Inhoudstafel Voorwoord 5 Personeel 6 NME-centra 7

Jaarverslag 2015

Inhoudstafel Voorwoord

5

Personeel

6

NME-centra

7

PNEC De Kaaihoeve 7 • Educatief aanbod voor scholen 7 · Basisonderwijs 7 · Secundair Onderwijs 8 · Hoger onderwijs 8 · Volwassenonderwijs 8 · Bekendmaking en inschrijvingsmodule 8 • Stages 8 • Aanbod voor doelgroepen buiten het onderwijs 9 • Vormingen voor losse medewerkers en vrijwilligers 9 · Vormingscyclus ‘Algemene vorming’ 9 · Vormingscyclus ‘Algemeen publiek’ 9 · Vormingscyclus ‘Speurneuzen in het bos’ 10 · Vormingscyclus ‘Met Willy en familie het bos in’ 10 · Stages (individuele vorming) 10 • De Kaaihoeve en omgeving 10 · Onthaal 10 · Bibliotheek 11 · De natuurtuin 12 · De waterzuivering 12 · De PV-installatie voor hernieuwbare energie 13 · De Kaaimeersen 13 · De archeologische site 13 • Evenementen 2015 14 · Dag van de Biodiversiteit 14 · Tentoonstelling zomervakantie 14 PNEC Bastion VIII 14 • Educatief aanbod voor scholen 15 · Basisonderwijs 15 · Secundair Onderwijs 15 · Herkomst 15 · Stages 15 • Evenementen en publiekswerking 2015 15 · Losse bezoekers 15 · 20 jaar educatieve werking 15 · Dag van het Park 16 • Domein 16 Educatieve locatie De Zonneberg 16 Educatieve locatie Het Gentbos

17

Educatieve locatie Hospicebossen

17

Netwerkvorming, beleid en ondersteuning

18 18 18 18 18 18 19

Nieuwe producten • Handleiding ‘Speurneuzen in het bos (of in het park)’ • Klimaatspel ‘Wat doe jij met het regenwoud?’ • OJOO • Fietsen tussen Schelde- en Zwalmvallei • Vertelplaten ‘Hans de koekoek en Niels de duif’ en ‘Haas zoekt zijn vrienden’

2

MOS: ondersteuning scholen 19 • Aanpak MOS in de provincie 20 • Aantal MOS-scholen 20 • Het logo 20 • Eco-schools en Groene Vlag 21 • Acties 22 · Campagne ‘Word Energieke School’ 22 · Dikketruiendag 22 · Wereldwaterdag 23 · Actie DIAMANT 23 · 9100 Toeren 24 · Schoolproject MOW Maarkedal 24 · Klimaatpeloton 24 • Vormingen 24 · The Wizard of MOS 24 · Infomomenten Groene Vlag-scholen 24 · Groene Vlag-uitreiking en vorming te Brussel 24 · Vlaamse NME-dag 24 · STEM-dagen in Technopolis 25 · MOS-startdag Gent 25 · MOS-startdag Maldegem 25 · KRAS-sessies 25 · Lerarenopleiding KAHO Sint-Lieven Aalst 25 · Lerend netwerk BUSO 25 · MOS-vorming over water te Gent 25 · MOS-tournée: naar groene speel- en leerplekken 26 · Lerend netwerk BUBAO 26 · Lerend netwerk kleuteronderwijs 26 • Logo-uitreiking/MOS-feest 26 • Communicatie 26 Ondersteuning provinciale diensten 26 • Klimaatwerkgroep 26 • Dienst M01 Milieubeleidsplanning, -ondersteuning en natuurontwikkeling 27 • Provinciaal domein Puyenbroeck en het Leen 27 Ondersteuning gemeenten 27 Educatieve en logistieke ondersteuning 28 • Educatieve speelnatuur 28 • Ontleenbaar materiaal 29 · Het Mister Jekkes afvalspel 29 · Kamishibai 29 · Tentoonstelling: Verdachte kruiden? Oordeel zelf! 29 · Tentoonstelling: Biodiversiteit - alles hangt samen 29 · Tentoonstelling: Milieucartoons 29 · Tentoonstelling: Klimaatcasino 29 · Materiaaldepot 30 · MOS-energiekoffers 30 · Materiaalkisten 31 · Gezinsrugzakjes 31 • Subsidies 31 • Educatieve ondersteuning 31 · Open Monumentendag 31 · POP-eiland 31 · Gestroomlijnd landschap 32 · Floraliën 32 · Educatoren 32 3

KLIMNET: Oost-Vlaams NME-netwerk • Oost-Vlaamse NME-centra · NME-overleg · NME-terras • Natuur- en milieuverenigingen • Onderwijs • Regionale Landschappen (streeksteunpunten NME) • EDOEL • PWO ‘Wholeschoolenadering als leidraad voor een implementatie van EDO in het basisonderwijs • Over de grens

Communicatie

32 32 32 32 32 32 33 33 33 33 34 34 34

• Website www.dekaaihoeve.be • Website www.bastion8.be

4

Provinciebestuur Oost-Vlaanderen

Dienst Natuur- en Milieueducatie Jaarverslag 2015 Voorwoord

2015 was een jaar met tal van uitdagingen, ook voor de provinciale dienst Natuur- en Milieueducatie. Gebiedsdekkend gaan werken, technologische innovaties implementeren, MOS 2.0 verder enthousiast uitdragen, actuele thema’s zoals klimaat nog meer uitwerken. En dat alles zonder ondertussen de sterke bestaande werking te verwaarlozen! Als gedeputeerde voor natuur- en milieueducatie koos ik er voor om deze handschoen op te nemen. Op een positieve en creatieve manier wil ik samen met de dienst kwaliteitsvolle natuur- en milieueducatie aanbieden. We streven, samen met de Oost-Vlaming, naar educatieve meerwaarde, milieuwinst en een klimaatgezonde provincie. We stimuleren zo ruim mogelijk natuur- en milieuvriendelijk gedrag. Onze uitgebreide expertise rond natuur- en milieueducatie zetten we in op maat van de doelgroep en in het licht van actuele thema’s, zoals de klimaatverandering. We staan voor kwaliteitsvolle en correcte informatie die op een positieve, ervaringsgerichte en creatieve manier wordt aangeboden. Als Provinciebestuur hebben we een voorbeeldfunctie. Via onze bezoekerscentra, de andere provinciale diensten en externe partners zoals gemeenten en andere NME-actoren, streven we naar een maximale bereikbaarheid. Samenwerking en complementariteit staan hierbij centraal. Zoals u kan lezen in dit jaarverslag vertalen deze uitdagingen zich in een aantal mooie realisaties. Voor Bastion VIII was 2015 het eerste volledige jaar dat het onder de vleugels van onze Provincie werkte. Ik koos er voor om de mooie resultaten van het verleden te combineren met de expertise die onze dienst in meer dan 20 jaar heeft opgebouwd. Het verder openstellen van de site voor de mensen uit de buurt is een van mijn bekommernissen. Het evenwicht tussen de draagkracht van de site, veiligheid en toezicht én de wensen van de omwonenden is hierbij een belangrijk aandachtspunt. Thematisch ging onze aandacht meer en meer in de richting van het klimaat. We ontwikkelden het klimaatspel Wat doe jij met het regenwoud? en hebben het onderwerp alternatieve energie met allerlei acties in de schijnwerpers geplaatst. Naast deze nieuwigheden blijven wij investeren in de bestaande werking van het bezoekerscentrum De Kaaihoeve. We zetten onze educatie naar één van onze belangrijkste doelgroepen, het onderwijs, verder op dezelfde kwaliteitsvolle manier. Daarnaast blijft het bezoekerscentrum de ideale uitvalsbasis om de natuur van de Scheldevallei, Zwalmvallei of het landschap van de Vlaamse Ardennen te ontdekken. Met technologische innovaties zoals OJOO kunnen we op een heel toegankelijke manier educatieve zoektochten aanbieden. Een andere meer dan gevestigde waarde binnen de dienst is MOS. Dit project vertrekt vanuit de motivatie binnen het school(team). Ons team staat de MOS-werkgroep in de school bij tijdens projecten en trajecten. Na meer dan 10 jaar MOSsen zijn er heel wat mooie realisaties en goede praktijken in MOS-scholen. MOS wil de uitwisseling daarvan stimuleren, langs digitale weg en met netwerkmomenten, ‘good practices’ en actiefiches. Met deze prachtige initiatieven, en heel wat meer, kan u kennis maken in dit jaarverslag. Ik wens u veel leesplezier. Gedeputeerde voor natuur- en milieueducatie Jozef Dauwe

5

Personeel

De NME-dienst beschikte in 2015 over 13,9 voltijdse personeelsequivalenten. (excl. seizoenspersoneel) De personeelsbezetting was als volgt:

Jo Janssens diensthoofd



Ugo Sansen bioloog (deeltijds 4/5)



Leen Van Gijsel beleidsmedewerker NME (vanaf 16/9/2015)



Tom Gorré NME-netwerkcoördinator (deeltijds 4/5)

Annick Verstraete deskundige natuur- en milieueducatie standplaats PNEC De Kaaihoeve (deeltijds 4/5) achteld De Maeseneer deskundige natuur- en milieueducatie M standplaats PNEC De Kaaihoeve (deeltijds 4/5) Sylvie Decoster deskundige natuur- en milieueducatie standplaats PNEC De Kaaihoeve (deeltijds 1/2) Gert Arijs deskundige natuur-en milieueducatie standplaats PNEC Bastion VIII (deeltijds 1/2) Jelle Biva deskundige natuur- en milieueducatie standplaats PNEC Bastion VIII (deeltijds 1/2)

Sofie Scherpereel administratief medewerker (deeltijds 4/5)



Kristien D’Hondt administratief medewerker (deeltijds 4/5)



Tom Michiels administratief medewerker (halftijds 1/2)



An Baert poetsvrouw (deeltijds 4/5) Jan Mertens geschoold werkman (deeltijds 4/5)

Yves Keppens geschoold werkman (gedetacheerd van ANB) standplaats PNEC Bastion VIII

Mike Stoens MOS-begeleider



Sandra Vandevelde MOS-begeleider



Wouter De Tandt MOS-begeleider

Vivian Weyers seizoensmedewerker onthaal (van 3 april tot 17 oktober 2015)

6

NME-centra

PNEC De Kaaihoeve Educatief aanbod voor scholen Basisonderwijs Met het aanbod voor het onderwijs wil Provinciaal Natuureducatief Centrum De Kaaihoeve meer aanbieden dan een klassieke natuur­wandeling met gids. We staan garant voor stevig onderbouwde producten, die zowel rekening houden met de eisen van de onderwijswereld en het milieubeleid als met de leefwereld van de kinderen. De nood aan basismilieueducatie voor deze leeftijdsgroep groeit. De toenemende verstedelijking zorgt er immers voor dat kinderen steeds minder natuur rondom zich zien. Dat heeft een invloed op hun inzicht in natuurlijke processen, milieuvraagstukken en op de invloed van beide op de mens. De activiteiten van de Kaaihoeve spelen in op deze groeiende behoefte aan contact met en inzicht in de natuur. Kleuteronderwijs: er is vanuit het onderwijs een grote vraag naar specifieke programma’s voor kleuters. Deze leeftijdsgroep wordt samen met de eerste graad van het lager onderwijs in veel centra niet bediend. Nochtans worden kinderen van jongs af aangetrokken tot de natuur. Kleuters zien de wereld heel anders dan grote mensen. Kleine dieren vinden ze leuke, kriebelende dingen en bloemen zijn van een feeërieke wereld. Voor het eerste, tweede en derde kleuterklasje heeft De Kaaihoeve een aanbod van programma’s die deze aangeboren interesse verder stimuleren door ervarings­ gericht te werken met de basiselementen van de natuur. Ook milieuthema’s worden op die leeftijd al lichtjes onder de aandacht van de kinderen gebracht. Lager onderwijs: ook de programma’s voor het lager onderwijs zijn volledig aangepast aan de leeftijd en ontwikkelingsgraad van de leerlingen. De ­activiteiten vertrekken vanuit de leefwereld en de manier waarop die kinderen de natuurelementen ervaren. Via actieve opdrachten, veldwerk met aangepast materiaal, gebruik van de zintuigen en een goede inkleding van de activiteit, leren de kinderen verschillende biotopen kennen en wordt hun inzicht in fundamentele milieuprocessen vergroot. Eindtermen uit verschillende ­leergebieden komen aan bod en naast milieubescherming vind je ook andere sleutelthema’s van educatie voor duurzame ontwikkeling (EDO) terug. ­Klimaatthema’s kunnen op die leeftijd stelselmatig hun intrede doen doordat de basiskennis van de leerlingen stilaan voldoende groot wordt om deze thema’s aan te brengen. In 2015 organiseerde het NME-centrum opnieuw tal van begeleide activiteiten voor het kleuter- en het lager ­onderwijs. Voor het basisonderwijs waren er ook activiteiten zonder gids. Daarnaast werden er ook enkele ­specifieke begeleide wandelingen gegidst. Basisonderwijs De educatieve programma’s van De Kaaihoeve mochten 4345 leerlingen ondersteunen in hun milieuonderwijs. Daarnaast werden nog eens 35 klasgroepen met een totaal van 702 leerlingen van de basisscholen uit Zingem begeleid in het kader van het Creakindo-project. Ook de gemeente Sint-Martens-Latem deed een beroep op onze educatieve werking en we namen 218 leerlingen uit 11 groepen onder onze vleugels. In het kader van de Week van het Bos werden op vraag van de dienst M01 de leerlingen van alle scholen van ­Nazareth en De Pinte ondergedompeld in de mysteries van de Hospicebossen, onder begeleiding van 2 ervaren losse medewerkers. In totaal ging het hier om 260 leerlingen. Dit maakt een totaal van 5525 leerlingen uit het basisonderwijs die door onze dienst begeleid werden.

