INLEIDING
2l januari 1435: de verenigingvan Leeuwarden,Oldehoveen Hoek Deze gebeurtenis,die ons verhaal afsluit, is de meest bekendeuit de geschiedenis middeleeuwse van Leeuwardengeworden,dit mededank zij jaar de herdenkingervan, 500 later.r Door de uitbreiding met de beide buitenbuurten Oldehove en Hoek, waaronder tevens een omvangrijk plattelandsgebied was begrepen,werd de grondslaggelegdvoor de stad, zoals wij die heden ten dage kennen als de historischebinnenstad. Bijgevoegdkaartje toont aan om welk een ingrijpendewijziginghet hier ging (kaart l). Toch zou waarschijnlijk nooit tot een herdenkingzijn besloten,als uit eerdertijd vergelijkbarefeiten - we denkenbijvoorbeeld aan de elders meestal gevierde datum van de stadsrechtverlening waren overgeleverd.Van maar weinig middeleeuwsestedenin ons land, uitgezonderd de meeste andere Friese, zullen echter de geschreven bronnen zo schaarszijn als van Leeuwarden.Ook in dit opzichtvormt het jaar 1435 een keerpunt: de op deze zaak betrekking hebbende oorkonden,in totaal zesstuks,zijn de eerste,die grotendeelsin origineel (alleen oorkonde 6 is een later afschrift) in het stadsarchiefbewaard bleven.2Al kort erop neemt hun aantal dermate toe, dat een redelijk gedocumenteerde kan worden geschreven. Wij maken stadsgeschiedenis van de door dezeoorkondenreeksgebodenmogelijkheidgebruik om de niet in de middeleeuwsegeschiedenis van Leeuwardeningewijdelezer alvast met de hoofdlijnen daarvan op de hoogte te brengen. zoals De eersteoorkonde is het officielebesluittot de samenvoeging. dat op 3 augustus1426door het landsbestuurvan Oostergoen Westergo was genomen(oorkonde l). Om te beginnengeeftde zeernauwkeurige omschrijvingvan de hoedanigheden van dezebestuurders(regelI t / m 5) gelegenheid ietste zeggenover de bijzonderestaatkundigeverhoudingen van het laat-middeleeuwse Friesland,die verderop nog vaak ter sprake zullen komen. De graaf had hier vroegtijdig zijn invloed verloren; sindsdienoefendende door de bevolkingzelf gekozenrechtersvan de plattelandsdistricten (de delen)en van de stedengezamenlijkhet hoogste gezaguit. Deze periode in de Friese geschiedenis staat bekendals die van de'FrieseVrijheid'. Veelverdergaatde tweedelingOostergo/Westergo terug. Dit namenpaarkomen we al in J34 voor het eersttegen;het hield verband met de tot in de l3e eeuwdwars door Frieslandlopende Middelzee. ll
lil
'S{;#fli,t',fl^ FLe;: f,rPf
iS--
t-_l
\s\
/t kaart l: l.eeuwardenv66r en na de grote stadsuitbreidingvan 1435.
.
= stadsgrachtvoor 1435. = stadsgracht gegraven van 1484 1498, die afgezien van de rond 1600 aangelegdebastions, alsmedeeen kleine uitleg naar het zuiden (het huidige Wilhelminaplein en Zaailand) tot op de dag van heden de grens van de historischebinnenstadvormt.
Vervolgenswordt de eigenlijkezaakmet redenenomkleedvoorgedragen (regel6 tlm 12). Dat Leeuwardentoentertijd een stedelijkaanzien genoot, wordt o.a. door de hier genoemde stadsgracht bevestigd. Doordat die pas in de vorige eeuw werd gedempt,kan hieruit tevensde omvangyan het stadsgebiedworden bepaald.Beginnendebij de Nieuwestadliep de gracht langs de Bagijnesteeg, de St. Anthonystraat, het Perkswaltje,het Schoenmakersperk, Nieuweburen, de de Voorstreek,de Tuinen, de Tweebaksmarkt,het Zwitserswaltje,de Weaze,de Groentemarkt en het Naauw weer terug naar de Nieuwestad(kaart l). Aan dit stadje,dat niet de helft van de huidigehistorischebinnenstadbesloeg,is ter onderscheidingde naam oud-Leeuwardengegeven.
