Inhoudsopgave
Inleiding Voorwoord Psychotherapie-integratie, een noodzakelijk goed? 3 F. Verheij Inleiding 3 Wat is psychotherapie? 3 Waar komt psychotherapie vandaan? 3 Hoe ontwikkelde psychotherapie zich? 3 Plaats van de kinderen 4 Scholen naast elkaar 4 Perspectieven 5 Ordening van doelen richting kinderen en jeugdigen 5 Toekomst 6 Woord van dank 7 Literatuur 8 1 De historie van de kinder- en jeugdpsychotherapie 9 F. Verheij Inleiding 9 Naar erkenning van het kind 11 Zicht op kinderontwikkeling & de psychologie 14 Zicht op kinderpsychopathologie & de psychiatrie 16 Psychotherapie, aanvankelijk buiten de psychiatrie 18 Opkomst van de kinder- en jeugdpsychotherapie 20 Literatuur 22
Vier theoretische kaders van de kinder- en jeugdpsychotherapie 2 Het psychoanalytisch kader 29 G.H.F. van der Most Inleiding 29 Psychologisch conflict en psychoanalyse 29 Ontwikkelingstheorie als zoekschema 31
VI
Integratieve kinder- en jeugdpsychotherapie
Vijf zoekschema’s 31 Eerste zoekschema: driftenergetisch model 32 Tweede zoekschema: egopsychologie, ik-functies en verdedigingsmechanismen 33 Derde zoekschema: objectrelatietheorie 34 Vierde zoekschema: sociale egopsychologie 35 Vijfde zoekschema: hechtingstheorie 37 Psychoanalytische kinder- en jeugdpsychotherapie 38 Psychodynamische pijlers voor integratieve kinder- en jeugdpsychotherapie 41 Epiloog 42 Literatuur 43 3 Het experiëntiële kader 46 F. Verheij Inleiding 46 Naar cliëntgerichte psychotherapie 46 Naar beeldcommunicatie 48 Drie zoekschema’s 49 Eerste zoekschema: kinderlijk proces centraal 49 Tweede zoekschema: essentiële therapeutvariabelen 51 Derde zoekschema: bewerking van ervaringen 52 Literatuur 53 4 Het cognitief-gedragstherapeutisch kader 55 C. Oele Van behaviorisme naar gedragstherapie 55 Opkomst van de gedragstherapie 56 Kritiek op en uitbreiding van de denkbeelden 57 Opkomst van de cognitieve therapie 57 Integratie als ontwikkeling 58 Nieuwe ontwikkelingen 59 Vijf zoekschema’s 60 Eerste zoekschema: klassieke conditionering: gedrag is reflexmatig en wordt uitgelokt 61 Tweede zoekschema: operante conditionering: gedrag ontstaat door de gevolgen die het heeft 62 Derde zoekschema: sociaal leren: gedrag wordt geleerd in een sociale context 64 Vierde zoekschema: het cognitieve schema: cognitieve schema’s sturen het doen en laten 65 Vijfde zoekschema: gedrag krijgt betekenis in de context en wordt beïnvloed door kennis uit het geheugen 68 Cognitief-gedragstherapeutische zoekschema’s en integratieve psychotherapie 71 Literatuur 72
Inhoud
VII
5 Het systeemtheoretisch kader 75 F. Verheij Inleiding 75 Opkomst in de jaren vijftig en zestig 77 Definitie en positie van systeemdenken, systeemtherapie en gezinstherapie 78 Andere focus; ander zoeklicht: meerdere werkelijkheden 79 Vijf zoekschema’s 80 Eerste zoekschema: gezinslevenscyclus werkt door in het heden en heeft consequenties voor de toekomst 81 Tweede zoekschema: individuele levenscyclus en gezinslevenscyclus verlopen niet altijd/niet in alle levensfasen congruent en de visies van gezinsleden op de werkelijkheid kunnen verschillen 83 Derde zoekschema: context, gezin en individu zijn tegelijkertijd veranderend en georganiseerd (oftewel gericht op stabiliteit) 85 Vierde zoekschema: intermenselijk samenspel is onontkoombaar en kent macht en hiërarchie 86 Vijfde zoekschema: omgevingsfactoren bepalen (onbewust of bewust) in aanzienlijke mate het gedrag van individuen 88 Systeemtherapie (en gezinstherapie) in de behandelingspraktijk van kinderen en jeugdigen 89 Literatuur 91