7

Secundair Onderwijs Aardrijkskundige, natuurwetenschappelijke en vakoverschrijdende excursies kunnen een belangrijke inzichtelijke bijdrage leveren aan het leerproces. Leraren kunnen rekenen op een divers aanbod. In 2015 maakten 19 groepen met samen 358 leerlingen van het secundair onderwijs gebruik van de accommodatie en het materiaal van De Kaaihoeve. Daarnaast werd voor 3 groepen van 89 deelnemers een themawandeling gegidst. 447 leerlingen van het secundair onderwijs vonden dus hun weg naar De Kaaihoeve. We organiseerden 2 vormingen voor de stageweek van de laatstejaarsstudenten van Bernardus Technicum uit Oudenaarde, studierichting natuur- en groentechnische wetenschappen: · Vorming natuureducatie (23/10/2015, halve dag) – 8 deelnemers · Vorming natuurbeheer (23/10/2015, halve dag) – 8 deelnemers

Hoger onderwijs Vorming voor normaalscholen: 96 deelnemers · 19/11/2015 NM Hogeschool Gent – 32 deelnemers · 20/11/2015 VM Hogeschool Gent – 32 deelnemers · 20/11/2015 NM Hogeschool Gent – 32 deelnemers Kijkstage: In de loop van 2015 kwamen 2 studenten langs om de programma’s mee te volgen die aansluiten bij hun curriculum.

Volwassenonderwijs CLW Oudenaarde maakte gebruik van de locatie en het materiaal om gedurende twee dagen een programma uit te werken met telkens ongeveer 40 deelnemers. Zij deden onder meer wateronderzoek en gebruikten de GPS-zoektocht.

Bekendmaking en inschrijvingsmodule Via het gedigitaliseerde inschrijvingssysteem kunnen scholen zich sinds 2012 vanaf half juni tot begin september via een online platform aanmelden. Na het afsluiten van de aanmeldingsperiode wordt door de computer aan elke aangemelde school een willekeurig volgnummer toegekend en worden de scholen door onze medewerkers ­gecontacteerd om de reservaties definitief vast te leggen. Zo verloopt de inschrijving vlot en worden de lange ­wachttijden uit het verleden bij het bellen weggewerkt.

Stages

Van maandag 19 tot vrijdag 23 oktober 2015 heeft Victor D’Haese, leerling van het 5de jaar Bernardus Technicum in Oudenaarde, ons team versterkt in het kader van een stage in zijn vakopleiding natuur- en groentechnische ­wetenschappen. Victor heeft in die week beheerwerken uitgevoerd in de natuurtuin, inzicht verworven in de ­beheerdoelstellingen van de natuurtuin, een educatief programma voor het lager onderwijs mee begeleid en een initiatie bosmaaien gevolgd. Op vrijdag 23 oktober 2015 heeft het 6de jaar natuur- en groentechnische wetenschappen van het Bernardus­ technicum uit Oudenaarde een halve dag beheerwerken uitgevoerd in de educatieve vijver en een halve dag ­meegeholpen met de educatieve begeleiding van het programma ‘Biodiv’je met ons mee’ voor de 1ste graad van het secundair onderwijs.

8

Aanbod voor doelgroepen buiten het onderwijs

Een werkgroep stak de koppen bijeen en dacht na over verbeteringen aan het onthaal van de bezoekers van de Kaaihoeve, bijvoorbeeld door een efficiëntere presentatie van het aanbod in het centrum zelf. De signalisatie krijgt een eenvormig en ludiek karakter door onze mascotte, Hans de Wants, die de bezoeker wegwijs maakt in de Kaaihoeve.

Op aanvraag waren er enkele begeleide wandelingen, onder andere een dauwwandeling, met in totaal 95 deelnemers. Verschillende groepen reserveerden de natuurtuin en de kalkschuur voor eigen natuuractiviteiten zonder extra begeleiding van een gids. Het betreft hier bijvoorbeeld activiteiten van de speelpleinwerking van de gemeente Zwalm, van het project Scharrelkids, activiteiten van familiegroepen, JNM, … De natuurtuin, en dan vooral het blotevoetenpad en de speeldernis, krijgen ook buiten de openingsuren van het centrum behoorlijk veel bezoekers. Die nieuwe elementen in onze natuurtuin worden blijkbaar erg gesmaakt door bezoekers en passanten!

Vormingen voor losse medewerkers en vrijwilligers

Voor de begeleiding van heel wat educatieve programma’s voor het onderwijs maakt de NME-dienst gebruik van losse medewerkers en vrijwilligers. Om over voldoende losse medewerkers en vrijwilligers te kunnen beschikken, worden geregeld specifieke vormingen georganiseerd op maat van onze educatieve programma’s en gericht op het centrum en zijn omgeving.

Vormingscyclus ‘Algemene vorming’ 24/09/2015: ‘Algemene Vorming voor nieuwe Kaaihoevegidsen’ Inhoud van de vorming: taken en doelgroepen van PNEC De Kaaihoeve en dienst NME – plichten als gids – rechten als gids Duur: ½ dag – 9 deelnemers

Vormingscyclus ‘Algemeen publiek’ ‘Verhalen vertellen voor groepen’, i.s.m. CVN Inhoud van de vorming: lichaamshouding en intonatie, ontwerpen van een verhaal Duur: 1 dag 13/11/2015 – 16 deelnemers 21/11/2015 – 16 deelnemers

9

Vormingscyclus ‘Speurneuzen in het bos’ 15/09/2015: ‘Speurneuzen in het bos - Herfst’: praktijk-methodiek Duur: ½ dag – 6 deelnemers 17/09/2015: ‘Speurneuzen in het bos’: terreinstudie: routes en opdrachtplaatsen Duur: ½ dag – 4 deelnemers 22/09/2015: ‘Speurneuzen in het bos’: pedagogische achtergronden Duur: ½ dag – 3 deelnemers 01/12/2015: ‘Speurneuzen in het bos - Winter’: praktijk-methodiek Duur: ½ dag – 5 deelnemers

Vormingscyclus ‘Met Willy en familie het bos in’ 03/09/2015: ‘Met Willy en familie het bos in - Herfst’: praktijk-methodiek Duur: ½ dag – 10 deelnemers 03/09/2015: ‘Met Willy en familie het bos in’: pedagogische achtergronden Duur: ½ dag – 9 deelnemers 08/09/2015: ‘Met Willy en familie het bos in’: terreinstudie: routes en opdrachtplaatsen Duur: ½ dag – 4 deelnemers 03/09/2015: ‘Met Willy en familie het bos in - Winter’: praktijk-methodiek Duur: ½ dag – 7 deelnemers

Stages (individuele vorming) Periode 21/09/2015 tot 20/10/2015: ‘Speurneuzen in het bos’ meevolglessen Duur: 5 X ½ dag – 5 kandidaten Periode 21/09/2015 tot 20/10/2015: ‘Met Willy en familie het bos in’: meevolglessen Duur: 5 X ½ dag – 5 kandidaten Periode 04/10/2015 tot 22/11/2015: ‘Speurneuzen in het bos’ proeflessen Duur: 4 X ½ dag – 4 kandidaten Periode 04/10/2015 tot 22/11/2015: ‘Met Willy en familie het bos in’: proeflessen Duur: 5 X ½ dag – 5 kandidaten Er werden dus 30 vormingsmomenten voor losse medewerkers ingericht met in totaal 108 deelnemers.

De Kaaihoeve en omgeving

De Kaaihoeve is de ideale uitvalsbasis om de natuur van de Scheldevalei, de Zwalmvallei of het landschap van de Vlaamse Ardennen te ontdekken! Zowel in als rond het centrum kun je op een interactieve manier over natuur- en milieuthema’s bijleren of dieren en planten observeren. Je kan er ook even tot rust komen op de picknickplekjes en je kinderen kunnen zich uitleven in de ‘speeldernis’, een natuurlijke speelzone in de natuurtuin. Voor de actieve wandelaar en fietser liggen er uitgestippelde routes klaar in de directe omgeving. Nadien kun je komen uitblazen op de pittoreske binnenplaats.

Onthaal

De benedenverdieping is ingericht als onthaalruimte en beschikt over talrijke folders, brochures en publicaties van De Kaaihoeve en andere NME-actoren uit de streek. Je vindt er ook toeristische info van de gemeente en Toerisme Oost-Vlaanderen . Aan het onthaal worden de brochures aangeboden van onze educatieve wandelroutes ‘Oude Schelde Meilegem’ en ‘Scheldevallei Zingem’ en onze educatieve fietsroute ‘Fietsen in Schelde- en Zwalmvallei’. De vogelkijkkasten zijn zeker een bezoekje waard. Je vindt er ook informatie over de geschiedenis van het gebouw. In 2015 werd in de polyvalente ruimte, de keuken en de doe-ruimte de verlichting aangepast met energiezuinige LED-verlichting. Op de bovenverdieping kunnen kinderen en volwassenen terecht in de doehoekjes om te knutselen, een natuurboek te lezen op het zetelbed of een gevonden plant of dier op naam te brengen. Je kan er ook op een aanraakscherm meer info vinden over de natuurtuin of een natuurfilmpje bekijken. 10

In 2015 ontving het bezoekerscentrum van De Kaaihoeve 8904 losse bezoekers. Deelnemers aan schoolactiviteiten en vormingen werden niet in dit cijfer opgenomen. De infrastructuur werd gebruikt door verschillende verenigingen. Een overzicht hiervan is te vinden in onderstaande tabel.