t2
Alle da jene der dit breeff scelletsian jeffta herat lessenso dwa wij Pyba to da Fliete ende Doya Abingha gretmanein Woldenzeerdele. Fecka Tybisma endeEeta inder Humerze.greetmanein Waghenbruggerdele. ende die mena reed der steddena.als Starem. Hyndalepem.Waldercom Herlenz-eBodelswertSnekeSlaeteendeDockem 5 endedie mena reedwt Astergoendewt Westergoder nv for gaderetis to Boldelswert kud endeepenbere.dat wij menelikewr eendreyensendendews goedthyngt,dat da riocht endeda stedawel wr een se. so habba wij ordineretendeset.dat Alda houwe endeal dat der bynna der sted grefft to Liowert is endedien Hoek der to Liowert to tszierka heert scel waza onder een stat riochte to Liowert ende aldeer to riochten l0 ende den mysdedegheto pyneghienghelicc bynna der sted riochte om dat ma den arma die bet mey byschiirma ende den my[sd]edeghaby riochte ende den ferde sterkie Ende wer dat secke dat emma hiir to jens waza wolde iefta clagia wolde die scelt(?). . . ma in ws fors. so woila wij tale ende andert hera. wanneer dat l5 dekariocht in Liowerder dele ende nyoghenderiocht wrgader[eth]es endeeer naet endedela wiit fors. danneweer wr bec der by sceltwt gaenjefta hoe wiit dan schycket ende ordineriet [mit twi]ra tale Dit by fale rvij fors. wt [e]lcka dele ende stedemby sonderlingaby twintega merkem stede ende feste to halden. ln o[rcond]e disser weerheytso habba wy vse[si]gelenendesecretenvp die spaciedes brieffsthracht.der 20 ws namaender by screwe[ns]taed.lnt jeer ons Herendusentfiowerhundert XXVI des snyondesney sente Peter vincula dey
van Leeuwarden, Oldehove en Hoek Oorkondel: Het officielebesluittot de vereniging (3 augustus1426). B r o n :P . S i p m a ,O u d f r i e sO e o r k o n d e nd,e e l2 , ' s - G r a v e n h a g1e9,3 3p, . 1 5 ,n o . : 1 3 .
Over de geschiedenis ervan worden we zeeronvollediggeinformeerd. Zo z1jn,niettegenstaande sindshet eindevan de l3e eeuw in oorkonden van de stad Leeuwardensprakeis, geenoude stadsrechten overgeleverd. Bedoeldeoorkonden,afkomstiguit buitenlandsearchievenen handelende over de scheepvaarten handel van het toenmaligeLeeuwarden,zijn te zamen met de in de I le eeuw in grote getalete Leeuwardengeslagen munten,de enigebronnenop economischgebied.Alleen de archeologen hebbende laatstejaren belangrijkenieuwegegevenskunnenaandragen. o.a. betreffendede ouderdom van de beideterpen,waarop dit stadsdeel is gebouwd,alsmedeover hun omgeving,waar destijdsde Ee uitmondde in de even westelijkergelegenMiddelzee. De overstapnaar de beidebuitenbuurtenwordt aan de hand van het voor de samenvoeginggegevenargument, dat de gerechtenen de plaatsenmet elkaar overeendiendente stemmen(regel7), gemakkelijk gemaakt. Wat hiermee precies wordt bedoeld, blijkt uit enige l2eeeuwseoorkonden, die van Leeuwardenspreken, maar op Oldehove betrekking hebben. Hier, dus buiten de latere stad, stond de oudste parochiekerkvan Leeuwarden,waaraan thans nog de toren van die naam herinnert. Derhalve moet onder de plaatsnaam Leeuwarden
l3
