2e PROEF
INHOUDSOPGAVE VOORWOORD: SPEUREN NAAR (UITGEWISTE) SPOREN! . . . xiii HOOFDSTUK 1. CASE-STUDY’S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Afdeling 1. Balans verkorten op zijn Texaans BART DE BIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 § 1. Opkomst en neergang van een modern energiebedrijf . . . . . . . . 3 A. Geen val zonder voorafgaandelijk succes . . . . . . . . . . . . . . . . 3 B. Tijdslijn van de markantste gebeurtenissen . . . . . . . . . . . . . . 4 C. Hoofdrolspelers in het Enron-schandaal . . . . . . . . . . . . . . . 10 D. Enkele markante cijfergegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 § 2. De boekhoudkundige machinaties van Enron . . . . . . . . . . . . . . 13 A. Het overmatige (foutieve) gebruik van “partnerships” . . . . 13 B. Overtreding van consolidatieregels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 § 3. “Red flags” in de jaarrekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 § 4. De gevoerde Enron-onderzoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 A. Het onderzoek door het Amerikaanse Congres . . . . . . . . . 18 B. Het onderzoek door Justitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 § 5. De val van Arthur Andersen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 A. Operatie “damage control” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 B. Kroniek van een aangekondigde ondergang . . . . . . . . . . . . 22 § 6. De nasleep van de Enron-affaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 A. Nieuwe boekhoudschandalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 B. Woordgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Afdeling 2. Telecomreus tegen de vlakte BART DE BIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 § 1. Hoogvliegers kunnen laag vallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. The sky is the limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Tijdslijn van de markantste gebeurtenissen . . . . . . . . . . . . . C. Hoofdrolspelers in het Worldcom-schandaal . . . . . . . . . . . D. Enkele markante cijfergegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. De dubbele megafraude bij WorldCom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Geknoei met voorzieningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Geknoei met kosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Intersentia
26 26 27 29 29 30 30 31 v
2e PROEF
Inhoudsopgave
§ 3. Het verhaal achter de schermen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Het justitieel onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Op het niveau van de rechtspersoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Op het niveau van de fysieke personen . . . . . . . . . . . . . . . .
31 32 32 33
Afdeling 3. Hollandse kaas met gaten LODE BARREZEELE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 § 1. Opkomst en val van een mastodont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. De Koninklijke Ahold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Aandeelcrash als een donderslag bij heldere hemel . . . . . C. De druppel die de emmer doet overlopen . . . . . . . . . . . . . § 2. Hoofdrolspelers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Wat er misging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Foutieve consolidatie van de deelnemingen . . . . . . . . . . . . B. Overschatting resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Gerommel met bonussen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Special Purpose Entities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Niet meedelen van verplichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. Ondeugdelijk controlesysteem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . G. Bouwfraude en zakkenvullerij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. De klokkenluiders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. De rol van de auditor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 6. De advocaten en forensische auditoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 7. Road to Recovery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
34 34 35 36 37 38 38 41 41 42 42 43 44 44 46 48 49
Afdeling 4. Als de kat bij de melk wordt gezet LODE BARREZEELE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 § 1. Parmalat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Van melk word je groot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Als melk overkookt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. “Papa” Parmalat, een oplichter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. De toegepaste mechanismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Knip- en plakwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Gegoochel met omzetcijfers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Corruptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Fictieve aflossing van obligaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Doorsluizen van geld naar familiebedrijven . . . . . . . . . . . . § 4. De rol van de banken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Emissie van waardeloze obligaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Faciliterende rol in opsmukoperaties . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Nederland als draaischijf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vi
52 52 53 55 57 57 58 58 58 59 59 59 60 60
Intersentia
2e PROEF
Inhoudsopgave
§ 5. De rol van de auditors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 A. Grant Thornton en Deloitte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Afdeling 5. Hollanders nu ook met baksteen op de maag LODE BARREZEELE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 § 1. De bouwfraude . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. De kat wordt de bel aangebonden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Doofpotoperatie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. De gevoerde onderzoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. De toegepaste mechanismen van de bouwfraude . . . . . . . . . . . . A. De “geleide” aanbesteding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. De verrekeningswijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. De schaduwboekhouding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Een aantal praktijkvoorbeelden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Corruptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. De sancties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. De Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) . . . . . . . . . B. Het openbaar ministerie (OM) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Schadeclaims van de slachtoffers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. De Belastingsdienst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 6. De rol van de auditors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Collectieve afwezigheid en passiviteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Fraudeverordening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Goedkeurende verklaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63 63 64 67 68 68 69 69 70 71 73 73 74 75 75 78 78 79 80
