phenotypic characterization of genetically modified mice: a multidisciplinary approachtoimproveimplementationofphenotypingprotocols Vidisubsidiesvooronderzoekmetfruitvliegen De Drosophila melanogaster wordt al sinds begin van de vorige eeuw omarmd door de wetenschap. Door deze langeervaringzijndemogelijkhedenbijdezedierenverderontwikkelddanbijandereproefdieren.In2008werden vidisubsidiestoegekendaantweeonderzoeken.
RonaldvanRij,verbondenalsonderzoekeraanhetNijmegenCentreforMolecularLifeSciences(NCMLS)onder zoektwelkegenenbetrokkenzijnbijhetafweermechanismevandefruitvlieg.Hoewelhetimmuunsysteemvande mensveelcomplexeris,isdefruitvliegtocheengoedmodelvoorditonderzoekomdatdiensafweermechanisme tegenvirussen,inhetbijzonderhetverschijnselRNAinterferentie,zichwélopeenvergelijkbaremaniergedraagt.
DetweedesubsidieistoegekendaanAnnetteSchenck,verbondenaanhetCentreforneuroscience.Ditonderzoek richtzichopdefruitvliegalsmodelomgendefectenteonderzoekendie metmentaleretardatietemakenhebben. BijdeDrosophilaishetmogelijkomophetniveauvanéénenkeleneurona lecelteonderzoekenwatdegevolgenzijnvaneengendefect.Erzijnzo’n vierhonderd menselijke genen bekend die betrokken zijn bij verschillende vormen van mentale retardatie. Driehonderd van die genen hebben een vergelijkbare tegenhanger in fruitvliegen. Door systematisch elk van die driehonderdgenenstukvoorstukuitteschakelen,hopendeonderzoekers de moleculaire samenwerking tussen alle onderzochte genen zichtbaar te maken. Hierdoor wordt het mogelijk geschikte nieuwe diagnostische en therapeutischestrategieënteontwikkelenvoorgeestelijkeachterstand. Degewonefruitvlieg,Drosophilamelanogaster
Bron:www.ru.nl/wetenschapsagenda 12CentraalDierenlaboratorium
6. Onderzoek In 2008 heeft het onderzoek in het kader van de toegekende profileringsleerstoel Proefdierkunde meervormgekregen.TweedoorZonMWgefinancieerdeonderzoeksprojectenzijngestart. Tweepromotieswerdensuccesvolafgerond:op28oktoberpromoveerdeRikkeThon(Phenotypiccha racterizationofgeneticallymodifiedmiceamultidisciplinaryapproachtoimproveimplementationof phenotypingprotocols)enop10decemberCarlijnHooijmans(gezamelijkprojectmetdeafdelingana tomieenradiotherapie:ImpactofnutritionallipidsandvascularfactorsinAlzheimer’sDisease).