vvrryrvrrAUrU.r\ strrrvssrgroter gebledzUn Vefstaan,hetgeenmen kennelijk later nog niet was vergeten.Waarom oud-Leeuwarden,dat blijkens een oorkonde van 1333 ook kerkelijk zelfstandigwas geworden,wel Nijehove werd genoemd,z.alnu eveneensduidelijk zijn. Over de kerk van Oldehove,alsmedede terp waarop zij gebouwdwas,zijn onlangs,al weer dank zij de archeologie,naderebijzonderhedenbekendgeworden. Voor de derde betrokkene,Hoek, bezittenwe geen oudere gegevens dan de onderhavigeoorkonde. Maar de ligging aan de noordoostelijke rand van de stadsgracht,in de bocht (= hoek) tussenVoorstreeken Vliet, waarlangsin dezetijd, toen de Middelzeewas dichtgeslibd,eenvan de voornaamstehandelswegenvan de stad liep, verraadt een veel latere aanlegmet bovendienvrij zeker een elementvan concurrentiein zich. Op dit laatstedeel van de veronderstellingkomen we bij de bespreking van een volgendeoorkonde, die dieper op de locale machtsverhoudingen ingaat, nader terug. In dez,eoorkonde wordt er alleen aan toegevoegd. dat ook Hoek kerkelijk tot Leeuwardenbehoorde.Of hieruit moet worden besloten,dat de latere parochiekerkvan Hoek, die stond aan de Voorstreek,toen al zelfstandigwas geworden,of nog slechtsde statusvan kapel bezat. is moeilijk uit te maken. Het slot van de oorkonde (regel 13 tlm2l) is voor ons doel van minder belang. Tegen de genomen beslissing kan beroep worden aangetekendbij het seendgerechtvan Leeuwarderadeelen bij het negengerecht, een overkoepelendrechtsorgaanvan Leeuwarderadeel, Tietjerksteradeel en ldaarderadeel;niettemin wordt alvast een sanctie vastgesteldvan 20 mark. De drie volgendeoorkonden zijn als het uitvloeiselvan dezeberoepsprocedureop te vatten; veel nieuwe gezichtspuntenleverenzij niet op. Die van 24 maart 142'lherhaaltslechtsin meerbeknoptebewoordingen het besluitvan vorig jaar (oorkonde 2). Kort erna, op 6 mei 1427, bhJkt uit welke hoek het verzet komt: Leeuwarderadeel,dat zijn rechtsgebiedzag aangetast,moet openlijk worden gedwongenzich te schikken (oorkonde 3). Door het noenen van de trimdelen,een ten behoevevan de rechterkeuzein Leeuwarderadeel ingevoerdeterritoriale driedeling,komt vast te staan,dat het in de bedoelinglag het hele middentrimdeelbA de stad te voegen(kaart 2). De oorkonde van 8 juli 1432toont aan, dat de zaakdan nog steeds slepende is (oorkonde4). Eventekenendvoor de Friesestaatkundigeverhoudingenvan die tijd als het voorgaandemag de uitkomst van de procedure heten: de stad heeftten slotte op 2l januari 1435d.m.v. twee afz-onderlijke verdragen met de ter plaatseoptredendemachthebbers- in Oldehovede pastoor en de deken en in Hoek de edelman Pieter van Cammingha zelf de knoop doorgehakt(oorkonde 5 en 6, a{b. I en 2). De inhoud van beide l4
Wij rechterenen(de)raden der landen en(de)der stede(n)in Oest(er)gaen(de)West(er)ga die nv v(er)gadertsiin toe Zneeck doen kond en(de)openbaeredat wii hebbenoirlof gegeuen en(de)machtichgemaketdie stedevan Liewert te rechtenwat dair ghescietin die stede, alzo veer als die bueren begrepen siin, den misdadige(n)te berechtenoffte vredeloeste legge(n),volmachtichte wesenen(de)vry als Zneeck,offte anderstede(n)in an onse(n)lande In kennisseder wairheit zo hebbenwij onsensegelenen(de)zeecreeten dcsen brief gehangendair die namen dair in ghescreue(n)staen van ons(er)alle(n) wege(n)r'oirs (creuen).lnt jaer Ons(es)H(er)en.M. CCCC. en(de)seuenentwintich op Ons(er) Liever Vrouwe(n) auont A(n)nu(n)cia(ti)o. Oorkonde 2: De eersteherhaling van voornoemd besluit (24 maart 1427). Bron: A. v. d. Minne, De uitbreiding van Leeuwarden in 1435, in: Leeuwarden 1435 1935.Gedenkboekuitgegevenin opdracht van de vereenigingtot bevorderingvan vreemdelingenr,erkeer te Leeuwardenen omstreken, Leeuwarden 1935,p. 4.