Naar integratieve kinder- en jeugdpsychotherapie 6 Naar een integratief metatheoretisch referentiekader 99 F. Verheij Historie; psychotherapeutische praktijk en passende referentiekaders 99 Evolutie naar een multitheoretisch referentiekader 100 Een multitheoretisch referentiekader 104 Literatuur 106 7 Over aspecifieke en specifieke werkzame factoren in psychotherapie 109 F. Verheij Inleiding (een eerste vorm van psychotherapie-integratie) 109 Gedeelde definitie van psychotherapie 110 Gezamenlijke, op verandering gerichte factoren (‘common factors’) (een tweede vorm van psychotherapie-integratie) 113 Combinatie van therapeutische technieken (een derde vorm van psychotherapie-integratie) 118 Epiloog 119 Literatuur 119
VIII
Integratieve kinder- en jeugdpsychotherapie
8 Het specifieke van kinder- en jeugdpsychotherapie 122 F. Verheij Inleiding 122 Ontwikkeling en adaptatie 123 Verschillen naast de overeenkomsten 124 Overbrugging door ordening van veranderingsdoelen 125 Epiloog 126 Literatuur 127
Indicatiestelling van hoofdtypen van verandering 9 Ontwikkelingsdoelen aan de hand van inzicht en interpretatie van onbewuste processen of nieuwe (corrigerende) ervaringen 131 G.H.F. van der Most Inleiding 131 Ontwikkelingsprofiel en ontwikkelingspsychopathologie 132 Globale doelstelling en psychodynamische focus 133 Onderlinge samenhang tussen de therapiedoelstellingen 135 Drie vignetten 136 Casus Mark 136 Casus Renske 137 Casus Sytse 139 Epiloog 141 Literatuur 142 10 Leren van nieuw gedrag door actieve interventies 144 C. Oele Inleiding 144 Gedragsverandering als doel en als middel voor verandering 145 Het gedragstherapeutisch proces 146 Casuïstiek 151 Casus Mark 151 Casus Renske 153 Therapeutische attitude en werkrelatie 156 Literatuur 156 11 Leren van nieuwe cognities door actieve interventies 159 C. Oele Inleiding 159 Het cognitieve standpunt 160 Doelstellingen vanuit het cognitieve standpunt 161
Inhoud
IX
Casuïstiek 166 Casus Renske 166 Casus Sytse 168 Therapeutische attitude en werkrelatie 170 Literatuur 171 12 Interactionele groei door actieve participatie in een meerpersonen context 174 E.W.C. Aendekerk Inleiding 174 Zoekschema’s als zoeklicht in de diagnostische fase 174 Eerste zoekschema: intermenselijk samenspel is onontkoombaar en kent macht en hiërarchie, structuur en organisatie 176 Casus: Heimelijke coalitie 181 Tweede zoekschema: context, gezin en individu zijn tegelijkertijd veranderend en georganiseerd (gericht op stabiliteit) met behulp van communicatie- en interactie patronen 183 Casus: Interpunctie 183 Casus Renske 188 Derde zoekschema: individuele levenscyclus en gezinscyclus verlopen niet altijd in alle levensfasen congruent en de visies op de werkelijkheid kunnen verschillen 189 Casus: Circulair interviewen 192 Vierde zoekschema: omgevingsfactoren bepalen (bewust of onbewust) in aanzienlijke mate het gedrag van individuen 193 Casus: Gezinsscript 194 Casus: ‘Strange loop’ 195 Vijfde zoekschema: gezinscyclus werkt door in het heden en heeft consequenties voor de toekomst 195 Vanuit zoekschema’s naar integratieve modellen 196 Indicatie voor het werkverband met een gezin 196 Epiloog 198 Literatuur 199
Werkverband of werkvorm 13 Overgang van onderzoeks- naar behandelingsfase 205 F. Verheij Inleiding 205 Diversiteit aan (voor)trajecten 206 Wettelijk kader gericht op verduidelijking 208 Macroniveau voor therapieplanning 209 Positionering van de verduidelijking 212 Literatuur 215
X
Integratieve kinder- en jeugdpsychotherapie
14 Overeenstemming oftewel behandelingsplanning 217 F. Verheij Inleiding 217 Therapieplan of algemeen behandelingsplan 219 Diverse focussen 220 Diverse fasen 222 Psychotherapiebehandelingsplan 224 Literatuur 225 Format voor therapieplan 226 15 Specifieke context: kerngezin en familie 228 E.W.C. Aendekerk Inleiding 228 Gezinslevenscyclus en individuele levenscyclus 229 Casus: Horizontale en verticale stressoren 231 Gezinsfasemodel 232 Kerngezin en gezin van oorsprong; de intergenerationele context 235 Casus: Leggen van verbindingen 239 Belangrijke thema’s in het denken over relaties, interacties en problemen in de context