6.1. OnderzoekplannenCDL Het CDL beschikt over algemene onderzoekplannen waarop onderzoekers snel, zonder vertragende stappeneenkortepilotofbijvoorbeeldafnamevanbiologischmateriaal,waarineeneigenonderzoek plannietvoorziet,kunnenuitvoeren.Intotaalisvandezeservice205maalgebruikgemaakt. Van de 73 uitgevoerde pilotexperimenten leverden 11 experimenten een zodanig resultaat op dat geenvervolgonderzoekmeernodigis(4)ofzalplaatsvinden(7).48experimentenhebbendusdanige informatieopgeleverd,dateengoedgefundeerdenieuweDECaanvraagingediendkonwordenofdat hetonderzoeklangsanderewegkonwordenvoortgezet.Deoverige14wordennogverdergeevalu eerd. HetvolledigeoverzichtvandeonderzoekplannenvanhetCDLinclusiefgebruikdierenisweergegeven indevolgendetabel. Onderwerp Aantal Aantaldieren werkprotocollen muisratcaviakonijnoverig Microbiologischescreening 2 433 76 Onderwijs;trainingmedewerkers 6 104 35 Onderwijs;stagiairs 2 60 15 Onderwijs;cursusproefdierkunde 4 118 118 Onderwijs;Helicon 2 250 481 Pilotexperimenten 73 488 115 2 3 Biologischmateriaal 1* 750 69 1 10 11 Embryotransfer+cryopreservatie 7 89 12 Totaal 99 2290 927 3 13 11 *.132aanvragen
6.2. Lopendeonderzoeksprojecten Verfijningdoormiddelvansynthetischvoer In deze voerproef wordt gekeken naar het effect van standaardvoer versus synthetisch voer en be perktvoerenversusadlibitumvoeren.Dehypotheseisdatsynthetischvoerenbeperktvoerenuni formereengezonderedierenoplevertenwatuiteindelijkkanbijdragenaaneenreductievanhetaan tal dieren in een proef, omdat met minder dieren dezelfde statistisch relevante resultaten worden behaald.DitprojectisgefinancierddoordeECLAMESLAVFoundation. ProjectenZonMWprogramma“DierproevenbegrensdII” 1. Richtlijnenvoorliteratuuronderzoeknaar3Valternatievenenmetaanalysevandierexperimen ten HetdoelvanditdoorZonMWgesubsidieerdeprojectistweeledig.Enerzijdszullendehuidigbe schikbarebronnenvoorhetzoekennaar3Vinformatiewordenonderzochtengeevalueerd.Vanuit
Jaarverslag200813
dit onderzoek kunnen richtlijnen voor het nog beter zoeken naar alternatieven worden ontwik keld. Eentweededoelstellingbetrefthetopstellenvanrichtlijnenvoorhetuitvoerenvansystematicre viewsenmetaanalysespecifiekvoordierexperimenten.Per15oktober2008iseenpostdocaan gesteldopditproject.Omdekwaliteitvandewetenschappelijkeliteratuurteverbeteren,aange ziendezevaakincompleetisbetreffendegegevensoveruitgevoerdedierexperimenten,isgestart metdeontwikkelingvaneenpublicatiechecklistvooronderzoekersdiemetproefdierenwerken. Doorhetvolgenvandezechecklistzullensystematicreviewsindetoekomstookvoordierproeven mogelijkworden.Dezepublicatiechecklistzalwordengetoetstaandepraktijkomtebepalenwat deeventuelebelemmerendefactorenzijnenhoedieopgelostkunnenworden.Tevensisgestart methetschrijvenvaneensystematicreview(SR)overomega3vetzurenindiermodellenvoorde ziektevanAlzheimer.HetschrijvenvanditSRzalhelpenbijhetontwikkelenvanrichtlijnenvoor hetdoenvanSR’senmetaanalysesinhetdierexperimenteleonderzoeksveld. 