Gebruik infrastructuur De Kaaihoeve 2015 datum

aantal vereniging

locatie

dinsdag 13 januari 2015

4 vergadering Maison de Léaucourt

vergaderzaal

maandag 16 februari 2015

6 vergadering CVN

vergaderzaal

5 startvergadering repaircafé

vergaderzaal

donderdag 12 maart 2015 zaterdag 11 april 2015

2000 rit van de gouverneur: gebruik van de parking

schuur en parking

zondag 19 april 2015

95 dauwwandeling

polyvalente zaal

maandag 20 april 2015

15 receptie en persmoment PTI Zottegem

polyvalente zaal

zaterdag 25 april 2015

25 openluchtstage studenten mixed media

polyvalente zaal + tuin

woensdag 29 april 2015

80 opleiding monsterneming

schuur en polyvalente zaal

zaterdag 6 juni 2015

1000 azalea fietstocht

vrijdag 19 juni 2015

6 overleg WNW

zondag 21 juni 2015 zondag 28 juni 2015

schuur, parking en toiletten vergaderzaal

30 geleide wandeling VIVA 150 halte fietstocht KWB Merelbeke

schuur polyvalente zaal

donderdag 9 juli 2015

8 vergadering Dienst Ruimte

vergaderzaal

dinsdag 18 augustus 2015

7 overleg interreg

vergaderzaal

zaterdag 29 augustus 2015 zondag 30 augustus 2015 dinsdag 29 september 2015

25 groep Bart De Crop Provincie West-Vlaanderen polyvalente zaal 400 rustpost Op stap Zwalm 30 picknick DVV Verzekeringen

schuur en polyvalente zaal polyvalente zaal

donderdag 15 oktober 2015

8 braakballen pluizen Paul Haustraete

Labo

donderdag 19 november 2015

8 braakballen pluizen Paul Haustraete

Labo

dinsdag 1 december 2015

6 ANB Myriam De Bie

vergaderzaal

woensdag 16 december 2015 donderdag 17 december 2015 totalen 2015

50 klimaatavond i.s.m. Davidsfonds Zwalm 8 braakballen pluizen Paul Haustraete 3966



Bibliotheek De bibliotheek beschikt over • 1869 boeken Jeugd 128 Aardrijkskunde 95 Amfibieën & reptielen 14 Biotopen & biotoopbeheer 255 Cultuurhistorie & archeologie 74 Duurzame ontwikkeling 16 Educatie 430 Milieu 191 Natuur 80 Ongewervelden 149 Recreatie- en toerisme 34 Sporenplanten 44 Varia 121 Vissen 11 Vogels 104 Zoogdieren 33 Zaadplanten 90 11

polyvalente zaal Labo

• abonnementen op lokale, nationale, internationale natuur- en milieutijdschriften • vele tientallen rapporten, jaarverslagen, adviesdocumenten, beleidsverklaringen, … • brochures, folders, publicaties, posters, affiches, … • knipselmappen, vooral met persberichten • audiovisueel materiaal • CD-roms en CD’s • kaarten • educatief spelmateriaal De doelstelling van onze collectie is vooral gericht op het brede NME-spectrum van doelgroepen. Daarom proberen we de collectie actueel en volledig te houden. Dit vereist een gericht aankoopbeleid. De tendens van de aanwinsten verschuift voor een deel in de richting van Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO), biodiversiteit en klimaatproblematiek.

De natuurtuin

Bij de aanleg van de natuurtuin werd geopteerd om de begroeiing in grote mate spontaan te laten ontwikkelen. Door variatie aan te brengen in het uitgangsmilieu en de onderhoudswerken ontstonden verschillende plantencombinaties waarbij natuurlijke processen uiteindelijk bepalen wat er op elke plek groeit. Zo werd ondertussen een sterk bemeste akker omgetoverd tot een natuurgebiedje waar iedereen de natuur in verschillende biotopen kan ontdekken. Heel wat minder courante dieren- en plantensoorten hebben ondertussen hun weg naar de natuurtuin gevonden. Bij de opzet van de natuurtuin is met 4 aspecten rekening gehouden: • een stukje is gereserveerd voor educatieve activiteiten en een natuurlijke speelzone; • op bepaalde plaatsen zijn cultuurhistorische elementen van de vroegere tuin terug ingebouwd; • bepaalde zones zijn voorzien van kleine landschapselementen; • tenslotte is een groot deel voorbehouden voor natuurontwikkeling. Het vernieuwde blotevoetenpad werd voor het eerst in gebruik genomen tijdens de jaarlijkse ‘Dag van de ­biodiversiteit’ op 18 mei 2014 en is in de zomer steeds weer een echte publiekstrekker voor jong en oud. Ook in 2015 werd gretig gebruik gemaakt van het blotevoetenpad. In 2015 werd de natuurlijke speeldernis verder uitgebouwd met een extra picknicktafel en een boomstammenmikado waarop kinderen naar hartenlust kunnen klimmen. De takken van de wilgenhutten en wilgentunnel werden voor het derde jaar op rij gevlochten om een dichte takkenstructuur te verkrijgen. Natuurambassadeur, een GPS-zoektocht in de natuurtuin is vooral een succes bij gezinnen met kinderen. In 2015 werd 50 keer een gps ­ontleend, een tiental deelnemers gebruikten hun eigen gps. De zoektocht is ook op de website beschikbaar zodat bezoekers ook buiten de openingsuren de zoektocht kunnen lopen. Op de gemaaide paden hebben bezoekers van zonsopgang tot zonsondergang vrije toegang tot de natuurtuin. Het beheer van de natuurtuin werd ook in 2015 grotendeels uitgevoerd door het sociaal tewerkstellingsproject PRO NATURA. Op vrijdag 23 oktober 2015 hebben leerlingen van het 6de jaar natuur- en groentechnische wetenschappen van het Bernardustechnicum uit Oudenaarde een halve dag beheerwerken uitgevoerd in de educatieve vijver.

De waterzuivering

De waterzuiveringsinstallatie bestaat uit een klassiek systeem op basis van actief slib, gecombineerd met een ­percolatierietveld, twee kleine macrofytenbekkens en een ‘klaringsvijver’ waarin het water kans krijgt om terug een natuurlijk evenwicht op te bouwen. De vijver bruist van het leven, met tal van onderwaterdieren, waterplanten, ­verschillende amfibieënsoorten, libellen, watervogels, … Deze vijver wordt tevens gebruikt voor biotoopstudies door leerkrachten van het secundair onderwijs, voor het programma ‘Niet zomaar water’ voor de derde graad lager ­onderwijs, voor wateronderzoek tijdens evenementen van De Kaaihoeve en bij vormingen rond waterkwaliteit en kleinschalige waterzuivering van andere organisaties.

12

PV-installatie voor hernieuwbare energie Op het dak van het hoofdgebouw werd in 1995, onder impuls van onze dienst, de eerste PV-installatie van het provincie­bestuur geplaatst. Deze installatie heeft ondertussen gezorgd voor een totale energieopbrengst van 23.500 kWh en een besparing van 16.500 kg CO2. De installatie vormt een schakel in de transitie naar een CO2-neutrale provincie, zoals in het provinciaal klimaatplan Oost-Vlaanderen Klimaatgezond wordt voorop gesteld. In 2015 produceerden de zonnepanelen van De Kaaihoeve 2.365 KWh groene stroom. Dit is ongeveer 15% van het totale verbruik voor De Kaaihoeve. De rest van het verbruik wordt gedekt door afname van groene stroom van het elektriciteitsnet.

De Kaaimeersen

Het bezoekerscentrum staat in voor de organisatie van het beheer in de Kaaimeersen. Elke winter wordt het waterpeil van de oude scheldearm verhoogd zodat de Kaaimeersen terug een overstromingskarakter krijgen. Door de jaarlijkse herhaling van het maaibeheer bekomen we een hogere biodiversiteit van het hooiland, waarin de typische meers­planten zich stilaan terug vestigen. Bij de flora zijn enkele opmerkelijke nieuwkomers de kleine watereppe, kleine kaardebol en de graslathyrus. Ook bij de dieren zijn er een paar opmerkelijke waarnemingen, zoals een witte reus (een zweefvliegsoort), waterral, vuurgoudhaantje en een heilige Ibis. Deze laatste is een exoot en geen inheemse soort, maar niettemin een imposante verschijning in de meersen. De toegangen tot de Kaaimeersen via de Scheldedijk en het Kouterken werd door de arbeidersploeg van Pro Natura voorzien van sluizen in de vorm van takkenwallen, die ruiters en vooral mountainbikers en witte reus motorcrossers moeten weren zodat ze de wandelpaden niet beschadigen. De wandelpaden zijn namelijk enkel toegankelijk voor wandelaars en vissers. Aan de binnenkant van de Oude Scheldearm werd op een deel van de opschietende wilgen en elzen hakhoutbeheer toegepast. Om vissen in de zomer, wanneer het gebied droger wordt, meer kans te geven om tijdig te ontsnappen naar de Oude Schelde, werden enkele geulen gegraven die in verbinding staan met deze waterloop.

De ‘archeologische’ site Op een perceel dat gelegen is aan de rand van de Oude Scheldearm werden bij proefboringen artefacten gevonden van een Gallo-Romeinse nederzetting. De plaats langs de Oude Schelde laat vermoeden dat deze site een overslagfunctie had. De provincie opteerde ervoor om de site niet bloot te leggen om de artefacten optimaal te bewaren. In de periode van mei tot november 2015 werd het perceel opnieuw begraasd door 4 vaarzen (seizoensbegrazing). Dit perceel krijgt stilaan het beoogde wastinekarakter door de vestiging van meidoorn, sleedoorn en vooral bramen. Daarnaast werden de 2 onkruidakkertjes opnieuw geploegd, gefreesd en ingezaaid met wikke. Zo zal het over winter braak liggen. Volgend jaar worden ze dan opnieuw geploegd en ingezaaid met zomergranen. De hagen rond het perceel werden geschoren.

13

Evenementen 2015 Dag van de Biodiversiteit

Op de Dag van de Biodiversiteit krijgt jong en oud de kans om door allerlei activiteiten en workshops kennis te maken met het belang van biologische diversiteit in ons dagelijks leven. Het is dé gelegenheid voor De Kaaihoeve om bij het brede publiek in de regio extra uitstraling te krijgen. Er was een breed aanbod, zowel voor kinderen als voor volwassenen. De kinderen konden deelnemen aan grime, kleuterwandeling, stuifmeelrace, wandelstok maken, percussie en zang, ecoverf maken, workshop kriebeldieren, het maken van groenteneitjes en wateronderzoek. Voor de volwassenen was er een Repair-Café, een bijen- en klimaatwandeling, een wilde-kruidenwandeling, een workshop pottuinieren, een demo composteren, ecosmos, appel- en notenpers met proevertjes, de imker, scharrelkunst en bakken in een lemen bakoven. Ondanks het barslechte weer mochten we een 400-tal bezoekers ontvangen.

Tentoonstelling zomervakantie In de zomervakantie trachten we steeds een wisseltentoonstelling te presenteren voor de losse bezoekers. Naar aanleiding van het klimaatplan Oost-Vlaanderen Klimaatgezond 2050 besloten we om een combinatie van 2 eigen tentoonstellingen aan het publiek voor te stellen, nl. Klimaatcasino en Zonne-energie. De tentoonstelling werd bezocht door 1337 bezoekers.

PNEC Bastion VIII Sinds 1 juli 2014 maakt het voormalige Vlaams bezoekerscentrum Bastion VIII deel uit van de provinciale NME-werking. Het PNEC (Provinciaal Natuureducatief Centrum) Bastion VIII wordt als tweede bezoekerscentrum ingekapseld in de educatieve werking van de provinciale NME-dienst. De infrastructuur van de site werd door ons bestuur overgenomen van ANB (Agentschap voor Natuur en Bos). De NME-dienst zal geleidelijk aan de educatieve werking uitbreiden, rekening houdend met de capaciteit eigen aan de personeels­ bezetting en rekening houdend met een aantal wensen van de lokale NME-partners, de scholengroep van Dendermonde en het stadsbestuur. Het PNEC Bastion VIII is gelegen op de oude site van de 19de eeuwse stadsomwalling. De gronden worden voor een symbolische euro gehuurd van het Gemeenschapsonderwijs.

14

Educatief aanbod voor scholen

In 2015 vonden 249 groepen (goed voor 5010 leerlingen) van het kleuteronderwijs, lager onderwijs, secundair onderwijs en voortgezet onderwijs hun weg naar het bezoekerscentrum. Het overgrote deel, nl. 4593 leerlingen kregen er een begeleiding op maat door de educatieve medewerkers.

Basisonderwijs

Het lager en kleuteronderwijs is goed voor een deelname van 2454 kinderen of bijna 49,4% van het totaal aantal leerlingen dat in 2015 terecht kon in Bastion VIII. 37,4% komt uit de lagere school en 12% uit het kleuteronderwijs. Bijna alle kinderen uit het basisonderwijs werden begeleid door de educatieve medewerkers van het centrum. De populairste thema’s waren waterdiertjes, seizoenswandelingen en bodemdieren.

Secundair onderwijs

Voor het secundair onderwijs hebben ongeveer 2517 leerlingen of ongeveer 50,6% van het totaal aantal leerlingen een aangepaste activiteit gekregen. De populairste thema’s voor de tweede en derde graad zijn de veldwerktechnieken rond water- of bodemonderzoek, biotoopstudie en ecologie. Voor de eerste graad wordt er ook vaak gewerkt rond de determinatie van bomen. De bezettingsgraad (het aantal beschikbare dagdelen t.o.v. het aantal bezette) bedroeg in 2015 iets meer dan 90%. Door dit grote aantal boekingen worden leerkrachten meer en meer gestimuleerd om zelf hun klas te begeleiden.