Afdeling 6. Gevaarlijke schuiver op olievlek LODE BARREZEELE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 § 1. Shell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. You can be sure of Shell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Overschatte oliereserves doen het concern daveren . . . . . . § 2. De hoofdrolspelers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Sir Philip Watts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Walter van de Vijver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Jeroen van der Veer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Wat er fout ging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Overschatting van de reserves . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Misleiding van de beleggers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Hoge bonussen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Ingewikkelde bedrijfsstructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Juridische gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 6. De rol van de auditors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81 81 82 83 83 84 84 85 85 86 87 88 88 89
Intersentia
vii
2e PROEF
Inhoudsopgave
HOOFDSTUK 2. JAARREKENINGFRAUDE BEKEKEN DOOR EEN JURIDISCHE BRIL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Afdeling 1. Is jaarrekeningfraude strafbaar? STIJN DE MEULENAER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 § 1. Het regent misdrijven… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 § 2. Wanneer pleegt men een misdrijf? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 § 3. De meest courante misdrijven getoetst aan de praktijk . . . . . . . 94 A. Technische inbreuken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1. Verplichtingen van de vennootschap en haar “bestuurders” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 a. De Boekhoudwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 b. Het Wetboek van Vennootschappen . . . . . . . . . . . . . 96 c. Inbreuken op fiscale wetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 2. Verplichtingen voor de commissaris van de vennootschap: de controle van de jaarrekeningen . . . 100 B. Klassieke of gemeenrechtelijke misdrijven . . . . . . . . . . . . 102 1. Valsheid in geschriften en gebruik van valse geschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 2. Andere gemeenrechtelijke misdrijven . . . . . . . . . . . . . 106 a. Misbruik van vennootschapsgoederen . . . . . . . . . . 107 b. Witwassen, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Afdeling 2. Wie ligt in het vizier van de strafrechter? STIJN DE MEULENAER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 § 1. Schieten op wat beweegt… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Strafrechtelijke verantwoordelijkheid en jaarrekeningfraude A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. De technische inbreuken: wettelijke toerekening . . . . . . C. De gemeenrechtelijke misdrijven: materiële of rechterlijke toerekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Toerekening aan de vennootschap? . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Toetsing aan jaarrekeningfraude . . . . . . . . . . . . . . . . . E. En wat met de commissaris? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
viii
109 110 110 111 112 112 112 113 113
Intersentia
2e PROEF
Inhoudsopgave
Afdeling 3. Wat te doen als potentieel slachtoffer? . . . . . . . . . . . . . . 115 STEVEN CALLENS en STIJN DE MEULENAER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Wat nu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Waar haal ik informatie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Via de documenten ter beschikking gesteld n.a.v. de algemene vergadering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Via het vraagrecht op de algemene vergadering van aandeelhouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Via het aanstellen van een vennootschapsrechtelijk deskundige . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Wie kan de vordering instellen en wanneer? . . . . . . . . 2. Voorwaarden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Verschil met controle door commissaris . . . . . . . . . . . . 4. Wie is de deskundige en wat is zijn opdracht? . . . . . . . 5. Conflict met deskundigenonderzoek op bevel van het parket/de onderzoeksrechter? . . . . . . . . . . . . . 6. Enkele concrete omstandigheden waarin een deskundige werd aangesteld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Hoe voorkom ik erger? – De schadebeperking . . . . . . . . . . . . . A. Vennootschapsrechtelijke maatregelen . . . . . . . . . . . . . . . 1. Vervanging van het bestuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Vervanging van de commissaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Weigering van kwijting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Strafrechtelijke voorlopige maatregelen ten aanzien van rechtspersonen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Hoe recupereer ik mijn schade? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Aansprakelijkheidsvorderingen tegen de bestuurder(s) . . 1. Interne aansprakelijkheidsvordering door de vennootschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Externe aansprakelijkheidsvordering door derden . . . 3. Aansprakelijkheidsvordering voor schending van specifieke verplichtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. Aansprakelijkheid met betrekking tot de jaarrekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Aansprakelijkheid in geval van faillissement met onvoldoende activa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Aansprakelijkheid voortvloeiend uit een misdrijf: de keuze tussen de strafrechter en de burgerlijke rechter . . . 1. De strafrechtelijke weg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a. De eenvoudige klacht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Klacht met burgerlijkepartijstelling . . . . . . . . . . . . .