2. Landelijkzoekennaarenvindenvande3V's Per1november2008iseenjunioronderzoekeraangestelddieinkaartgaatbrengenhoegebruik gemaaktwordtvanbestaandekennisophetgebiedvande3V’s,vanuitdepraktijkvanhetdoen vandierproeven.Devolgendestapishoedepraktijkgefaciliteerdkanwordenvoorhetoptimaal gebruikvandebestaandekennis.NaaraanleidingvanoriënterendeinterviewsbinnenhetUMCSt. Radboudin2008isnueenlandelijkeenquêteverstuurdnaaronderzoekers,proefdierdeskundigen enDECleden,overhetgebruikvaninformatiebronnenendetoepassingvankennisindepraktijk. Binnengehaaldefondsen ProgrammaDierproevenbegrensdII(ZonMW) Richtlijnen voor literatuur onderzoek naar 3V alternatieven en metaanalyse vandierexperimenten ProgrammaDierproevenbegrensdII(ZonMW) Landelijkzoekennaarenvindenvande3V's Totaal
€175.000
€95.000 €270.000
6.3. Output DewetenschappelijkeoutputvanhetCDLwordtweergegevenindevolgendetabellen. Publicaties Suppressionofnoxiousinducedcfosexpressionintheratlumbarspinalcordbyisofluranealoneor combined with fentanyl. Sommers MG, Nguyen NK, Veening JG, Vissers KC, RitskesHoitinga M, van EgmondJ.AnesthesiaandAnalgesia(2008)106(4),13031308. Actualtopicsonthefeedingandnutritionoflaboratoryrodentsandrabbits.MerelRitskesHoitinga, BartSavenije,BurghartJilge.VeterinaryNutritionandDietetics,p.10961117.firstedition,Ed.Sandor Gy.Fekete“ProScientiaVeterinariaHungarica”Foundation,Budapest,2008.ISBN9789630651660. Injectie van tumorcellen bij de nude muis: zijn tumorgroei en –locatie afhankelijk van de injectie techniek?IlonavandenBrink,GeertPoelen,DorienvandePol.Biotechniek(2008),47(1),69 Impaired isotonic contractility and structural abnormalities in the diaphragm of congestive heart failurerats.vanHeesHW,vanderHeijdenHF,HafmansT,EnnenL,HeunksLM,VerheugtFW,Dekhuij zenPN.IntJCardiol.2008Aug29;128(3):32635.
14CentraalDierenlaboratorium
Lezingen 3R’sinscience–MerelRitskesHoitinga–Egan/RocheWorkshop,Basel,1011januari2008 Dierproeveninhetonderwijs,debatUniversitairMilieuPlatform–MarliesLeenaars,14januari2008 LaboratoryAnimalScienceandthe3R’s–MarliesLeenaars,PresentatievoorDeensestudenten,CDL, 29januari2008 Improvingthesearchforthe3Rs–MerelRitskesHoitinga,CharlesRiverLaboratories,4thEuropean ShortCourse,Lyon,30januari–1februari2008 3RResearchCentre–BartSavenije,CharlesRiverLaboratories,4thEuropeanShortCourse,Lyon,30 januari–1februari2008 3VmethodeninwetenschappelijkonderzoekMarliesLeenaars 1februari2008,Dierproevenenalternatieven;acceptatieenpubliekeopinie,HogeschoolUtrecht 3RResearchCentreMerelRitskes,BartSavenije,MarliesLeenaars,BezoekvanPartijvoordeDieren aan3RResearchCentre,8februari2008 Cursusproefdierkundeen3RresearchcentreMarliesLeenaars: 15februari2008,TwenteUniversiteit OverlegSystematicReviewforLaboratoryAnimalScienceMerelRitskes,BartSavenije 19februari2008,DutchCochraneCentre,Amsterdam Luxdebat;Dierproevenindemedischewetenschappen:onvermijdelijkofoverbodig?–MerelRits kesHoitinga,26februari2008 Presentatie3RResearchCentreMerelRitskes,BartSavenije,MarliesLeenaars 6mei2008,NC3R’s,London Dierproevenendemedia–MerelRitskesHoitinga,HarlanSymposium,29mei2008 DierproeveninNijmegen/Support3RResearchCentreBartSavenije,JudithvanLuijk,19juni2008, DiscussiebijeenkomstAlternatievenvoorDierproeven,LeidsUniversitairMedischCentrum Presentatie3RResearchCentreaanmedewerkersScheringPloughBartSavenije 20juni2008,CentraalDierenlaboratorium,Nijmegen Biotopiamarathondiscussie–MerelRitskesHoitinga,Lux,18oktober2008 Posters