Herkomst Het is duidelijk dat de provincie Oost-Vlaanderen met voorsprong het best vertegenwoordigd is. Maar ook uit Vlaams-Brabant komen verschillende scholen, met grote aantallen leerlingen. De grens met Vlaams-Brabant ligt ook vlak bij Dendermonde. De West-Vlaamse leerlingen komen telkens uit één school. Uit het Brusselse kwamen er in 2015 twee scholen, vroeger slechts één. De vlotte bereikbaarheid van Bastion VIII is voor de verder gelegen scholen een echte troef.

Stages Van 16 tot 27 maart 2015 heeft Lennard Van Eycken een stage volbracht in het kader van zijn opleiding tot ­professionele bachelor in het onderwijs aan de Hogeschool Gent. De stage duurde 3 weken. Tijdens deze periode begeleidde hij zelf een aantal groepen en herwerkte hij een werkblad voor tijdens het abiotische wateronderzoek.

Evenementen en publiekswerking 2015 Losse bezoekers Dagelijks komen er losse bezoekers wandelen op het domein. Op woensdagmiddag en in de vakantieperiodes zijn dit vaak ouders of grootouders met hun (klein)kinderen. Op schooldagen eerder volwassenen tijdens hun middagpauze of gepensioneerden. Ook de nabijgelegen instelling voor mensen met een handicap komt regelmatig wandelen in het domein. Af en toe komt een gids uit de buurt met een 35-tal deelnemers uit de omgeving een geleide natuurwandeling maken rond thema’s als mythen en sagen.

20 jaar educatieve werking Op 24 april 2015 werd het twintigjarig bestaan van het bezoekerscentrum gevierd samen met Geo-natuur en het ANB. Norbert De Batselier, oud-burgemeester van Dendermonde, die mee aan de wieg stond van Bastion VIII, schetste het ontstaan van het centrum, terwijl gedeputeerde Hertog een blik wierp op de toekomst van het bezoekerscentrum onder de vleugels van het provinciebestuur. Er waren op die dag ook leerlingen aanwezig die de werking demonstreerden aan de aanwezigen.

15

Dag van het park Op zondag 5 juni 2015 was Bastion VIII op vraag van de stad Dendermonde het decor voor de Dag van het Park. Met een nieuwe brochure van de stad kon het publiek een wandel- of fietstocht maken met startplaats op de site. De medewerkers van Bastion VIII hebben er de educatieve werking van het centrum voorgesteld. Ook de compostmeesters van de stad waren aanwezig. Er waren in totaal een honderdtal bezoekers.

Domein

Bij de inrichting van Bastion VIII, 20 jaar geleden, werden een aantal biotopen aangelegd voor educatieve doeleinden en als voorbeeld van streekeigen biotopen. Door de jaren heen zijn deze biotopen vervaagd door de beperkte ­middelen die voorzien waren voor het beheer ervan. In 2015 werd een plan van omvormingsbeheer opgesteld om deze biotopen te herstellen en om de biodiversiteit op de gehele site in stand te houden of te verbeteren. Het doel is om Bastion VIII een voorbeeldfunctie te geven i.v.m. natuurpotenties in de stad en natuurgericht groenbeheer in de stadsomgeving. In het najaar van 2015 werden de eerste beheerwerken uitgevoerd door de sociale tewerk­ stellingsfirma Spoor 2 onder toezicht van Yves Keppens, gedetacheerd medewerker van ANB. Je kan het volledige jaarrapport van Bezoekerscentrum Bastion VIII opvragen via een mail aan [email protected].

Educatieve locatie De Zonneberg Samen met de partners van Terranova Solar werden plannen opgemaakt om een educatieve werking rond de thema’s energie en klimaat te gaan ­ontwikkelen. De unieke site van de Zonneberg in de Gentse kanaalzone biedt enorme mogelijkheden voor klimaat- en energie-educatie. Met de verschillende partners werd tijdens een 3-tal prospecties een toekomstvisie uitgewerkt. Het educatieve luik rond deze site zal in de loop van 2014 verder worden uitgewerkt.

In maart 2015 werd naar aanleiding van de gedeeltelijke zonsverduistering een educatieve activiteit uitgewerkt voor het 6de leerjaar van de gemeentelijke basisschool van Evergem. Op 20 maart 2015 maakten 19 leerlingen samen met enkele ouders en prominenten op een interactieve manier kennis met het fenomeen zonsverduistering. Ze voerden een aantal metingen uit om de effecten van een zonsverduistering op microklimaat en fauna te illustreren. In september 2015 zijn 2 eindejaarstudenten van de Arteveldehogeschool gestart met het uitwerken van een educatief pakket rond energie voor de 3de graad van het lager onderwijs. Dit zal afgewerkt worden in het voorjaar van 2016 en vervolgens een aantal keren uitgetest worden met enkele klassen in de omgeving van de Zonneberg.

16

Educatieve locatie Het Gentbos Zoals elk jaar was het Gentbos het decor voor de educatieve programma’s Met Willy en familie het bos in en ­Speurneuzen in het Gentbos. Het nieuwe beheerplan is inmiddels goedgekeurd. In samenspraak met onze dienst is de directie Sport- en Recreatiedomeinen gestart met de uitvoering van het ­educatieve luik van het beheerplan. Daardoor zal binnenkort de belevingswaarde van het Gentbos nog sterk verhogen.

Educatieve locatie Hospicebossen In 2015 werd door de dienst patrimonium verder gewerkt aan de plannen voor een infopunt in de Hospicebossen. Onze dienst heeft het bouwplan van het infopunt vanuit zijn expertise rond onthaal van bezoekers mee vorm gegeven. We hebben ook teksten voorbereid en beeldmateriaal geselecteerd voor de informatiewanden van het infopunt. Het infopunt zal ook toegankelijk zijn voor rolstoelgebruikers.

17

Netwerkvorming, beleid en ondersteuning Nieuwe producten Speurneuzen in het bos (of in het park)

Handleiding ‘Speurneuzen in het bos (of in het park)’

Sinds augustus heeft de dienst er een nieuwe handleiding bij over educatie in het bos of (in het park). Het is ondertussen de zevende in de reeks van handleidingen ter ondersteuning van educatoren. Onze handleidingen worden uitgewerkt op maat van leerkrachten, andere NME-centra en natuurgidsen. Speciale aandacht gaat hierbij naar de naverwerking in de klas en de koppeling met ruimere thema’s zoals klimaat, duurzame ontwikkeling en het belang van biodiversiteit voor de mens. Eenvoudige veldwerkopdrachten om je bosbezoek actiever en inzichtelijker te maken voor de tweede graad basisonderwijs

Klimaatspel ‘Wat doe jij met het regenwoud?’

Voor het erg actuele thema ‘klimaat’ werd een klimaatspel ontwikkeld dat geschikt is voor leerlingen vanaf de 2de graad van het basisonderwijs. De spelers ervaren niet alleen de tegengestelde, maar ook de gemeenschappelijke belangen van de economische, sociale en ecologische actoren. Het spel helpt om het thema klimaat aan te brengen in de klas. Actuele onderwijstechnieken zoals filosoferen met kinderen en systeemdenken kunnen na dit spel gemakkelijk toegepast worden. Het klimaatspel is sinds november 2015 beschikbaar en – uiteraard – ­geproduceerd op basis van FSC-gelabeld papier en karton, milieuvriendelijke grondstoffen en duurzame procedés. Naast ‘Scheldeganzen in actie’ hebben we nu een tweede gezelschapsspel in ons assortiment.

OJOO

De Startup ‘Games with Attitude NV’ heeft een platform gecreëerd waarbij leden d.m.v. een App zelf interactieve wandelingen, zoektochten, spelletjes, … kunnen aanmaken en via het OJOO platform digitaal ter beschikking te stellen aan het publiek. Onze dienst wil via dit platform een aantal van zijn bestaande producten aanbieden en nieuwe producten aanmaken voor diverse doelgroepen. Bij wijze van proef en om het gebruik van het platform onder de knie te krijgen, zijn we gestart met het digitaliseren van onze GPS-zoektocht in de natuurtuin. De zoektocht kan zo via OJOO gratis gedownload worden en offline met smartphone of tablet gespeeld worden. Op die manier is de zoektocht ook buiten de openingsuren beschikbaar voor de bezoeker.

Fietsen tussen Schelde- en Zwalmvallei

Er werd een volledig nieuwe brochure uitgewerkt in een aangepast formaat voor onze fietsroute. De fietsroute kan nu rechtsreeks gedownload worden van de website onder de vorm van een gpx-bestand dat kan gebruikt worden op smartphone of GPS-toestel. De begeleidende brochure heeft een fietsvriendelijker formaat gekregen, waarin info over landschap, flora en fauna van de streek kort wordt weergegeven. Hier en daar kan de fietser door het scannen van QR-codes meer info opvragen van een bepaald thema. De brochure is zowel digitaal (pdf-formaat) als op papier beschikbaar. De digitale versie is volledig gratis.

18

Vertelplaten ‘Hans de koekoek en Niels de duif’ en ‘Haas zoekt zijn vrienden’

Vanuit leerkrachten uit het kleuteronderwijs komt regelmatig de vraag naar onder­ steunende producten. Daarom publiceerden we twee nieuwe vertelplatenreeksen (o.a. bruikbaar in een Japans verteltheater of ‘Kamishibai’). ‘Hans de koekoek en Niels de duif’ vertelt over de opeenvolging van de seizoenen en de vogeltrek. In ‘Haas zoekt zijn vrienden’ gaat het over de aanpassingen van dieren aan de winterperiode. Deze vertelplaten zijn interactief.

MOS: ondersteuning scholen MOS is een initiatief van de Vlaamse Overheid, de vijf Vlaamse provincies en de Vlaamse Gemeenschaps­commissie van het Brussels Gewest. De overeenkomst heeft betrekking op de verdere implementatie in onze provincie van een educatief milieuzorgsysteem voor het basis- en secundair onderwijs. Een school die instapt in het MOS-project engageert zich om een educatief verantwoorde milieuzorgwerking uit te bouwen. MOS is na meer dan 10 jaar een sterk merk en een MOS-school mag fier zijn op zijn maatschappelijke voorbeeldrol! De wereld staat voor grote uitdagingen. Een duurzame toekomst voor onze planeet en haar bewoners begint met het maken van bewuste en geëngageerde keuzes door ieder van ons. Daarom kiest MOS ervoor om samen leren duurzame keuzes te maken. MOS-scholen kunnen zich registreren/engageren en zetten zich daarmee op de Groene Kaart van Vlaamse en Brusselse ‘duurzame scholen, straffe scholen’. Ze kunnen meteen ook gratis een nieuw schoolpoortlogo ­aanvragen en van onze MOS-begeleiders rekenen op maatwerk: • een persoonlijke MOS-begeleider die de dialoog aangaat met het schoolteam en/of de MOS-werkgroep, • communicatietools om het duurzame engagement van de school breed uit te dragen, • netwerk- en vormingsmomenten, • de mogelijkheid om deel uit te maken van een groeiende maatschappelijke beweging, • extra kansen tot profilering en netwerking als internationale Eco-School. MOS vertrekt van de motivatie binnen het school(team). De MOS-werkgroep wordt bijgestaan in de school tijdens projecten en trajecten. De MOS-begeleider helpt schoolprojecten realiseren en streeft daarbij naar maximale verankering ervan in het schoolbeleid, de schoolcultuur en het curriculum! Na meer dan 10 jaar MOSsen bestaan er ook heel wat goede praktijken in MOS-scholen. MOS wil de uitwisseling ervan stimuleren, langs digitale weg en met netwerkmomenten, ‘good practices’ en actiefiches. Elke MOS-school kan Eco-School (Groene Vlag) worden, vertrekkend vanuit de goesting om de opgebouwde MOServaring te delen met andere scholen, desgewenst ook internationaal.

Samen leren duurzame keuzes maken voor onze planeet MOS in het kort

Duurzame ontwikkeling Actuele duurzaamheidsthema’s, zoals klimaat, voeding, techniek,… De school zet zich op de Groene Kaart en maakt deel uit van de MOS community De school krijgt meerdere begeleidings- en vormingssessies op vraag en op maat van de school Interne motivator = zorg voor onze planeet Evaluatie = zelfevaluatie door de school MOS-label Elke school kan zich kandidaat stellen voor Eco-school Inspiratiefiches en goede praktijkvoorbeelden

19

Aanpak MOS in de provincie Oost-Vlaanderen

Vanuit MOS Oost-Vlaanderen wordt vooral de nadruk gelegd op ondersteuning in de scholen zelf. Deze ondersteuning vertaalt zich in begeleiding op maat van projecten, trajecten en infoverstrekking, vorming tijdens personeelsvergaderingen en pedagogische studiedagen. Een steeds terugkerende boodschap aan alle scholen is: ‘willen jullie een overleg? Contacteer ons’. Dit resulteerde in 2015 in 225 individuele schoolbezoeken.