Intersentia
115 116 116 118 120 120 121 121 122 123 123 124 125 125 126 127 128 129 129 129 131 132 133 133 133 135 136 136
ix
2e PROEF
Inhoudsopgave
Afdeling 4. Beknopte bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 § 1. Straf- en strafprocesrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 § 2. Vennootschapsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
HOOFDSTUK 3. JAARREKENINGFRAUDE DOOR EEN BEDRIJFSECONOMISCHE BRIL IGNACE DE BEELDE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Afdeling 1. Regelgevend en wettelijk kader inzake jaarrekeningen en jaarrekeningfraude . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Belgische boekhoudreglementering en relevante beroepsreglementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Enkele relevante bepalingen uit de Belgische vennootschapswetgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Adviezen van de Commissie voor Boekhoudkundige Normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Normen en aanbevelingen van het Instituut der Bedrijfsrevisoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Internationale normen inzake erkenning van omzet, fraude en frauduleuze financiële rapportering . . . . . . . . . . . . § 3. Specifieke bepalingen in de Verenigde Staten inzake omzeterkenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Staff Accounting Bulletins 101 en 104: Revenue Recognition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Statement of Position 97-2 “Software Revenue Recognition” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Audit Issues in Revenue Recognition (AICPA) . . . . . . . . . Afdeling 2. Manipulatietechnieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Manipulatie van de opbrengsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Onterechte omzeterkenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Omzeterkenning in de verkeerde periode . . . . . . . . . . . . C. Verkeerde toepassing van “percentage of completion” . . D. Onterechte boeking van verkopen . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Onvoldoende voorziening voor inkomende retouren . . . F. Boeken van voorwaardelijke omzet . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Manipulatie van de kosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Manipulatie van de waardering van activa . . . . . . . . . . . . . B. Onterechte activering van kosten . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
x
145 145 145 150 152 153 156 156 157 158 160 160 160 163 164 165 166 167 167 167 170
Intersentia
2e PROEF
Inhoudsopgave
C. Niet boeken van voorzieningen voor risico’s en kosten . . D. Boeken van kosten in de verkeerde periode . . . . . . . . . . . § 3. Manipulatie van de rapportering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Onvolledige rapportering van transacties met verbonden partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Fouten in de toelichting en het jaarverslag . . . . . . . . . . . . C. Weglaten van entiteiten uit de geconsolideerde jaarrekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Misclassificatie van activa en boeking van fictieve activa . . E. Niet boeken van schulden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
171 172 172 172 173 174 176 176
Afdeling 3. Het detecteren van manipulatie van de jaarrekening . . 176 § 1. Horizontale en verticale analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 § 2. Ratioanalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
HOOFDSTUK 4. NIEUWE SPELREGELS IN HET POST-ENRON-TIJDPERK BART DE BIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Afdeling 1. Nieuwe internationale, Europese en nationale regels moeten vertrouwen herstellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Afdeling 2. De Sarbanes Oxley Act . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Afdeling 3. Het actieplan van de EU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Afdeling 4. De Belgische Corporate Governance Wet . . . . . . . . . . . . 186 Afdeling 5. Corporate Governance Code . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Afdeling 6. De lege ferenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
BIJLAGE 1. CONTROLEAANBEVELING INZAKE FRAUDE VAN 5 JUNI 1998, INSTITUUT DER BEDRIJFSREVISOREN . . . . 193
BIJLAGE 2. FRAUDE-INDICATOREN (BIJLAGE BIJ ISA 240) . . . 209
Intersentia
xi
2e PROEF
Inhoudsopgave
BIJLAGE 3. MEMO VAN SHERRON WATKINS AAN KEN LAY (15 AUGUSTUS 2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
BIJLAGE 4. MEMO VAN DAVID DUNCAN, HOOFD AUDITEM VAN ARTHUR ANDERSEN BIJ ENRON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
OVER DE AUTEURS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
TREFWOORDENREGISTER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
xii
Intersentia