Bloedafnameviadestaartarterie–GeertjevanderWielen,HenkArnts,Biotechnischedagen,Veldho ven,29en30oktober2008 Landbouwhuisdierenherstellenbeterinvertrouwdeomgeving–ConradvandenBroek,Biotechni schedagen,Veldhoven,29en30oktober2008 Tumorinjectietechniekverfijning–BiancaLemmers,Biotechnischedagen,Veldhoven,29en30okto ber2008 Groepshuisvestingvangeïmmuniseerdekippenmogelijkdoorvallegnesten–HenkArnts,Jeroende Bever,Biotechnischedagen,Veldhoven,29en30oktober2008 Kooiverrijkinginstofwisselingskooien–HenkArnts,JannekeMulders,Biotechnischedagen,Veldho ven,29en30oktober2008 Stressreductiemetbehulpvanbuddyrat–BiancaLemmers,Biotechnischedagen,Veldhoven,29en 30oktober2008
Jaarverslag200815
7. Onderwijs
7.1. CursusProefdierkunde De proefdierdeskundige van de RU Dr. Marlies Leenaars verzorgt in samenwerking met het CDL de cursussenproefdierkundevoordeonderzoekersvandeRUenhetUMCStRadboud.Dezecursussen wordennuookvoorstudententechnischegeneeskundevandeuniversiteitTwentegeorganiseerd. Intotaalhebben152studentenenonderzoekersdecursusProefdierkundegevolgd. aantaldeelnemerscursusProefdierkunde 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2006
2007
2008
7.2. PraktijkonderwijsenpraktijkexamensHelicon Het CDL geeft ondersteuning bij de praktijklessen van de opleidingen tot proefdierverzorger en bio technicusaandeHeliconMBOopleidingeninNijmegen. Inmei2008isinhetCDL deProevevanBekwaamheid(PVB)afgenomen.DePVBishetafsluitende examenwaarbijalleberoepscompetentiesvandestudentenindepraktijksituatiewordenbeoordeeld. Intotaalhebben6leerlingenproefdierverzorging(BBL)en55leerlingenbiotechniek(BBLenBOL)hun PVBinhetCDLafgelegd.
Alternatieveninhetproefdierkundeonderwijs
16CentraalDierenlaboratorium
7.3. Stage Stagecontracten
aantal
Proefdierverzorging Helicon,Nijmegen Groenhorst,Barneveld Biotechniek Helicon,Nijmegen Anders Laboratoriumtechniek,Eindhoven HASDenBosch CAHDronten totaal
7 1 3 1 1 1 14
uren 1656 288 1080 180 180 72 3456
Stageverslagen Adviesrapport;Toegangsregelsen–procedures–AnneHuting,moduleKwaliteteitszorgencertifice ring,opleidingDierengezondheidszorgCAHDronten StageverslagQMDiagnostics–DorandaKanters,stagemicrobiologie,laboratoriumtechniek,ROC Eindhoven
Externonderwijs Bijdragenexternonderwijs Collegevoeding,cursusproefdierkundeAMC–MerelRitskesHoitinga,7maarten10juni2008 Collegevoeding,cursusproefdierkundePorto–MerelRitskesHoitinga,Portugal,9april2008 WorkshopZoekennaarde3V’sinliteratuur,cursusproefdierkundeAMC–BartSavenije,12maarten 17juni2008 Bioengineeringindeknie
Hetkapotgaanvandemeniscusindeknieiseenrisicofactorvoorhetoptreden
vankraakbeenschade.Deartrosedieoptermijnhetgevolghiervankanzijnleidt totpijnklachtenenfunctieverlies.InnauwesamenwerkingmetdeafdelingPoly meerchemie van de Rijksuniversiteit Groningen heeft het Orthopedische Onder zoekslaboratoriumineendoorSTWgefinancierdonderzoekinhondenonderzocht ofeenkapottemeniscuskonwordenvervangendooreenkunstmeniscusvaneen degradeerbaarpolymeer.Thanswordendoorhetbedrijfdiedeontwikkeldetech nologienaardemarktbrengt(OrteqBV)eenimplantaatvoorpartiëlemeniscus vervanging(ActifitTM),gebaseerdopkennisontwikkeldinhetSTWproject,inpatiëntenuitgetest.Deresulta tennatweejaarzijnveelbelovend.