Verder investeren we in netwerking met diverse partners en lokale overheden en organiseert MOS jaarlijks vormingen voor leerkrachten (zie verder).

Aantal MOS-scholen

Eind schooljaar 2013/2014 hadden 868 (73,5%) Oost-Vlaamse scholen zich ­geregistreerd als MOS-school. Bij de doorstart van het project begin schooljaar 2014/2015 werd de teller op nul gezet. Eind 2015 hebben intussen 241 scholen uit Oost-Vlaanderen zich opnieuw geregistreerd.

Het logo

MOS-scholen kunnen het logo behalen en uithangen in de school. Het logo bestaat uit drie luiken. Pas als de school de drie luiken in haar bezit heeft, is het logo volledig. De school bepaalt zelf het tempo waarop ze de drie logo’s wil verdienen. Dat hoeft helemaal niet in drie jaar te ­gebeuren. Uiteraard moet de school eerst LOGO 1 behaald hebben voor ze kan streven naar LOGO 2. LOGO 3 kan de school pas krijgen als ze LOGO 2 heeft behaald. De sleutel tot succes is de manier waarop de school het MOS-project aanpakt. Een MOS-school werkt aan kwaliteit door aandacht te hebben voor de volgende procescriteria: visie en planning, draagvlak, leerlingenbetrokkenheid, communicatie en verankering.

Binnen het basisonderwijs zit het logoverhaal in een uitdoofscenario. In het secundair onderwijs werden de logo’s afgeschaft met ingang van het schooljaar 2014-2015. Zo stimuleren we de scholen sterker om te werken vanuit een intrinsieke motivatie. Logolaureaten in de provincie Oost-Vlaanderen in 2015: logo-2-scholen

1 2 3 4 5 6

Vrije Basisschool Sint-Lutgart Basisschool GO! De Kleurenplaneet Ervaringsgerichte school De Sterrebloem Basisschool GO! Atheneum Sint-Janscollege Visitatie Vrije Basisschool Meldert

Belsele Deinze Meigem Aalst Sint-Amandsberg Meldert

20



logo-3-scholen

1 Vrije Kleuterschool H. Familie 2 Vrije Basisschool H. Familie - lagere school 3 GBS Lovendegem 4 GBS Lovendegem afd. Vinderhoute 5 Vrije Kleuterschool Lozer 6 Lagere School voor Buitengewoon Onderwijs van het Gemeenschapsonderwijs De Drempel 7 Gemeentelijke Kleuterschool De Bollekens 8 Vrije Basisschool Klim-Op 9 Vrije Basisschool Sint-Lodewijk 10 Leefschool ‘t Veertje 11 Gemeentelijke Basisschool ‘t Essenhofje 12 Gemeentelijke Basisschool ‘t Essenhofje kleuterafdeling

Sint-Niklaas Sint-Niklaas Lovendegem Vinderhoute Kruishoutem Geraardsbergen Gent Bavegem Beveren Hamme Sint-Lievens-Esse Sint-Lievens-Esse

Eco-schools en Groene Vlag

Via de Bond Beter Leefmilieu is MOS ‘affiliate member’ van de FEE voor Vlaanderen en verantwoordelijk voor het Eco-Schools-programma (BBL is lid van de FEE Foundation for Environmental Education). MOS tracht scholen op die manier aan te sporen om de milieu-inspanningen vol te houden. Alle logo-3-scholen van ­Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest worden door MOS geregistreerd als Eco-School.

Logo-3-scholen kunnen zich kandidaat stellen om de Groene Vlag van Eco-Schools te behalen. Als ‘national operator’ reserveert MOS de Groene Vlag voor scholen die het derde logo hebben gekregen en bewijzen dat het milieuzorg­proces in al zijn facetten en volgens de criteria voor een logo-3-school doorloopt. De Groene Vlag wordt toegekend voor twee schooljaren. Elke logo-3-school bepaalt zelf of en wanneer ze voor de Groene Vlag gaat. De jury houdt daarbij vooral rekening met de volgende criteria: · Er is duidelijk aantoonbare milieuwinst. Liefst op drie van de vijf MOS-thema’s: afvalpreventie, energie, water, natuur op school of vergroening en mobiliteit. Maar ook aandacht voor thema’s als biodiversiteit, levensstijl en duurzame voeding en klimaatverandering telt mee. · De participatie en de betrokkenheid van de leerlingen gaat verder dan uitsluitend ‘uitvoeren van taken’. Een redelijk aantal leerlingen is ook betrokken bij keuze, planning en evaluatie van de acties en krijgen voldoende verantwoordelijkheid. De school heeft een MOS-werkgroep of een evenwaardig alternatief om milieuzorg regel­ matig op de agenda te zetten. Eco-Schools wil zich profileren als een organisatie die leerlingen in staat stelt om zelf beslissingen te nemen en acties te organiseren. ‘FEE Eco-Schools’ aim is to empower students to be the change our sustainable world needs by engaging them in fun, action-oriented learning. To achieve this aim, the Eco-Schools Programme endeavours to foster student participation through a whole community approach, in which students lead the committee and its actions …’ · Er is een voldoende groot draagvlak voor milieuzorg op school. Directie, leerkrachten, onderhouds- en ­administratief personeel en ouders staan achter het MOS-project en zijn ook betrokken bij keuze, planning en evaluatie van de MOS-acties. · De school heeft een MOS-communicatiestrategie. De MOS-verantwoordelijke of de MOS-werkgroep informeert op geregelde tijdstippen de hele school over de geplande MOS-activiteiten. · De school treedt uitdrukkelijk naar buiten als een milieuvriendelijke en duurzame school. Milieuzorg behoort duidelijk tot de prioritaire doelstellingen van de school. Van een Groene Vlag-school verwacht MOS dat ze een voorbeeld is voor andere scholen op milieuzorggebied. De school wisselt milieuzorgervaringen uit met andere scholen (in de omgeving, in de provincie, in de regio, in het buitenland). · De school heeft een ECOCODE (een schooleigen en originele verwoording of uitbeelding van de belangrijkste milieudoelstellingen van de school).

21



Groene Vlag-scholen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Vrije Lagere School voor Buitengewoon Onderwijs Sint-Jozef Vrije Basisschool De Krekel Vrije Basisschool Wonderwijs Vrije Basisschool Wonderwijs Haenhout Gemeentelijke Basisschool De Kersentuin O.-L.-Vrouw Visitatie Vrije Basisschool voor Buitengewoon Onderwijs St-Gregorius Basisschool GO! Faluintjes Freinetschool De Loods Vrije Basisschool Pius X Gemeentelijke Kleuterschool Kindertuin Ter Leie

Gent Gent Destelbergen Destelbergen Herzele Bottelare Gentbrugge Moorsel Gent Destelbergen Gent

Acties

Campagne ‘Word Energieke School’ In 2015 (schooljaar 2014/2015) werd opnieuw de campagne ‘Word Energieke School’ gelanceerd. Een samenwerking van de dienst Milieubeleidplanning, -ondersteuning en Natuurontwikkeling (cel Energie & Klimaat) en MOS. Deze campagne wil scholen aansporen om bewust om te gaan met energie. De grote winnaar is natuurlijk het milieu, maar ook de school doet haar voordeel. Door bewust om te gaan met energie, daalt het verbruik en dat merk je duidelijk op de schoolfactuur! De Provincie Oost-Vlaanderen schakelt via de vzw Komosie energiesnoeiers in om energie­ besparende maatregelen uit te voeren op de scholen. Energiesnoeiers zijn mensen die tewerkgesteld zijn in de sociale economie en worden opgeleid om energiebesparende maatregelen uit te voeren. Het MOS-project biedt educatieve omkadering en ­campagnemateriaal aan zodat ook op lange termijn de school blijft werken aan energiebesparing. Gedurende 4 maanden stonden de thema’s sluipverbruik, verlichting en verwarming in de kijker. Wanneer de school zich engageerde om een investering te doen in energiebesparende maatregelen, dan verdubbelde de provincie de waarde van de investering. Deze energiebesparende maatregelen werden door de energiesnoeiers geplaatst. De investering bepaalt de school zelf, met een minimum van 150 en een maximum van 600 euro. Maar ze verdient dit snel terug in een lagere energiefactuur. Van een win-win-situatie gesproken! Hiermee stimuleerde de provincie meteen ook de scholen om structureel mee te werken aan de ambitie van Oost-Vlaanderen Klimaatgezond 2050. In 2015 namen 32 Oost-Vlaamse scholen deel. De energiekste school van 2015 was BUSO Levensvreugde uit Aalst. De school zag zijn zelf geschreven scenario professioneel verfilmd.

Dikke Truiendag MOS (Milieuzorg Op School) en Ecocampus (Milieuzorg en duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs) riepen alle scholen in Vlaanderen en in Brussel op om vrijdag 13 februari 2015 deel te nemen aan Dikketruiendag. Wat startte als een symbolische actie om het “Kyotoverdrag” in de verf te zetten, is ondertussen uitgegroeid tot een vaste waarde in de scholen. De campagne mikt vooral op eenvoudige maatregelen, die ook daarna op een structurele wijze aangehouden kunnen worden: lichten doven bij het verlaten van een lokaal, toestellen uitschakelen na gebruik, de verwarming correct afstellen,… De scholen zetten ook allerlei ludieke en educatieve acties op touw. Uiteraard moeten die kleine inspanningen de aanzet vormen om op school en in het dagelijkse leven structureel werk te maken van de strijd tegen de opwarming van de aarde. Verstandig omspringen met energie is een grote stap in de strijd tegen het verhoogde broeikaseffect en de daaraan gekoppelde verandering van het klimaat. Dikketruiendag is ingebed in de werking van MOS. De MOS-begeleiders ondersteunen de onderwijsinstellingen om aan milieuzorg te werken met onder andere educatief materiaal. 22

Wereldwaterdag In 2015 riepen MOS en partnerorganisatie PROTOS alle scholen en lokale besturen in Vlaanderen en in Brussel opnieuw op om n.a.v. Wereldwaterdag te wandelen voor water onder de noemer ‘Walk for Water’. Miljoenen mensen, dikwijls kinderen, stappen elke dag gemiddeld 6 kilometer, gewoon om water te halen voor hun basisvoorzieningen. Om deze mondiale waterproblematiek onder de aandacht te brengen, willen we met de kinderen van het Zuiden meestappen! Scholen werden opgeroepen om met hun leerlingen een wandeling te maken in hun gemeente langs verschillende watervoorzieningen. Tijdens deze ‘Walk for Water’ ondervonden leerlingen wat het is om 6 km te lopen voor water. Ze werden zich ook bewust dat drinkbaar kraantjeswater bij ons in elk gebouw aanwezig is. In Brakel, Berlare, Merelbeke, Kruibeke, Wortegem-Petegem, Lokeren en Gent ging er een grote manifestatie door, in samenwerking met het lokale bestuur. In Lokeren en in Brakel werden ter voorbereiding van deze manifestatie ­ overleg- en vormingsmomenten voor leerkrachten/directie georganiseerd. In de raadszaal van het Gentse stadhuis werd een debat gevoerd over water door leerlingen van 5 secundaire scholen. Ook in Gent vond een flashmob rond water plaats op het Emiel Braunplein met de medewerking van leerlingen van 8 Gentse secundaire scholen. 127 Oost-Vlaamse scholen namen deel aan de actie Walk for Water.