van gezin en familie 239 Genogram 243 Variaties in gezinssamenstelling 246 Eénoudergezinnen 249 Adoptiegezinnen 253 Pleeggezinnen 255 Epiloog 257 Literatuur 257 16 Specifieke context: professioneel netwerk met diversiteit 264 E.W.C. Aendekerk Inleiding 264 Gezin in de macrocontext 265 Verwijzingsproces 268 Casus: Overbetrokken verwijzer 269 Casus: Overbetrokken verwijzer; vervolg 270 Behandelaar – gezin – school 270 Hulpverlening aan gezinnen met seksueel misbruik 272 Casus: Onthulling en geheimhouding 274 Casus: Onthulling en geheimhouding; vervolg 274 Bronnen van concrete steun en emotionele support 276 Epiloog 276 Literatuur 277
Inhoud
XI
17 Specifieke context: diversiteit aan werksituaties 279 E.W.C. Aendekerk Inleiding 279 Historische context 279 Het professionele huis: ‘de zolder’ 281 Het professionele huis: ‘de eerste verdieping’ 282 Intakefase 283 Casus: Machteloosheid centraal 284 Casus: Verschil in visie 285 Het professionele huis: ‘de begane grond’ oftewel de relatie gezin en kliniek 288 Psychotherapie in engere zin binnen het ‘professionele huis’; de samenwerking op de begane grond 290 Casus: Gegevens uit externe bron 291 Parallelprocessen binnen gezin en kliniek 292 Casus: Thuisdilemma = kliniekdilemma 294 Consultatie 295 Casus: Consultatie via de klachten 296 Epiloog 298 Literatuur 298
Werkplaats 18 Psychotherapie & ruimte 303 F. Verheij Inleiding 303 Geen specifieke werkruimte 304 Specifieke werkruimte 306 Literatuur 310 19 Psychotherapie & middelen 312 F. Verheij Inleiding 312 Veelvormigheid van spel 313 Keuze van spelmateriaal 316 Epiloog 317 Literatuur 317 20 Psychotherapie & rollen 319 F. Verheij Inleiding 319 Positie vanuit de maatschappij 320 Positie van de ouders 324 Positie van de psychotherapeut 325 Positie van het kind of de jeugdige 327
XII
Integratieve kinder- en jeugdpsychotherapie
Epiloog 328 Literatuur 328 21 Psychotherapie & regels 330 F. Verheij Inleiding 330 Functies van regels 331 Tijdstip van introductie 333 Ordening van regels 334 Begrenzing van regeloverschrijdend gedrag 336 Epiloog 337 Literatuur 337
Werkrelatie (opbouw, motivatie, invoegen) met kind of jeugdige 22 Attitude en relationele stijl in een op ontwikkeling gerichte werkrelatie 341 G.H.F. van der Most Inleiding 341 Werkrelatie als common factor 342 Psychodynamische kanttekening bij het begrip werkrelatie 343 Korte historie van het ‘working alliance’-concept 345 Mentaliseren bevorderende psychotherapie en developmental help 346 Casus Mark 348 Casus Renske 349 Casus Sytse 349 Epiloog 350 Literatuur 351 23 Attitude en relationele stijl in een op leren gerichte werkrelatie 353 C. Oele Inleiding 353 Werkrelatie en het cognitief-gedragstherapeutisch zoekschema 354 Motiveren 357 Casus: Positief etiketteren 358 Casus: Positieve consequenties omzetten 358 Casus: Positieve consequenties doen afnemen 359 Casus: Gevolgen bespreken 359 Literatuur 361 24 Attitude en relationele stijl bij interactieve beïnvloeding van een meer personencontext 364 E.W.C. Aendekerk Inleiding 364 Rollen en posities van de therapeut 364
Inhoud
XIII
Casus: Interactiepatronen in actie 366 Invoegen als basisvaardigheid 368 Casus: Alleen op de wereld 370 Herinterpretatie; heretiketteren en opnieuw inkaderen als basisvaardigheid 373 Casus: Heretiketteren en in een positieve context plaatsen 374 Werken met gezinnen uit andere culturen 374 Casus: Kleurenblindheid 375 Omgaan met impasses 375 Epiloog 376 Literatuur 377