Meerinfo:www.clinica.co.uk/news2/oct_08/exclusive_interview_new_meniscus_implant_gives_orteq_a_leg_up_in_$2bn_market
Jaarverslag200817
8. Alternatieven In december 2006 is het 3R Research Centre opgericht ter on dersteuning van onderzoekers bij het vinden en toepassen van 3Vmethoden(Vermindering,VerfijningenVervangingvandier proeven)inhunonderzoek.De3V’sstaaninternationaalbekend alsde3R’svanReduction,RefinementenReplacement. Defocusinheteerstejaarvanhet3RResearchCentrelagmet nameopadviesenonderwijs.Inhettweedejaarisdefocusverbreedmetmeeraandachtvoorcom municatie en PR. Dit ter inbedding van het 3R Research Centre in het Centraal Dierenlaboratorium (CDL)enhetUMCStRadboud,enhetverwervenvannaamsbekendheidopnationaaleninternationaal niveau. OmnationaleeninternationaleonderzoekersbinnenhetUMCaantekunnensprekenisbegin2008de oorspronkelijkenaam3VResearchCentreveranderdin3RResearchCentre. Deoprichtingvanhet3RResearchCentreismogelijkgemaaktdoorfinanciëlesteunvanhetCollege van Bestuur (CvB) van de Radboud Universiteit en support van de Raad van Bestuur (RvB) van het UMCStRadboud.ErvindtregelmatigoverlegplaatsmethetCvBenRvBviadedirecteurvanhetCDL. In2008heefthet3RResearchCentreonderzoekersopvrijwilligebasisondersteund.
8.1. Overzichtzoekopdrachten In2008zijnbijhet3RRC26zoekvragengedocumenteerd.Ditaantalisongeveergelijkaanhetaantal vragendatin2007isafgehandeld.Opvallendisweldatdevragensteedsuitgebreiderencomplexer worden.Inhetjaarverslagvanhet3RRCvan2008wordendevragenenverzoekenalsmededeuitge voerdezoekactiesenresultatenweergegeven. Deevaluatievandezoekopdrachtenbrachtduidelijknaarvorendathet3RRCefficiëntengrondigin formatieheeftaangeleverd,engoedehulpbiedtbijproefopzetenuitvoer,verdiepingvankennis,in zichtenmogelijkheden,enverificatievanideeën.Helaasisernietopelkezoekvraageenantwoordte geven.Enerzijdsbiedtdeliteratuurnietoveraleenantwoordop,anderzijdsishetsomsnietmogelijk omdepraktijkteverbeteren.
8.2. Onderzoek Binnen het ZonMw programma Dierproeven Begrensd II, heeft het 3RRC financiering ontvangen voor2projecten.Zieparagraaf6.2.
8.3. Voorlichtingeninformatie Het3RResearchCentreheeftdeafgelopentweejaareengedegenreputatieopgebouwdalsexpertop hetgebiedvande3V’sinhetproefdieronderzoek. Aan het politieke debat over dierproeven is actief door het 3RRC bijgedragen door Tweede Kamer leden te informeren en te voorzien van gericht commentaar op beleidsstukken. In de Kabinetsvisie “AlternatievenvoorDierproeven”(juni2008),wordthet3RRCalseenvandekenniscentraopdatge bied met name genoemd. Daarnaast onderhoudt het 3RRC goede contacten en samenwerking met veleorganisatiesmetheelverschillendeoogmerkeninNederlandendaarbuiten,waaronderZonMW, KNAW,NCA,VerenigingProefdiervrij,politiekepartijen,verschillendeUMC’s,Organon/SheringPlough enanderebedrijven. Zodoendewerdenin2008regelmatigpresentatiesgegevenoverdewerkzaamhedenendestandvan zaken,zowelinternalsbuitenhetUMCopuitnodiging(o.a.aanmedewerkersvanhetUMC,kamerlid EstherOuwehand,ledenvanProefdiervrij,studentenvanhogescholenenuniversiteitenenveleande regeïnteresseerdepartijen).