Actie Diamant Geef schoolgerief een langer leven! Met een eenvoudige scholenactie wil MOS scholen, schoolkinderen, personeel en ouders aanzetten om duurzaam om te gaan met schoolmateriaal. Hiermee willen we afvalpreventie wat kracht bij zetten en het hergebruik van vele materialen stimuleren, want in juni verdwijnt veel schoolgerief in de prullenbak terwijl het eigenlijk nog niet versleten is. Begin september wordt dan nodeloos nieuw materiaal aangekocht. Niet goed voor de portemonnee en zeker niet voor onze aardbol. Afgedankt schoolgerief is afval en moet verwerkt worden. Nieuw schoolgerief moet geproduceerd worden en dat vraagt energie en grondstoffen. Je kan kinderen dus gerust vertellen dat zorgen voor hun schoolmateriaal ook zorgen is voor onze aarde! Deze ideeën zijn gebundeld in de ‘actie Diamant’. We gebruiken het symbool van de diamant omdat deze ­onverslijtbaar is! De school ontving na inschrijving het gratis werkmateriaal begin juni: een affiche per deelnemende klas en een powerpoint om de actie in de klas toe te lichten met een bijhorende didactische uitleg. Op deze manier kon de ‘actie Diamant’ in de laatste schoolweken toegelicht worden. Alle deelnemende kinderen kregen een aantal diamantstickertjes die ze op hun schoolgerief konden kleven. Zo beloofden ze dit materiaal volgend schooljaar opnieuw te gebruiken. Voor de ouders was er een flyer met de nodige informatie over de campagne. In het pakket zaten ook stickertjes om op het schoolgerief van de klas te kleven. In september werd per kind nagegaan op hoeveel stuks schoolgerief nog een diamantje hing. De totalen van alle klassen werden dan doorgespeeld aan de initiatiefnemers. Onder de scholen die in september de ingevulde gegevens bezorgden, werden prijzen verloot. 74 Oost-Vlaamse basisscholen namen aan de actie deel, dat zijn 624 klassen, 12014 leerlingen, 74956 stickers. De winnaars waren: · KBO Welden, met steun van het oudercomité · VBS Broeders Driegaaien Sint-Niklaas, de pennenzakken werden vervangen door duurzame doosjes · VBS Het Groene Lilare Michelbeke, de actie uit fierheid en volhoudbaarheid Ze ontvingen elk een waardebon van de lokale Kringwinkel en waren welkom op het MOS-feest in september. 23

9100 Toeren In samenwerking met Jeugddienst Globelink en met medewerking van de stad Sint-Niklaas werd begin schooljaar 2015/2016 een project opgestart rond duurzame mobiliteit. Globelink merkte dat mobiliteit in verschillende projecten een thema is waar jongeren mee bezig zijn. Daarom kwam 9100 Toeren er: een proefproject rond duurzame mobiliteit voor jongeren uit de 3de graad secundair van Sint-Niklaas en bij uitbreiding voor hun hele school. We willen jongeren laten stilstaan bij verschillende facetten van duurzame mobiliteit en hun bewustzijn daarrond laten groeien. Door de keuze voor een bepaald vervoermiddel dragen ze immers mee verantwoordelijkheid voor het milieu en de verkeersleefbaarheid in de school- en leefomgeving. Heel wat Sint-Niklase jongeren uit verschillende scholen werden in het najaar bevraagd over hun irritaties en wensen op vlak van duurzame mobiliteit. Die input verwerkten we in een ‘bucket list’ met 16 mobiele uitdagingen. Een ‘bucket list’ is een lijst met dingen die je zou moeten gedaan in je leven, of in dit geval, voor het slotmoment in april 2016. Begin 2016 gaan de 13 deelnemende scholen aan de slag met de 16 uitdagingen.

Schoolproject MOW Maarkedal Elk jaar lanceren we samen met Milieufront Omer Wattez Maarkedal een project voor de basisscholen in deze gemeente. In 2015 was het centrale thema ‘zero plastic hero’. Via school- en klasbezoeken werden de leerkrachten en de leerlingen geïnformeerd en ondersteund om het project uit te voeren en tot een goed einde te brengen. Meer info: www.mowmaarkedal.be/joomla/index.php/schoolprojecten/19-zero-plastic-hero-2015

Klimaatpeloton MOS Oost-Vlaanderen ondersteunde de actie Klimaatpeloton van Victoria DeLuxe. Naar aanleiding van de klimaattop in Parijs (november 2015) fietste Victoria Deluxe met 12 Gentse jongeren uit 3 secundaire scholen (Benedictuspoort, Hoger Technisch Instituut Sint-Antonius, OLVI Gent) naar Parijs. Tijdens de eerste etappe (Gent-Doornik) verzorgde MOS het randgebeuren. Drie basisscholen uit de buurt (de vierklaver Asper; VBS Zevergem; Freinetschool de 4 Tuinen uit Oudenaarde) vuurden de fietsers aan langs het parcours. Leerlingen van het GO! Atheneum in Oudenaarde boden de fietsers een klimaatvriendelijke lunch aan. Alle 7 deelnemende scholen kregen ook inhoudelijke ondersteuning over de klimaatproblematiek. Meer info: www.klimaatpeloton.be

Vormingen The Wizard of MOS Genoeg voor iedereen, altijd en overal. Dat is waarvoor duurzame ontwikkeling staat. In Zuid-Afrika wordt het ook wel eens omschreven als ‘volhoudbaarheid’. Maar hoe werken we aan die volhoudbaarheid in de klas of school? De ‘Wizard of MOS’ vormde de rode draad doorheen deze vorming tijdens pedagogische studiedagen, hij daagde de leerkrachten uit en nam hen mee op een magisch avontuur. Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) is gestoeld op kennis, systeemdenken, waarden, emoties en actie. De ‘Wizard of MOS’ liet de leerkrachten a.d.h.v. zeer concrete vingeroefeningen kennis maken met de bouwstenen van educatie voor duurzame ontwikkeling (EDO). De deelnemende leerkrachten gingen actief aan de slag met concrete methodieken. Na deze vorming gingen ze naar huis met een karrenvracht aan concrete werkvormen en praktijkideeën die onmiddellijk toepasbaar zijn in de klas.

Infomomenten Groene Vlag-scholen Tijdens deze infomomenten op de school kregen kandidaat Groene Vlag-scholen informatie over de procedures en was er ruimte voorzien voor inhoudelijke informatie.

Groene Vlag-uitreiking en vorming te Brussel Op 12 oktober 2015 kamen alle Groene Vlagscholen van 2015 samen om hun vlag op te halen en workshops te volgen.

Vlaamse NME-dag MOS Oost-Vlaanderen gaf een infomoment ‘Eco-schools’, met een getuigenis van een leerkracht, op de NME-dag van 10 november te Brussel.

24

STEM-dagen in Technopolis Op 19 oktober 2015 kwamen heel wat leerkrachten samen in Mechelen tijdens de STEM-dagen. STEM staat voor Science – Technology – Engineering – Mathematics en bundelt een waaier aan technologische en exacte wetenschappen. Wij verzorgden er workshops rond de MOS-energiekoffer.

MOS-startdag Gent De MOS-startdag is een jaarlijks netwerkmoment waarbij de Gentse scholen te horen krijgen welke MOS-subsidie hen toegekend werd op basis van hun plan en dossier. Het is ook de gelegenheid om informatie uit te wisselen en bij te leren via leuke workshops.

MOS-startdag Maldegem Op maandag 5 oktober 2015 stond de jaarlijkse MOS-dag in Maldegem op het programma. In de voor- en namiddag konden de leerlingen en de leerkrachten genieten van de theatervoorstelling ‘Waldo’s wereld wordt warempel warmer’ van theatergezelschap Jeuk vzw.

KRAS-sessies Vanuit MOS secundair Oost-Vlaanderen wordt ondersteuning geboden aan de lokale KRAS-werking in Gent. KRAS is een discussie- en rollenspel voor jongeren uit de derde graad secundair onderwijs. KRAS werkt schooloverschrijdend. Over heel Vlaanderen komen jongeren in de vrije tijd samen om met leeftijdsgenoten op het scherp van de snee te debatteren over mondiale duurzaamheidsthema’s. Daarbij staan discussie en de eigen mening centraal.

Lerarenopleiding KAHO Sint-Lieven Aalst Op de Hogeschool van Aalst gaven we toekomstige leerkrachten lager onderwijs en kleuteronderwijzers de beginselen van MOS mee. Via foto’s, didactisch materiaal, educatief materiaal en cases gingen de studenten actief aan de slag. Er vonden 3 sessies plaats.

Lerend netwerk BUSO MOS ondersteunt scholen op een actieve manier, bijvoorbeeld door het organiseren van vorming of netwerkmomenten met andere MOS-scholen. Verschillende MOS-contacten uit het BUSO-onderwijs lieten weten dat ze nood hebben aan uitwisseling met collega’s uit het BUSO-onderwijs. Daarom hebben we een lerend netwerk voor MOS, specifiek voor BUSO-scholen in Oost-Vlaanderen, opgericht. Leerkrachten uit 14 verschillende BUSO-scholen maken er deel van uit. In 2015 kwam het netwerk twee keer samen. In een lerend netwerk wisselt men vanuit een gezamenlijke interesse voor een bepaald kennisgebied, doelbewust ervaringen uit. Deelnemen aan een lerend netwerk levert frisse ideeën en nieuwe contacten op en biedt een goede bodem om nieuwe kennis te creëren. De inhoud en onderwerpen worden bepaald door de deelnemers zelf. Via voorbeelden uit de groep, gastsprekers of rondleidingen in gastscholen worden theorie en praktijk maximaal verzoend. Andere sleutelwoorden zijn: kruisbestuiving, nieuwe dynamiek, probleemoplossend, verspreiding, innovatief, vertrouwen, zelfreflectie, helikopterperspectief.

MOS-vorming over water te Gent Op dinsdag 27 januari organiseerde MOS i.s.m. Kleur Bekennen de vorming ‘Zet de wereld waterpas’, een vorming over het thema water voor leerkrachten basisonderwijs. Tijdens een wandeling in Gent vonden op verschillende plaatsen workshops plaats. Zo kregen de leerkrachten een integrale kijk op het boeiende en brede thema ‘water’. Kernwoorden waren: duurzaam, milieu, mondiaal en wandelen.

25

MOS-tournée: naar groene speel- en leerplekken MOS moedigt scholen aan om het schooldomein te vergroenen en in te zetten op meer leer- en speelnatuur. Heel wat wetenschappelijke studies wijzen op het belang van natuur in de schoolomgeving, zowel voor de ontwikkeling van de leerlingen in het algemeen als om milieuvriendelijk gedrag te stimuleren. Een avontuurlijke en natuurrijke speelplaats biedt tal van positieve effecten: minder ongelukken, meer speelkansen, minder negatief gedrag zoals pesten, … Op dinsdag 20 oktober 2015 kregen 40 geïnteresseerden een dagvullend programma waarbij ze met de bus vier inspirerende locaties bezochten. Ze kregen een rondleiding, tal van tips en de kans om ervaringen te delen. Ook op de bus kon genetwerkt worden.

Lerend netwerk BUBAO Ook voor het Buitengewoon Basisonderwijs werd een lerend netwerk opgericht. MOS vormt hierbij de rode draad. Op 12 juni 2015 kwamen we een eerste keer samen in BUBAO Sint-Lodewijk te Kwatrecht. De tweede sessie vond plaats op 26 november 2015 in BuLO Sint-Jozef te Gent (Stropkaai).

Lerend netwerk kleuteronderwijs MOS organiseerde op 8 oktober 2015 in De Kaaihoeve een startmoment voor het ‘lerend netwerk duurzaamheid in de kleuterklas’. Dit lerend netwerk brengt leerkrachten van het kleuteronderwijs samen om praktijkervaringen en les­ ideeën uit te wisselen, om te experimenteren en om te reflecteren. Wat er in het lerend netwerk precies aan bod komt, beslissen de deelnemers samen. Ze maakten kennis met concrete activiteiten op kleutermaat, probeerden die uit en reflecteerden erover met anderen. De bedoeling is om te leren van elkaar, van elkaars praktijk en van deskundigen.

Logo-uitreiking/MOS-feest

De MOS-logo-uitreiking vond plaats op dinsdag 29 september 2015 in Het Pierkespark en Bij De Vieze Gasten te Gent. Het werd een leerrijke en leuke dag met educatieve workshops en heel wat te beleven.