schepenenriochterenenderaedder landenendestedcn Grieetmannenborghermeysteren van Westergoende van Oestergodaer nu ter tiit voergaretsint ter Sneekdio schilinghe deerwesenhaet twischadat nordesttreemdeelende dat suderstin Liewerderadeelende dat meenteriocht van Lewert endedat meenteriocht deer mit l-iewerderameenteghaer leyd habbct van da ora sida habbet wi wiisd ende deeld dattet sudersttreemdeelende noerdestvors. schellet mey swerra up des meentesbreue deer wv dio vors. meente bisigheletende machtich maket habbet bi to riochten Ende wi bifollet alla handendaet hemntennemmenhiara riocht b1'crense bi een penaIan twintigha merkum ut elkendeel endeelk staed In een kennisseder waerheit so is dit breeff bisigheletmit Walderkum Bodelsrvert ende Slaetmannasecreetvan ons allera weghenalntjaer ons Heren dusent CCCC seuenende twintich uo sinte lohannesdach antc portam Lantinam Oorkonde 3: Het aan Leeuwarderadeelgegevenbevel zich in de gebiedsafstandte schikken(6 nrei 1427). B r o n :S i p r l a . a . w . , p . 1 2 ,n o . : 1 5 .
oorkonden heeft voornamelijk betrekking op de daarbij overeengekomen voorwaarden, waarvan de omschrijving naderhand \/an groot belangzal blijken te z4n voor onze kennis van het oudste Leeuwarder (resp.regel 4tlm l6 en regel7 tlm 9). Verder komt uit het stadsrecht feit, dat Hoek deel blijkt uit te maken van de bezittingenvan de familie Cammingha, de ware aard van deze nederzettingaan het licht. Dit - hoofdelingwordt in de l4e en l5e eeuw de hoofdelingengeslacht algemeengangbaretitel voor de Frieseadel - woonde voor zover na te gaanal vanaf het einde van de l2e eeuw op het eventen oostenvan de stad gelegenCamminghaburen,waaraan het tegenwoordigeCambuur nog herinnert.Afgaandeop laterebronnen strektenhun bezittingenzich eveneens binnen de stad uit, maar over mogelijkeandererelatiesis niets met zekerheid te zeggen.ln deze tijd werden die verziekt door de
S f,
h, dr Vl
gl ir
I
o B
)ir
il
p F I g
b h
c
Sl
h a d n n n r(
Kaarr 2: De onderverdelingvan Leeuwarderadeelin trimdelen.
c o
b
Hoewel waarschijnlijk in de loop van de l5e eeuw nog enige kleine grenscorrecties hebbenplaatsgevonden, mag volgensVan der Minne (p. 9 I l) worden aangenomen,dat in 1435het hele middentrimdeelbij de stad is gevoegd. Het kaartjeis van Schotanus,Uitbeeldingeder Heerlijkheit Friesland,1718.
l6
k a h z
Recht en(de) rad der lande en(de) der stedenwt Westergo ende wt Oestergoenv ter tijt vergadert toe Boelswert als Staueren Hindelopen Wolderkum Harlingen Boelswert SnekeDockum endeSlote (etc.)doen kont myt dessenopene(n)breue dat wy ghemeenliken ouerdraghensijn dat de tho Oudehoueendede Hoeck de beydeto Lewerdento kerken horen onder een recht als onder der stad recht van Lewerden wesensullen om nutticheyt der lande ende der steden. Daer om beuele wy wt elken dele rechtersen(de)steden vors(creuen)by .XX. marcke dat se dat stede en(de) vaste houden sullen sonder enegherhande wedersprakeen(de)hulpereden.In een oercondder waerheytso hebbewy ghemene(n)steden vors(creuen) onse seghelean dessenbreef ghehanghen.Ghegheuen int jaer ons H(er)en .M.CCCC. en(de)XXXIt. des Dinsdaghesvoi Sunte Margarieten Joncfrow.