18CentraalDierenlaboratorium
HetCDLbesteedtveelaandachtaandewettelijkeverplichtingomtezoeken naar de 3V’s en onderzoekt op welke manieren het dierwelzijn verbeterd kanwordenzonderdeonderzoeksdoelenuithetoogteverliezen. Gedurende de 46ste editie van de Biotechnische Dagen in Veldhoven heb benmedewerkersvanhetCDLenhet3RResearchCentregezamenlijkenke le posters gepresenteerd over verfijning binnen het CDL, ontwikkeld door biotechnici, proefdierverzorgers en onderzoekers, waarvan enkele ook in 3RRCnieuwsbrievenhebbengestaan. Deze onderzoeken zijn gebundeld in een promotieboekje wat beschikbaar werdgesteldopdeBiotechnischeDagen2008.ZiebijlageI,pagina23. Daarnaast is een folder opgesteld met algemene informatie. Beiden zijn af tehalenoftebestellenbijhet3RResearchCentre. Desinds2007uitgebrachtenieuwsbriefwordtomdetweemaandendigitaalverzondenaanonderzoe kers,proefdierdeskundigenenparticulieregeïnteresseerdeninheelNederlandenbinnenhetUMCSt Radboud en de Radboud Universiteit aan alle betrokkenen bij dierexperimenteel onderzoek. De nieuwsbriefheeftmomenteeleenoplagevanruim500stuks. De3RRCpaginabinnendewebsitevanhetCDLisuitgebreidensnellertevindendoordekorteURL: www.umcn.nl/3RRC.Viadesitekanmenzichnuaanenafmeldenvoordenieuwsbriefendiversere levantedocumentendownloaden(ondermeernieuwsbrieven,jaarverslagen,”deKamervragen”ende Kabinetsvisie: alternatieven voor dierproeven). Tevens is een extra nieuwspagina aan de site toege voegd.In2009zalhet3RRCmeedraaienindepilotfasevanhetnieuweintranet(Bedrijfsportaal)bin nenhetUMC.
Jaarverslag200819
9.
QMDiagnostics
QMDiagnostics(QMD)ishetsamenwerkingsverbandtussen het controlelaboratorium van het CDL en het voormalige ICLAS (International Council for Laboratory Animal Science Associations)referencecentreforrodentvirusesvandeafde lingMedischeMicrobiologie,datin2003isgestart.
9.1. OprichtingBVQMDiagnostics Inmaart2008heeftdeRaadvanBestuurvanhetUMCStRadboudnabeoordelingvanhetonderne mersplanvanQMDiagnostics(QMD)besloten,hetsamenwerkingsverbandtussenhetcontrolelabora toriumvanhetCDLenhetvoormaligeICLAS(InternationalCouncilforLaboratoryAnimalScienceAs sociations)referencecentreforrodentvirusesvandeafdelingMedischeMicrobiologie(MMB)alszelf standigeafdelingsBVonderdeUMCHoldingBVteplaatsen.Heel2008iserinoverlegmetdemoe derafdelingenenDirectoraatValorisatienaarzelfstandigheidtoegewerktenis18december2008QM DiagnosticsBVopgericht. VoorhetpersoneelvanQMDwas2008eendynamischjaarmetveelveranderingen.Volinzetisdoor iedereen gewerkt om van 2 afdelingen met verschillende culturen en bedrijfsvoeringen één QMD te maken.AlhetpersoneeldatbijhetCDLenhetMMBwerkzaamwas,gaatmeenaarQMD.Hetmeren deel wordt gedetacheerd vanuit