Communicatie

· Digitale nieuwsbrief ‘Digimos’ – verschijnt 4 keer per schooljaar · Bijdrages aan de Blog ‘Walk for Water’ · Bijdrages aan de MOS-website · Facebookpagina MOS

Ondersteuning provinciale diensten Klimaatwerkgroep

Voor het uitwerken en opvolgen van het provinciaal klimaatbeleid is een diensten- en directie-overschrijdende ­klimaatwerkgroep opgericht. Deze werkgroep heeft een sturende en beleidsondersteunende rol. De werkgroep hield zich in 2015 vooral bezig met de voorbereiding en implementatie van het ambitieuze klimaatplan Oost-Vlaanderen Klimaatgezond 2050. Dit klimaatplan moet de basis vormen voor de transitie naar een klimaatneutrale en klimaat­ bestendige Oost-Vlaamse provincie tegen 2050. In de klimaatwerkgroep zijn 3 personeelsleden van de NME-dienst afgevaardigd, met name Jo Janssens, Leen Van Gijsel en Ugo Sansen. Een of meerdere van die personeelsleden zetelden in volgende overlegmomenten: • 10 februari 2015: voorbereiding klimaatactieplan (Natuurcentrum Bourgoyen) • 29 oktober 2015: Kick Off Klimaatplan • 27 november 2015: finalisatie actieplan en selectie van prioritaire acties

26

Dienst M01 Milieubeleidsplanning, -ondersteuning en natuurontwikkeling

Op vraag van de dienst Milieubeleidsplanning, -ondersteuning en natuurontwikkeling verzorgde onze dienst de redactie van de teksten voor 4 infoborden voor het landinrichtingsproject Ename en leverden we fotomateriaal aan. De infoborden werden gerealiseerd in 2015. Het wandelpad werd officieel in gebruik genomen tijdens de Open Monumentendag. In het kader van deze Open Monumentendag werd door onze dienst een educatieve wandeling ontwikkeld langs de Schelde en het nieuwe wandelpad. Deze werd niet alleen de dag zelf gebruikt, maar zal in de toekomst toegankelijk blijven en in een brochure gegoten worden. Op 6 april werd tijdens de Scheldehappening in Wetteren door onze dienst ondersteuning geboden tijdens de ­wandeling over klimaat langs trage wegen. Onze dienst werd ook gevraagd om mee te helpen aan de organisatie van het publieksevenement voor het project ‘Gestroomlijnd landschap Molenbeek-Graadbeek’. De publieksactiviteit werd opgesplitst in een deel voor volwassenen en een deel voor gezinnen. Onze dienst ondersteunde bij de algemene organisatie en de inhoudelijke uitwerking van de wandeling voor volwassenen en nam het uitwerken van de gezinswandeling volledig voor zijn rekening. Daarvoor werden 4 losse medewerkers opgeleid en op de dag zelf ingezet. In totaal kon deze publiekshappening rekenen op 1050 bezoekers. De gezinswandeling die door ons begeleid werd, telde 320 deelnemers. Op vraag van de dienst M01 werd ook een educatieve activiteit uitgewerkt om de leerlingen van het 5de leerjaar van alle scholen in De Pinte en Nazareth kennis te laten maken met de Hospicebossen onder leiding van twee gidsen van De Kaaihoeve. Tijdens deze verkenningsweek werden 16 klasgroepen met samen 260 leerlingen in het bos verwelkomd. Daarnaast ondersteunt onze dienst de uitvoering van de beheerplanning en beheerwerken van de Kaaimeersen.

Provinciaal domein Puyenbroeck en het Leen

De gidsen van het domein Puyenbroeck kregen 3 vormingen over het educatieve programma ‘Met Willy en familie het bos in’, dat ook in dit domein wordt aangeboden . De gidsen van het Leen hebben zich aangesloten bij de vorming ‘Verhalen vertellen’ die we in samenwerking met CVN Natuurpunt in 2015 organiseerden.

Ondersteuning gemeenten 59 van de 65 Oost-Vlaamse gemeenten hebben het milieucontract met het provinciebestuur Oost-Vlaanderen ­ondertekend. In ruil voor een bijdrage biedt een team van provinciale milieudeskundigen ondersteuning en advies op technisch-wetenschappelijk, juridisch, beleidsmatig of educatief vlak. Op vlak van natuur- en milieueducatie bieden we naast algemene ondersteuning en advies ook 2 projecten aan. Zo kan een gemeente een aanvraag doen voor de inrichting van een materiaaldepot in hun gemeente. Zo’n materiaaldepot bevat heel wat educatief en didactisch materiaal, en dat in grote hoeveelheden. Groepen, klassen, verenigingen, … kunnen deze materialen uitlenen ter ondersteuning van een educatieve activiteit. Daarnaast kan een gemeente via het milieucontract aan scholen educatieve wandelingen voor hun leerlingen aanbieden.

27

De gemeente Zwalm financierde via het milieucontract de deelname aan het educatief aanbod van één klas per school van de gemeente. St-Martens-Latem: Tijdens de milieudag bood De Kaaihoeve educatieve ondersteuning voor de activiteiten met alle derde en vierde leerjaren van de gemeente (zie ook p. 6). Zingem: Ook in 2015 kregen de lagere scholen van Zingem op vraag van de gemeente educatieve ondersteuning van onze NME-dienst op het natuurleerpad Grootmeers-Kleinmeers voor het project van Creakindo (zie ook p. 6). Destelbergen: In oktober 2015 waren er verkennende gesprekken met de gemeente Destelbergen voor een educatieve ondersteuning. Concreet gaat het over de uitbreiding van een educatief aanbod voor kleuters en een uitbreiding van de educatieve natuurtuin. De overname van het educatief programma voor kleuters ‘Natuurkoningen en natuurkoninginnen’ werd ondertussen opgestart. Verder werden ook de gemeente Zwalm en de stad Ronse ondersteund bij het inrichten van educatieve avontuurlijke speelruimten (zie ook ‘Educatieve speelnatuur’).

Educatieve en logistieke ondersteuning Educatieve speelnatuur

Personeel van de jeugddienst en educatoren van de speelpleinwerking van de ­gemeente Zwalm kregen een vorming over educatieve speelnatuur. Naast methodieken rond speelnatuur werden ook de troeven van De Kaaihoeve als leeromgeving in de kijker gezet. Daardoor kunnen ze tijdens vakanties De Kaaihoeve als extra locatie integreren in hun speelpleinwerking.

Uitwisseling van kennis en goede praktijkvoorbeelden: · 21 maart: bezoek aan projecten in Brussel (Springzaad) · 1 april : inspiratiedag Pimp je speelplaats (Gent) · 26 mei: rondetafel Pimp je speelplaats (Leuven) · 30 juni: evaluatie speelnatuur Meetjesland (werkbezoek)

Realisaties van educatieve speelnatuur

• Zwalm: Inrichting van een speel- en natuureducatief buurtpark In het centrum van Sint-Blasius-Boekel werd gestart met de inrichting van een klein buurtparkje tot avontuurlijk speelterrein. De wilgentunnel leidt je naar een houten speelconstructie die wordt opgebouwd rondom de stammen van 3 bestaande sierkersen. Er komt een educatief infobord met daarop uitleg over de relatie tussen plant en dier. Het provinciebestuur investeerde 2500 euro in dit project. • Ronse: Inrichting van een speel- en natuurvriendelijk buurtpark In de wijk ’t Stookt te Ronse wordt een buurtpark omgevormd tot natuur- en speelvriendelijk park. Centraal in de zone komt een natuurspeelplek met speelstammen, wilgenhutten en een takkenwal. Op verschillende andere plaatsen op het terrein worden verschillende speelnatuurzones ingericht en de bloemenweide krijgt een ­insectenhotel. De buurt wordt bij elke fase van het ontwerp en uitvoering betrokken. Het ontwerp gebeurde in nauw overleg met de groendienst van de stad Ronse. Daardoor krijg je een realistische benadering en een sterke relatie tussen ontwerp en toekomstig beheer. Het provinciebestuur investeerde 2500 euro in dit project. • Wetteren: inrichting avontuurlijk speelterrein bij vzw Kinderdagverblijf Sint-Jozef Het provinciebestuur ondersteunde de realisatie van een avontuurlijk speelterrein op de terreinen van vzw Kinderdagverblijf te Wetteren. Regionaal Landschap Schelde-Durme en de gemeente Wetteren zetten hun schouders onder dit project en stonden in voor de begeleiding van het kinderdagverblijf bij de realisatie. Er werd een participatie­ traject doorlopen waarbij kinderen, ouders en begeleiders betrokken waren. Het provinciebestuur investeerde 5000 euro in dit project.

28

Ontleenbaar materiaal Het Mister Jekkes afvalspel Het Mister Jekkes afvalspel is een leuk en educatief spel dat kinderen doet nadenken over de afvalproblematiek. Het spel kan ontleend worden via De Kaaihoeve en is zowel in Gent als in Zwalm beschikbaar. Het spel is sinds 1 september 2013 ontleenbaar in 2 ontleenposten. Het werd in 2015 door 6 scholen ontleend in De Kaaihoeve en door 5 scholen in Het Wereldcentrum te Gent. 11 maal in totaal gedurende 171 dagen.

Kamishibai De MOS-themaverhalen zijn te verkrijgen op Kamishibai-formaat. Men kan de verhalen ontlenen samen met een echt verteltheatertje, de kaMOShibai. Dit jaar werden 2 nieuwe vertelplaatreeksen toegevoegd die ontwikkeld werden door onze dienst. Er zijn 7 themaverhalen: Natuur, Mobiliteit, Energie, Water, Afval, Hans de koekoek en Niels de duif en Haas zoekt zijn vrienden. 2 verteltheaters zijn sinds 1 september 2013 ontleenbaar in De Kaaihoeve, eerst met 5 verhalen en sinds dit jaar zijn daar ‘Hans de koekoek en Niels de duif’ en ‘Haas zoekt zijn vrienden’ bijgekomen. In 2015 werden 4 ontleningen geboekt voor in totaal 91 dagen.

Tentoonstelling: Verdachte kruiden? Oordeel zelf! Verdachte kruiden is een pleidooi om meer tolerantie aan de dag te leggen voor spontane planten en natuurlijke processen in de dagelijkse leefwereld. In plaats van chemische middelen te gebruiken tegen ongewenste planten, kan je ook mens- en milieuvriendelijker alternatieven inzetten. Die komen aan bod in de tentoonstelling en het belang van preventie en tolerantie krijgt extra aandacht. De tentoonstelling werd 1 maal ontleend in 2015 gedurende 31 dagen.

Tentoonstelling: Biodiversiteit - alles hangt samen Net als alle andere levende wezens, is de mens een stukje van de biodiversiteit. Die levert ons voedsel, grondstoffen, verse lucht, zuiver water, een plek om te wonen en nog zoveel meer. Hoe immens groot biodiversiteit is en waarom die bescherming verdient, leer je op deze expo. Voor kinderen (+8 jaar) is een aparte rode draad voorzien met leuke doetips. Biodiversiteit - alles hangt samen werd 2 maal gedurende 16 dagen ontleend in 2015.

Tentoonstelling: Milieucartoons Deze tentoonstelling bestaat uit 25 grappige milieucartoons getekend door Davo. Ze verschenen de afgelopen jaren in ‘MOSterd’, het tijdschrift van het MOS-project (zie p. 18 en volgende). Volgende thema’s komen aan bod: afval, verkeer, natuur, water, energie, ecologische voetafdruk en milieu algemeen. Ze dienen om op een laagdrempelige manier te sensibiliseren over algemene milieuthema’s. In 2015 werden de Milieucartoons 2 maal ontleend gedurende 9 dagen.

Tentoonstelling: Klimaatcasino Negen flipperkasten en een roulette zorgen voor een speelse tentoonstelling en leggen begrippen uit als versterkt broeikaseffect, hernieuwbare energie, consuminderen, ... Boodschap is: vandaag mag je voor de laatste keer gokken met ons klimaat. Tijdens 2015 werd Klimaatcasino 7 maal ontleend gedurende 114 dagen. Daarnaast stond de tentoonstelling tijdens de zomervakantie in de Kaaihoeve.