**
7 ,t
ry fn s{ {ij
u :
Oorkonde 4: De tweede herhaling van voornoemd besluit (8 juli la32). Bron:A. v. d. Minne. a.w.. o. 6.
partijtwistentussende Schieringersen de Vetkopers. De nederzetting Hoek bestonduit een stins met hofstede,die nadat de Cammingha'sin 1450 heren van Ameland waren geworden het Amelandshuis werd genoemd- de slotgrachtervan staat nog op de l6e-eeuwseplattegrond van Jacob van Deventeraangegeven en uit een kerk, die gezienhaar bij de adel zeer geliefdepatroonheiligeSt. Catharina3,eveneensdoor hen was gesticht. Derhalve beschouwenwij Hoek als een door de Cammingha'sgeinspireerde tegende stad gerichtestichting.Hier kon de scheepvaart langsVoorstreeken Vliet worden beheerst,de vestigingvan handelarenen ambachtsliedenvlak buiten de stadsjurisdictieworden aangemoedigd, d.w.z. op een plaats waar men de meestevoordelenvan de stad genoot zonder de lasten ervan te hoeven dragen. Maar op dit momentis het de stad, die haar slagslaat:Pietervan Camminghawordt met maar liefst al zijn bezittingen onder het stadsrecht gebracht. Dat men niettemin zijn macht bleef vrezen, kan al in de daaropvolgende regelsworden gelezen(regel 9 ti m l3). Met dezegebeurteniseindigtde geschiedenis van oud-Leeuwarden,en kan aan een nieuw Leeuwardenvorm worden gegeven.
':
1
De opzet van het boek Onze bedoelingzal intussenal grotendeelsaan de lezer zijn duidelijk geworden:wij willen de periodeuit de Leeuwardergeschiedenis beschrijven, die zich nog maar zeer ten dele uit schriftelijke bronnen laat kennen.Zelfs hadden we het er praktisch geheelzonder moeten doen, als in buitenlandsearchieven niet enige op Leeuwarden betrekking hebbendeoorkonden bewaardwaren gebleven,want in Frieslandzelf is zo goed als alles verloren gegaan.Bovendien schijnen de stedenhier
':. il.. i J *r,rp *,.t.
,.",v.,ri."r..,ri.r
-'lrjrt!
i,.
, "'q't,i'
'*i'*lt; .-,. . .
.... I '. ,.r . 9 . . . 1 .: . r\;5 li. , 1, $ r,, !..
afb. l: De origineleoorkondebetreffende de verenigingvan Leeuwarden en oldehove Gemeente ArchiefLeeuwarden, oud archief,inventaiisl.C. Singels irs93i, no.: r0.
b^.n,r
J.*.;^
b.F'r
F*q^,qralnr f!.'ab F4,.rh,u& c&FfsRAr.* -;1.* ;ffit:L:1ffffiT-il"rn.f** pnjr.^w*-ar1i* k-2i,g1i ,E /r.a -**N * .'T1.{h"{,*-.t {.1d+".tiD.r y i #t,y FI.4n: : 5latts'f _tr'-61 Y Y ryH b/rte!,4it mrtrrr.Tm fcf cl& cfitt/h -,*r<.a ?cht'-1tt" lr.flk& lF.f,*, l" *itf lPru4'ttffilt nltn|I ldfdrodf,aul
13tt j??f*
yr!.rvollrt
brail
ft l{
hf oir l']c rclp'ds 6rr,.q
frlrtl**fa arnt{tqt trH}arO'i.rff$,lf",r*
cl& prtr oo,p*l9r*r, ikft,f r o6l1cta,*a,!tpl rorpfU*t"i.. r/
ffi .ilrrui,i}/'r,:J,r"w;;x?"'mfr ebn*a:x,,rg.{r'r)nf
r$hf'ir*,,#ront,fl+"1effiffi
abpf o
aJb. 2: Een oude copie van de oorkonde betreffende de vereniging van Leeuwarden en Hoek. GemeenteArchief Leeuwarden,oud archief,inventarisJ. c. Singels(1g93), no.: l r. Van de zes oorkonden, die op deze zaak betrekking hebben, is Jit o. enige,die niet in origineel bewaard bleef.