de moederafdelingen en een aantal zal in 2009 in dienst van de BV treden. HoewelerinprincipenietsveranderdisindewerkzaamhedendieQMDvoorhetCDLverricht,isde inrichting en aansturing van de gezondheidsmonitoring en procescontroles voor het CDL bijgesteld. TussenQMDenhetCDLisnueenechteklantrelatieontstaan.HiertoeisbinnenhetCDLeennieuwe microbiologische coördinator aangesteld en is ook de wijze waarop onderzoeken vanuit het CDL bij QMD kunnen worden aangemeld en de resultaten vanuit QMD aan het CDL worden gerapporteerd gewijzigd.DedienstverleningvanQMDnaarhetCDLisdaardoorverbeterd. De isolatoren unit van het CDL heeft de afgelopen jaren naar volle tevredenheid de dieren die voor gezondheidscontrolebijQMDwordenaangeboden,gehuisvestenverzorgd.Inoverlegmetdezeafde lingzijnerin2008verbeteringenaangebrachtinhetlogistiekeprocesronddebinnenkomstenhuis vesting van de dieren. Deze afdeling heeft in 2008 op maandag alle biotechnische handelingen bij QMDverzorgdenzaldatookindetoekomstblijvendoen. Omdat QMD nu zelfstandig is, zal vanaf 2009 geen rapportage meer in het jaarverslag van het CDL plaatsvinden.QMDblijftgehuisvestinhetCDLenhooptmetdemedewerkersvanhetCDL,indetoe komstopeenprettigewijzeteblijvensamenwerkenentevredenklantenvanelkaartezullenblijven!
20CentraalDierenlaboratorium
10.
Openheid
In2008heefthetCDLopnieuwhetopenbeleidvoortgezetenvelerondleidingengeorganiseerd:637 mensen zijn op rondleiding geweest. Tevens zijn er speciale discussiemiddagen en rondleidingen ge weestmetdePartijvoordeDieren(EstherOuwehand),vrijwilligersvanProefdiervrijendeorganisatie Biteback. Het toenemende dierenrechtactivisme heeft ertoe geleid dat er in 2008 meer focus is ge weest voor onderzoek met proefdieren in de media, en daarnaast vanuit de politiek en de weten schappelijkewereld.HetopenbeleidvanhetCDLblijftgehandhaafd,omdatopenheidendialoogals de meest optimale manier gezien wordt om in discussie te blijven, en de aandacht en energie aan daadwerkelijkeverbeteringentenbehoevevandeproefdierentengoedetelatenkomen. Het afdelingshoofd CDL was lid van de werkgroep openheid en voorzitter van de schrijfgroep open heid, ingesteld door de KNAWVSNUNFU. Dit werk resulteerde in de Code openheid dierproeven, waarin voorstellen worden gedaan om tegemoet te komen aan de vraag naar openheid vanuit de maatschappij.Deaangesloteninstellingenbijdegenoemdedrieorganisatieshebbenondertussende ze code ondertekend, zodat vanaf 2009 proefdierkundige jaarverslagen zullen verschijnen waarin de rol van de dierproef in het wetenschappelijke onderzoek een duidelijke plaats zal krijgen. Eveneens zullendeethischeaspectenendeaandachtvoorde3V’sbinnendeinstellinghierinaandeordeko men.