29

Materiaaldepot Op 6 plaatsen in Oost-Vlaanderen kan je gratis veldwerkmateriaal ontlenen • PNEC De Kaaihoeve Oude Scheldestraat 16, 9630 Meilegem tel. 055 496 796 [email protected] · www.dekaaihoeve.be • Milieudienst Maldegem Bloemestraat 45, 9990 Maldegem tel.050 72 86 13 [email protected] · www.maldegem.be/milieudienst • NEC De Pastorie Halleweg 15, 9520 Sint-Lievens-Houtem tel.053 60 72 23 [email protected] · www.sint-lievens-houtem.be • Groendienst Temse Frans Boelplein 1, 9140 Temse tel. 03 710 12 36 [email protected] · www.temse.be/index.php/groen-en-milieu/groendienst/877 • Regionaal Landschap Schelde-Durme Hemelstraat 133A, 9200 Dendermonde tel. 052 33 89 10 [email protected] · www.rlsd.be • BOS+ Geraardsbergsesteenweg 267, 9090 Gontrode tel. 09 264 90 55 [email protected] · http://bosplus.be/nl/steunons/boswinkel/materialendepot/item/602-materialendepots Cijfers 2015: PNEC De Kaaihoeve: 1923 stuks materiaal werden ontleend door 69 personen. Het meest gevraagde materiaal zijn de zoekkaarten, gevolgd door de potloupes. Milieudienst Maldegem: 2647 stuks werden ontleend door 17 personen. Milieudienst Sint-Lievens-Houtem: 68 stuks werden ontleend aan 2 personen. Daarnaast maakten 143 klassen gebruik van het materiaaldepot voor loeppotjes, trieerbakken, schepnetten en zoekkaarten. Regionaal Landschap Schelde-Durme: 31 personen ontleenden materiaal (1 tentoonstelling, 7 educatieve pakketten, 8 materiaalkisten en 16 keer los veldwerkmateriaal). BOS+: 977 stuks materiaal werden ontleend door 21 personen.

MOS-energiekoffers Energie besparen is hot en fun! Met de klimaatverandering staan energie en energie besparen bovenaan de agenda. Ook als leerkracht kan je niet aan de kant blijven staan. De MOS-themabundel energie reikt zowel basis- als secundaire scholen ideeën aan om met de hele school het thema energie te verkennen en een gedragsverandering teweeg te brengen. Als extra hulp kan de school gebruik maken van de energiekoffers. Deze kunnen enkel door MOS-scholen ontleend worden. De koffer heeft handleiding en werkblaadjes. In 2015 werden de energiekoffers voor het basisonderwijs door 11 scholen (401 dagen) ontleend, deze voor het secundair door 5 secundaire scholen (95 dagen).

30

Materiaalkisten Met de materiaalkisten voor educatief veldonderzoek kun je in groep of individueel aan de slag. De materiaalkisten bevatten naast het veldwerkmateriaal ook een handleiding, werkbladen, zoekkaarten en achtergrondinformatie. Er zijn vier thema’s: • ‘Nat, natter, natst’ voor wateronderzoek: debiet of stroomsnelheid van een waterloop meten, scheikundig onderzoek van water, plankton of ongewervelden onderzoeken, het omliggende landschap beschrijven, ... • ‘De levende bodem’ om de bodem onder je voeten te verkennen. Je meet bodemzuurtegraad, infiltratiesnelheid of kalkgehalte, zoekt naar ongewervelde bodemdieren of de geografische ligging van een plaats. • ‘Het bos door de bomen’ laat je kennismaken met de verschillende facetten van het bos. Je kan de grootte van een bos meten, de hoogteligging of het microreliëf. • ‘Land in zicht’ maakt van jou op korte tijd een echte landschapsfreak. Je leert allerlei basistechnieken om je in het landschap te oriënteren of om met stafkaarten aan de slag te gaan, je leert afstanden schatten, hoogteverschillen berekenen, het landschapsbeeld te beschrijven, het landgebruik in kaart te brengen. Een week ontlenen kost 10 EUR per set van twee kisten. De kisten zijn ontleenbaar in vier regio’s: regio ZuidoostVlaanderen (De Kaaihoeve), regio Gent (Natuurcentrum Bourgoyen-Ossemeersen), regio Meetjesland (Provinciaal Bosinfocentrum Het Leen) en regio Dendermonde (Regionaal Landschap Schelde-Durme). In 2015 werden de materiaalkisten 10 maal ontleend. 6 maal in uitleenpost De Kaaihoeve, 3 maal in uitleenpost Gent en 1 maal in Het Leen te Eeklo. In Dendermonde werden dit jaar geen kisten uitgeleend. Bodem en water zijn elk 4 keer ontleend en Bos 2 keer. Landschap werd dit jaar niet uitgeleend.

Gezinsrugzakjes Met de gezinsrugzakjes kan jong en oud de natuur en het landschap opnieuw ontdekken en beleven. Of het nu een gezin met kinderen betreft, een jeugdvereniging, een seniorenvereniging of een leerkracht, met de gezinsrugzakjes kan iedereen zonder voorkennis en voorbereiding aan de slag en zelf een natuurleerpad samenstellen. Het concept en de inhoud van onze gezinsrugzakjes werd ook al door verschillende instanties overgenomen, zoals Toerisme Vlaamse Ardennen, PAM Ename, de gemeente Wetteren, Provinciaal domein Puyenbroeck, …

In 2015 werden 658 gezinsrugzakjes ontleend.

Subsidies

De 3 Regionale Landschappen in Oost-Vlaanderen kregen elk 20.000 euro voor educatieve proceswerking en de uitbouw van een loketfunctie voor NME in hun werkingsgebied. In totaal wordt 60 000 euro subsidie verleend per jaar voor de 3 Regionale Landschappen samen.

Educatieve ondersteuning Open Monumentendag In 2015 had de NME-dienst een infostand op de Open Monumentendag van het Erfgoedcentrum in Ename. In het kader van deze Open Monumentendag werd door onze dienst een educatieve wandeling langs de Schelde en het nieuwe wandelpad ontwikkeld. Deze werd niet alleen de dag zelf gebruikt maar zal in de toekomst ook in een brochure gegoten worden.

POP-eiland Tijdens het jaarlijkse popevenement in het Provinciaal Domein Puyenbroek was de NME-dienst aanwezig met een ‘Vlaamse kermos’.

31

Gestroomlijnd landschap Zie titel Ondersteuning provinciale diensten.

Floraliën Er werd beroep gedaan op onze dienst door de organisatoren van de Floraliën om mee te brainstormen over de educatie voor scholen van dit evenement.

Educatoren Regelmatig bieden we ondersteuning aan studenten, leerkrachten en gidsen om een educatieve activiteit in elkaar te steken. Dit gebeurt voornamelijk naar aanleiding van het ontlenen van materiaal of het maken van een eindwerk.

Klimnet: Oost-Vlaams NME-netwerk Oost-Vlaamse NME-centra NME-overleg Twee keer per jaar proberen we de coördinatoren van alle Oost-Vlaamse bezoekerscentra en Regionale Landschappen samen te brengen om het educatief aanbod op elkaar af te stemmen en gezamenlijke projecten te ontwikkelen. Het NME-overleg werd in 2015 twee keer georganiseerd, op 25/06/2015 in de Gentbrugse Meersen (20 deelnemers) en op 17/12/2015 in De wereld van Kina, Gent (15 deelnemers).

NME-terras Jaarlijks wordt in september een NME-terras georganiseerd. Belangrijkste doelstelling is om de netwerking tussen de deelnemers te bevorderen. De informele en ontspannen sfeer is een belangrijk kenmerk van het terras. Na thema’s als NME 2.0 (2011), Speelnatuur (2012) en duurzame landbouw (2013) werd in 2015 gekozen voor ‘Creatieve dynamiek binnen NME’. We waren op 10 september te gast op DOK Gent: werfplek voor creatieve ­manoeuvres. Na een kennismaking met de verschillende DOK-bewoners werden we door het Dries Gysels van het Lab van Troje uitgedaagd om na te denken over thema’s als mobiliteit, luchtkwaliteit, ruimte voor kinderen, ­vereenzaming, … Er namen 65 mensen, uit het NME-werkveld en van daarbuiten, deel aan deze editie.

Natuur- en milieuverenigingen

In het najaar van 2015 organiseerde het Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen in De Kaaihoeve vormingen rond ‘Braakballen pluizen’. Daarvoor werd speciaal gemikt op deelnemers uit het onderwijs. De vormingen lopen verder in het voorjaar van 2016. In samenwerking met CVN Natuurpunt werden 2 vormingen voor gidsen georganiseerd.

Onderwijs

Zie MOS-project (p. 18 en volgende). 32

Regionale landschappen (streeksteunpunten NME)

De Oost-Vlaamse Regionale Landschappen worden door onze dienst begeleid in de ontwikkeling van hun lokaal netwerk. Ze fungeren als streeksteunpunt voor NME in Oost-Vlaanderen en geven op die manier het Oost-Vlaamse NME-beleid mee vorm in hun regio. In die zin zijn de Regionale Landschappen een belangrijke ondersteunende partner. Ze zijn tevens belangrijke partners in het ontwikkelen van nieuwe projecten rond NME die na evaluatie in de andere regio’s kunnen geïmplementeerd worden. Het is de taak van de netwerkcoördinator om dit deels te coördineren en te bewaken. Er werd een overleg tussen Regionale landschappen en MOS (thema speelnatuur) georganiseerd op 17 maart 2015.

EDOEL

EDOEL staat voor “Educatie Duurzame Ontwikkeling, Evaluatie van de Lespraktijk”. Het doel van dit onderzoeksproject is de ontwikkeling van een zelfevaluatie-instrument voor leraren basis- en secundair onderwijs. EDO wil leerlingen laten reflecteren over de zorg voor zichzelf, de andere(n) en de wereld. Kritisch denken, zelfevaluatie, dialoog, actievaardigheden, systeemgericht denken en toekomstdenken zijn maar enkele begrippen die hierbij van belang zijn. Voor leerkrachten is het niet vanzelfsprekend om een dergelijke diepgaande educatie in te richten. Leerkrachten hebben nood aan ondersteuning om in dialoog te gaan en te reflecteren over de mogelijkheden van EDO. Evaluatie van zowel de lespraktijk zelf als van de vereiste competenties voor leraren en leerlingen, speelt hierbij een essentiële rol. Daarom is het belangrijk dat leraren competenties hebben of verwerven die hen toelaten om zelf leersituaties te evalueren. Het zelfevaluatie-instrument dat ontwikkeld werd, moet leraren ondersteunen bij het implementeren, evalueren en bijsturen van EDO in de lespraktijk. Sinds 2014 zetelt Dienst NME in de begeleidingscommissie EDOEL.

• 2 februari: begeleidingscommissie • 26 augustus: begeleidingscommissie

PWO ‘Wholeschoolbenadering als leidraad voor een implementatie van EDO in het basisonderwijs’

Het implementeren van een wholeschoolaanpak gaat verder dan alleen lesgeven over duurzaamheid in de school. Het stimuleert om duurzaamheid te integreren in alle aspecten van de school. Tijdens dit project worden de noden, barrières en ideeën over de implementatie van Educatie Duurzame Ontwikkeling (EDO) en de wholeschoolbenadering die in het Vlaams onderwijs leven bevraagd. Op basis hiervan worden instrumenten ontwikkeld die Vlaamse basisscholen concreet kunnen ondersteunen om de wholeschoolbenadering van EDO te implementeren. PWO-projecten, of voluit praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek, worden uitgevoerd met middelen die de ­Vlaamse Overheid toekent aan de hogescholen om het praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek in de bachelor­ opleidingen met professionele gerichtheid te versterken. Sinds 2015 zetelt Dienst NME in de begeleidingscommissie het PWO Whole School.

• 19 oktober: begeleidingscommissie

Over de grens

We startten met de verkenning van een aantal Franse en Waalse partners in het kader van een mogelijk project rond de Schelde. Er hadden een aantal werkbezoeken plaats en stilaan krijgt het project ‘Scheldeklassen’ vorm.

• 13 februari: bezoek van Maison De Leaucourt en CREL aan Dienst NME en De Kaaihoeve • 17 februari: overleg Dienst Ruimtelijke ordening • 10 maart: werkbezoek aan Maison de Leaucourt (Wallonië) • 23 juni: werkbezoek Bassin Ronde (Frankrijk) • 18 september: overleg met de betrokken partners in De Kaaihoeve • 12 november: overleg met de betrokken partners in Maison de Leaucourt

33

Communicatie Website www.dekaaihoeve.be

Sinds mei 2014 is de vernieuwde website van de NME-dienst en PNEC De Kaaihoeve online. De structuur is sterk vereenvoudigd en er werd voornamelijk vanuit de bezoeker gedacht. In 2015 bezochten gemiddeld 628 bezoekers per maand de website. 79% hiervan zijn nieuwe bezoekers.

Website www.bastion8.be

In 2013 werd door bezoekerscentrum Bastion VIII i.s.m. de middenschool van Dendermonde een nieuwe website aangemaakt. In 2014 heeft de provincie de website overgenomen. In de loop van 2016 zal de website aangepast worden aan de huisstijl van het provinciebestuur.

34

dienst NME Oost-Vlaanderen