Werkrelatie (opbouw, motivatie, invoegen, doelen stellen) met ouders 25 Psychoeducatie centraal 381 G.H.F. van der Most Inleiding 381 Scala aan opvattingen van ouders en behandelaars 382 Adviesgesprek, context voor psychoeducatie 383 Kinderlijke participatie in de psychoeducatie 385 Psychoeducatie gedurende adviesgesprek en behandeling 385 Casus Mark 386 Casus Sytse 387 Psychoeducatie & behandelingsovereenkomst en behandelingsdoelen 388 Epiloog 389 Literatuur 389 26 Counseling centraal 390 G.H.F. van der Most Inleiding 390 Ouderbegeleiding als integraal onderdeel van integratieve psychotherapie 391 Counseling als pendelende gespreksvorm 391 Counseling als onderdeel van de behandeling 392 Casus Mark 392 Casus Renske 393 Casus Sytse 394 Epiloog 395 Literatuur 395 27 Mediatietherapie centraal 396 C. Oele, F. Verheij Inleiding 396 Ontstaansgeschiedenis 397 Mediatietherapie; definiëring en doelgroep 399 Vormen van mediatietherapie 401
XIV
Integratieve kinder- en jeugdpsychotherapie
Mediatietherapie met professionals: leerkrachten, groepsleiding of sociotherapeut 402 Interventies en het gedragsveranderingsprogramma 404 Werkrelatie en motivatie 406 Mediatietherapie in de integratieve praktijk 407 Literatuur 408 28 Ouderschapsverandering centraal 412 F. Verheij Inleiding 412 Over ouderschap 415 Onduidelijke rolposities 416 Na te streven rolduidelijkheid 418 Literatuur 420 29 Gezinsverandering centraal 423 E.W.C. Aendekerk Inleiding 423 Casus: Muur van zwijgzaamheid 426 Systemische interventies als onderdeel van het behandelingsproces 427 Therapeutische interventies met de focus op structuur en organisatie binnen een gezin 428 Casus: Stimuleren tot duidelijkheid 429 Casus: Stimuleren tot duidelijkheid; vervolg 430 Systemische interventies met de focus op communicatie, interactie en zich herhalende gedragspatronen gerelateerd aan de gepresenteerde problematiek binnen een gezin 431 Casus: Probleem als interactioneel verschijnsel 431 Systemische interventies met de focus op wederzijdse beïnvloeding tussen individuele levenscyclus en gezinslevenscyclus 433 Casus: Rouwritueel 434 Actietechnieken als interventies 435 Systemische interventies met de focus op de wederzijdse beïnvloeding tussen omgeving en individu, bestaande ‘belief systems’ en het verhaal van het gezin 436 Beëindiging van de therapie 440 Effecten van systeeminterventies bij kinderen en jeugdigen 441 Epiloog 442 Literatuur 443
Binnen de therapeutische relatie (algemene interventies) 30 Overdracht en tegenoverdracht 449 M.J. van Mook Inleiding 449 Casus: “Ghosts in the nursery” 450
Inhoud
XV
Historische ontwikkeling van het concept overdracht 450 Historische ontwikkeling van het concept tegenoverdracht 453 Psychotherapie met kinderen versus psychotherapie met volwassenen 455 Casus: Fleur & overdracht 455 Casus: Fleur & tegenoverdracht 459 Overdracht en tegenoverdracht buiten de therapeutische relatie 463 Overdracht en tegenoverdracht in de integratieve praktijk 464 Epiloog 465 Literatuur 465 31 Bescherming en weerstand 469 M.J. van Mook, F. Verheij Inleiding 469 Weerstand 469 Bescherming 471 Casus: “Angels in the nursery” 471 Casus: Splitsing 473 Casus: Projectieve identificatie 478 Casus Anna 479 Epiloog 480 Literatuur 481 32 Onderbreking, zwangerschap, afwezigheid en/of vakantie 485 F. Verheij Inleiding 485 Onderbreking of afwezigheid 485 Vakantie 487 Gevoelens bij onderbreking of vakantie 488 Zwangerschap als onderbreking 489 Epiloog 490 Literatuur 490
Specifieke technieken en interventies 33 Veranderen door inzicht en interpretatie van onbewuste processen (met internaliserende problematiek als voorbeeld) 493 G.H.F. van der Most Inleiding 493 Moderne psychoanalytische theorievorming 494 De psychotherapie van Renske ten voorbeeld 495 De psychotherapie van Sytse ten voorbeeld 498 Epiloog 500 Literatuur 501
XVI
Integratieve kinder- en jeugdpsychotherapie