10.1. Mediacontact Kranten/tijdschriften Injectiespuitvervangtmuggensnuit,Radbode2,1februari2008 Debatoverdierproeven,Radbode4,7maart2008 Dementerendemuizenopdieet,Radbode4,7maart2008 Proefdierlijdtdooradministratievelast(artikelnavLuxdebat),Trouw,26maart2008 Successtamceltransplantatie,Radbode7,25april2008 7TeslaMRIgeplaatst,Radbode7,25april2008 Dierproevenensteedsbeterworden,Radbode16,24oktober2008 BezoekaanhetcentraaldierenlaboratoriuminNijmegen,Proefdiervrijmagazine3,september2008
‘Zijn dierproeven in de medische wetenschap onvermijdelijk of overbodig?’, luidde de centrale vraag tijdens het drukbezochte LUX-debat op 26 februari jl. Merel Ritskes-Hoitinga, hoogleraar proefdierkunde en directeur van het Centraal Dieren Laboratorium, kruiste hierover verbaal de degens met Marja Zuidgeest, directeur van vereniging Proefdiervrij. Aansluitend bogen Erno Eskens (o.a. uitgever van Filosofie Magazine) en René ten Bosch (hoogleraar filosofie aan de Radboud Universiteit) zich over het nut van dierenrechten.
Radbode4,7maart2008
Jaarverslag200821
TV Dierproevenenactivisme,Nova,1februari2008 MensofDier?,Rondom10,NCRV,22maart2008 Reportage over het onderzoek van prof. O. Boerman, Krugers Park, TV Gelderland, 28 september 2008
NOVA
Rondom10
TVGelderland
Radio
MerelRitskesoerdierproeven,OmropFryslan,17februari2008 Zenenproefdieren:ingoeiekombyfoarMerelRitskes,OmropFryslan,2maart2008 Reportageover3RResearchCentre,GoedemiddagGelderland,RadioGelderland,6juni2008 Reportageoverproefdieren,Depraktijk,AVROradio1,3oktober2008
PretargetedPETimagingenradioimmuuntherapievandikkedarmkanker Deafgelopenjarenisduidelijkgewordendatbepaaldevormenvankanker,bijvoorbeeld lymfeklierkanker, effectief behandeld kunnen worden met antilichamen gelabeld met radionucliden. Voor de behandeling van dikkedarm en endeldarmkanker is deze me thode echterminder effectief gebleken. Op de afdeling Nucleaire Geneeskunde wordt daaromeennieuwevormvanradioimmunotherapievoordikkedarmkankerontwikkeld. Metdezezgn.pretargetingmethodewordenhogeredosesradioaktiviteitnaardetumor geleid,waardoordeeffectiviteitvandemethodeverhoogdwordt.
Bijpretargetingwordtindeeerstefaseeenantilichaamtoegediend,datspecifiekbindt aandetumorcel.Anderzijdsbindtditantilichaamaaneenradioaktiefgelabeldpeptide datindetweedefasewordttoegediendophetmomentdathetantilichaamalgelokali seerd is in de tumor. Het radioaktieve peptide wordt daardoor alleen in de tumor ge bonden,terwijlderestsnelviadeurinewordtuitgescheiden.
In muizen is de optimale bereiding van het radiofarmaca, de beste verhouding tussen Een PETscan van een muis met eensubcutanetumoropdeflank. hetantilichaamenpeptideenhetjuisteintervaltussenbeideinjectiesbepaald.Naast Demuisheefthetantilichaam toegediendgekregenen16uur debeeldvorming,wordtookhettherapeutischeffectvandepretargetedradioimmuno laterhetfluor18gelabeldpeptide. Eénuurnadeinjectievanhet therapieonderzocht.Opbasisvandezeresultatenstartmedio2009eenonderzoeknaar radioactievepeptideisdePETscan gemaakt.Desubcutanetumoris de veiligheid en de effectiviteit van deze nieuwe vorm van radioimmunotherapie in duidelijkzichtbaar.Omdathetpep tideviadeurinewordtuitgeschei patiëntenmetuitgezaaidedikkedarmkanker. denzijnookdenierenzichtbaar.
Bron:onderzoekRafkeSchoffelen,NucleaireGeneeskunde
22CentraalDierenlaboratorium
BijlageI;PostersBiotechnischedagen2008
Jaarverslag200823
Verantwoordelijk voor welzijn van mens en dier!
Jaarverslag 2008 Centraal Dierenlaboratorium © Centraal Dierenlaboratorium