l8
ln den nama Oodis amen In da jere vsesHerens da ma screefthusent CCCC ende XXXV vp sunte Agneta dey worden ferenighetendevergaderetdio stedvan Liowert endeAldahowestramyth hiara tobiheer myth bischeedeals hier ney scriowensteet Int aerstethet thio sted ende Aldahowestraschillethwessaonder een stedriucht 5 ney inhald der sted wilkeren der nw svnt iefta deermahier ney vm nrarra netticheet makia mochte endedyt in thet ioghe tho duriane Item so schil dio stedvan Liowerd alle sackaom tiaen der hia by leyd habbetheer datum thissisbrewisendeAldahowestra des ghelika elkerliik buta oders schaada Item so schilleth Aldahoustra scadeloes wessavan brek iefta fellighemderma hiarem of aeskiamochte thet hia naet eer in l0 thet buer riuchte ghynzen synd ltem wert ther enigh burgher wt thisseforscr. sted riucht birawet iefta misdeenbuta syner schild thet schil dio heelemeentekera bynna fiowerteennachtemiefta den haenaschilma siin goet eenschetbitalia van der forscr. meenteItem so schilma neenkoyt hagherabruka twiska Hellighamissaende Maya dey des wynters den inbrowen biaer by pena van ener merk enda bida bare Item l5 neen Hollandera schilma ontfaen foer een burgher neen riocht to feraneendeneen alderman mey to tziazana Thisse forscr. punten schilma halda bida gaerlegher In een orkund der weerheitso had dio sted van Leowerd thit breef bisighelatmit des steddissighel ende om marra festicheetso had her Jouka ws personato Alda howe ende her Johan decken dyt breef meede bisighelatmyt hiara sighelemvm 20 Aldahoustrabeedewilia In da iere vsesHerensals vorscr. is Oorkonde 5: Het verdrag met de pastoor en de deken van Oldehove inhoudendede verenigingvan deze buitenbuurt met de stad Leeuwarden(21 januari 1435). B r o n : S i p m a ,a . w . , p . 2 7 i 2 8 . n o : . 2 0 .
1 :o
In den nemma Goedesamen In da jere daemeschriawtusendfiouwerhundertende XXXV op sinte Agnieta dey warden foerenighet ende foergaedert dyoe sted fan Lyowert ende Peter Kammyngha mit aldae hofstede toe Kamingha bure ende syne kynden ende syne kyndes kynden deer op der foers. hofstedewenheftich synt mit dae 5 ynra Hoeck en de Aesterpsteramit al ducka byschedeals hijr ney scriowensteet In dat aerstedat dy stedende Peter mitter hofstedefoers.mitter ynra Hoeck en de Aesterpsera schilletwessaonder een sted riucht ney inhald der stedwilkerendier nu sint jef dierma hier neymelsom mara netticheitmettija mey dit schil durya in dat ioegheEnde weert dat dyoe sted ende Peter ende syne kynden als foers. is enighe l0 twidrachtfoel dat schilletkanna dy personnatij dae Alda howe endedy personnatij dae Nye houwe ende dy alderman der sted fan Lyowerd Item jef Peter ende syne kyndenals foers.is enighaseckatoe foelen lhn partije weyna hyaedat om toe tyaene buta der sted schaede In een weerheeddissisbreuis soe hab ick Peterfoers,foer my endemyne kynden 15 dit brief bisigheletEnde om een mara festicheedso habbet dy personnatoe dae Alda houwa endedy personatoe dae Nyehouwedit brieff mede bysigeletom mynes bedeswilla In dae jere vses Herens als foers. is Oorkonde6: Het verdragmet Pietervan Camminghainhoudendede verenigingvan Hoek met de stad Leeuwarden(21 januari 1435). B r o n :S i p m a ,a . w . .p . 2 8 . n o . : 2 1 .