34 Veranderen door het aanbieden van corrigerende ervaringen (met ‘child maltreatment’ als voorbeeld) 502 F. Verheij Inleiding 502 Het ontbrekende, het foutieve oftewel de doelen 503 Fasering van doelen 504 Veiligheid; ‘pretreatment’ voorwaarde en eerste doel 504 Casus Charlot 506 Casus John 507 Non-verbaal en verbaal 508 Via veilige relatie naar specifieke doelen 509 ‘Mastering’ van traumatische gebeurtenissen 510 Specifieke doelen 511 Epiloog 512 Literatuur 513 35 Veranderen door het aanleren van nieuw gedrag (met pervasieve ontwikkelingsstoornissen als voorbeeld) 515 M.L.J.M. Eussen Inleiding 515 Procedures om nieuw gedrag aan te leren 515 Aanleren van nieuw gedrag, toegelicht aan de hand van aanleren van nieuw gedrag bij pervasieve ontwikkelingsstoornissen 520 Epiloog 526 Literatuur 526 36 Veranderen door het aanleren van nieuwe cognities (met aandachtstekort-/ hyperactiviteitsstoornissen als voorbeeld) 528 M.L.J.M. Eussen Inleiding 528 Ontwikkelingsaspecten 529 Technieken die zich overwegend lenen voor toepassing in individuele therapie 530 Technieken en methodieken, ontleend aan de gezinstherapie 535 Casus: Positief etiketteren 536 Casus: Van individueel naar interactioneel probleem 536 Technieken die overwegend in groepsverband worden toegepast 537 Toelichting aan de hand van aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD) 539 Epiloog 542 Literatuur 543 37 Veranderen door actieve participatie in een meerpersonencontext (met anorexia nervosa als voorbeeld) 545 F. Verheij Inleiding 545 Gezinsbehandeling als middel 546
Inhoud
XVII
Doelen van gezinsbehandeling 547 Invoegen; naar participatie in een meerpersonencontext 549 Opbouwen van een werkrelatie & aansluiten bij de motivatiefase 551 Psychoeducatie 553 Formuleren van behandelingsdoelen (en behandelingsprioriteiten) 554 Angstreductie 555 Cognitieve heretikettering 555 Markering van grenzen 556 Bewerking van eet-gerelateerde gezinsconflicten en/of disfunctionele gezinspatronen 557 Epiloog 558 Literatuur 558
Beëindiging van de therapeutische relatie 38 Beëindiging, beoogd of onverwacht 563 F. Verheij Inleiding 563 Proces in plaats van fase 564 Vormen van beëindiging 565 Handvatten bij eenzijdige voortijdige beëindiging 567 Parameters voor beëindiging 569 Aankondiging van beëindiging 570 Gevoelens rondom beëindiging 572 Beëindiging als leermoment 573 Blijken van dank 574 Contacten na de therapie 574 Literatuur 575 39 Nazorg 577 F. Verheij, E.W.C. Aendekerk Inleiding 577 Bestendiging van verandering 577 Doelen van nazorg 578 Nut en effect van nazorg 579 Epiloog 579 Literatuur 579
Diversen 40 Ethiek 583 E.A.F. van Weel, C.G. Reichart Inleiding 583 Ethiek en moraal 585 Uitgangspunten en overwegingen 588
XVIII
Integratieve kinder- en jeugdpsychotherapie
Ethische aspecten in de psychotherapeutische praktijk met kinderen en jeugdigen 591 Ethische dilemma’s in de praktijk 594 Epiloog 599 Literatuur 600 41 Gender 602 E.A.F. van Weel, C.G. Reichart Inleiding 602 Invloed van de sekse(verschillen) 603 Invloed van sekse/gender op psychotherapie 606 Gender en therapeut 607 Epiloog 608 Literatuur 609 42 Cultuur 611 C.G. Reichart, E.A.F. van Weel Inleiding 611 Interculturele psychotherapie 612 Therapie en cultuur 613 Epiloog 616 Literatuur 616
Supervisie 43 Supervisie 619 F. Verheij Inleiding 619 Definiëring 620 Interactionele context 621 Doelstelling 625 Ontwikkelingsproces 627 Supervisie en integratieve psychotherapie 627 Epiloog 628 Literatuur 628 Formats voor sessieverslaglegging 631
Effectiviteit 44 Effectiviteit van psychotherapie bij kinderen en jeugdigen 645 F.C. Verhulst Inleiding 645 Methoden om de effectiviteit van psychotherapie te bepalen: de ‘Randomized Controlled Trial’ 646
Inhoud
XIX
Belang van een controlegroep 648 Andere vormen van effectiviteitsonderzoek 649 Grootte van het behandelingseffect 649 Uitkomstcriteria 650 Klinisch significante verandering 651 Psychotherapie-effectiviteitsonderzoek in de researchsetting 651 Evidence-based (psycho)therapie (EBT) 653 Psychotherapie-effectiviteitsonderzoek in de klinische setting: ‘efficacy versus effectivity’ 654 Epiloog 656 Literatuur 657 Register 658 Over de auteurs 669