t9
v66r de l5e eeuw geen geregeldeadministratie te hebben gevoerd. Derhalve valt, wat de bronnen aangaat,het accent op de meestaleerst recentelijkdoor wetenschappen als de archeologie,de fysischegeografie penningkunde en de munt- en aangedragenfeiten. Voornoemde wetenschappenstonden nog in hun kinderschoenen, toen in 1846 Wopke Eekhoff zijn bekend geworden Geschiedkundige Beschrijving van lceuwarden in het licht gaf.a Hoe verdienstelijk zijn werk voor die tijd ook moge zijn geweest,de eerstetwee hoofdstukken, die de periode tot 1435 beslaan,zijn nodig aan een herschrijvingtoe. Waar nog bijkomt, dat hij zich grotendeelstot de bouwgeschiedenis heeft bepe.kt. Niettemin verdient het boek hier vermelding, omdat sindsdiengeenpogingmeeris ondernomentot het schrijvenvaneenenigszins afgerondestadsgeschiedenis.
De begrenzingvan het onderwerp Natuurlijk levert de begrenzingin de tijd enigeproblemenop, die in de ruimte staat bij voorbaat vast. Dat in onze opzet het jaar 1435de meest logische afsluiting vormt, menen wij in het voorgaande te hebben aangetoond.Toch heeft een dergelijk jaartal altijd iets van een compromis in zich. Zo zetten alle veranderingen niet gelijktijdig in. Kan bijvoorbeeldal vanaf het einde van de l4e eeuw de stadsgeschiedenis aan de hand van schriftelijkebronnen meer in detail worden gevolgd, met de instellingvan een stadsarchiefschijnttot de vijftigerjaren van de l5e eeuw te zijn gewacht. Andere ontwikkelingen, zoals die op economischterrein,verlopengeheelonafhankelijkvan dit jaartal, waardoor ook om praktische redenen wel eens de grens ervan moet worden overschreden. Het begin is veel minder arbitrair: voor zover thans bekend, hebben zich x 500j. v. Chr. de eerstebewonersgevestigdin de streek,waar later de stad zou ontstaan. De tussenliggende 2000jaar hebben wij in drie tijdvakken onderverdeeld: I De terpentijd (tot t 1000) ll De v66r-stedelijkeperiode (tot het einde van de l3e eeuw) III De stedelijkeperiode. In het eerstedeel zal vooral worden ingegaan op de aanleg van de terpen:die van Oldehoverond het begin van de jaartelling,de beidevan Nijehove vermoedelijk tegen het einde van het eerstemillennium. De titel van de tweedeperiodewil uitdrukken, dat dan wel in economische, maar nog niet in juridische zin van eenstad mag worden gesproken.Die verandering zal centraal staan in het laatste deel van het boek.
20
rd. rst fie
De aanpak Daarin is slechts66n,dinguitzonderlijk: de ruime plaats die wij hebben toebedeeldaan de afbeeldingen.De vele kaartjes,foto's en oorkonden dienennatuurlijk ter ondersteuningvan de teist en helpen zo mee dit vroegeverledenvan de stad weerenigszinste laten herlevin. wat betreli de oorkondenwas er nog een bijkomende reden.wegens het ontbreken van een recentoorkondenboekvoor Frieslandswerdenmet namede in de buitenlandsearchievenovergeleverdeoorkonden tot op hedenniet op eenhandzamewijze bijeengebracht,een leemtedie zo misschienwat provisorischis aangevuld.Al met al hopen we met de beperktemiddelen die ons ten dienste stonden, erin te zijn geslaagdvtor elk van de genoemdeperioden een beeld te hebben gegeven van de stad en haar bewoners.
lc
St )n
).n is I, ))r n n r
1
2l
