Inleiding & inhoudsopgave van de Zelfzorg Ondersteund Implementatiekoffer
Implementatie
ondersteunde zelfzorg leren(d) vernieuwen en versnellen door inzet van gezamenlijke kennis van
Uit de praktijk en wetenschap zijn lessen te leren over wat wel en niet goed gaat bij het samen met de huisarts invoeren van zelfmanagement. Deze lessen staan in deze toolbox: de Zelfzorg Ondersteund Implementatiekoffer.
Inleiding Binnen Zelfzorg Ondersteund (ZO!) is inmiddels veel informatie beschikbaar over het implementeren van ondersteunde zelfzorg. De toolbox vertaalt deze informatie op een heel praktische manier, het laat de “state-of-the-art” rondom implementatie van zelfmanagement op dit moment zien, en is in coproductie met velen tot stand gekomen. Je hoeft het wiel dus niet opnieuw uit te vinden als je van start gaat met het implementeren van ondersteunde zelfzorg of deze vorm van zorg verder wilt opschalen. Een van de belangrijke “tools” is de lijst met zelfzorgplatforms die voldoen aan de basiseisen. Deze lijst is de eerste die voldoet aan de eisen van alle drie de betrokken partijen: patiënten, zorgaanbieders en zorgverzekeraars. Een andere krachtige tool in de koffer vormen de tips rondom verandermanagement. Het implementeren van ondersteunde zelfzorg is een traject van “lerend vernieuwen”. Dit betekent met elkaar ruimte houden om nieuwe ervaringen en inzichten die we opdoen waar nodig ook te laten leiden tot bijstelling. Op de website www.zelfzorgondersteund.nl vind je continu de meest recente versies en inzichten. Daar vind je ook allerlei succesvolle voorbeelden uit de praktijk. Daarnaast houden we je via de nieuwsbrief graag op de hoogte van de laatste ontwikkelingen. Bovendien zetten we de landelijke kennissessies voort. Wat is het? En hoe implementeer je het? Zelfmanagement heeft veel synoniemen. Bijvoorbeeld: zelfmanagement, zelfregie, zelfredzaamheid, zelfhulp, persoonsgerichte zorg en zelfzorg. Deze definities vertonen overeenkomsten, maar leggen ook verschillende accenten. Wij gebruiken de term “ondersteunde zelfzorg” als synoniem voor zelfmanagement. Onder “ondersteunde zelfzorg” verstaan wij het volgende:
“Ondersteunde zelfzorg gaat om de inspanningen die een persoon met een chronische ziekte doet om een zo goed mogelijk compromis te vinden tussen de eisen van de ziekte en de eisen van het leven (CBO, 2014). Mensen voeren de eigen regie zolang ze dat willen en kunnen en bepalen zelf de persoonlijke streefdoelen ten aanzien van gezondheid, leefstijl en gedrag. Het leven staat centraal, niet de ziekte. Om de streefdoelen te bereiken wordt de patiënt bij het werken aan zijn gezondheid ondersteund door zorgverleners, ICT, hulpmiddelen en omgeving.” Onze uitdaging is om ondersteunde zelfzorg een vanzelfsprekend onderdeel te maken van de zorg voor mensen met een chronische aandoening, en een hoofdonderdeel van de samenwerkingsrelatie tussen de chronische patiënt en de behandelaar (meestal de huisarts). Zowel de patiënt als de zorgverlener moeten dus ‘verleid’ en ondersteund worden om ondersteunde zelfzorg op te pakken. Dat stelt eisen aan eenvoud en gebruiksgemak van het concept en alle tools. House of Care De kern van succes bij de implementatie van ondersteunde zelfzorg is “coproductie” en een “whole system change”. Dat laat onderstaande figuur, gebaseerd op het House of Care model, zien. Je ziet dat het “huis” alleen gebouwd kan worden door aandacht te besteden aan alle bouwstenen ervan. Er is bijvoorbeeld niet alleen een omslag naar een meer open, meedenkende en coachende rol van zorgverleners nodig, maar ook een gedragsverandering bij patiënten. Bovendien moet de organisatie van de zorg (het zorgproces) anders worden ingericht en is passende ondersteuning met zelfzorgplatforms nodig. Vilans beschrijft het “House of Care” en de diverse elementen ervan overzichtelijk in haar whitepaper “ Hoe maak je succes van persoonsgerichte zorg”. Hoewel de schrijvers spreken over persoonsgerichte zorg in plaats van ondersteunde zelfzorg sluiten de visies goed op elkaar aan. Je vindt een link naar de whitepaper onder aan dit document.
Organisa(e*die*ondersteunde*zelfzorg* faciliteert*en*ondersteunt**
Ondersteunde)zelfzorg) Goed* geïnformeerde* pa(ënten*en* mantelzorgverl eners*
Kern van succes: co-productie en whole system change! Zoals voor het bouwen van een huis alle elementen nodig zijn om het stabiel te krijgen zo is ook implementatie van ondersteunde zelfzorg zaak van gecoordineerd uitvoeren van meerdere pijlers: whole system change.
De*coachende* zorgprofessional*
Persoonsgerichte*omgeving*en*zorginkoop*
Bron: NHS, House of Care en Vilans, Whitepaper persoonsgerichte zorg
Meer achtergrondinformatie over het House of Care en co-creating health is onder andere te vinden via onderstaande links:
http://zelfzorgondersteund.nl/wp-content/uploads/2014/11/Co-Creating-Healthsnapshot-publication-1.pdf http://zelfzorgondersteund.nl/wp-content/uploads/2014/11/delivering-better-servicesfor-people-with-long-term-conditions-1.pdf http://www.kennispleinchronischezorg.nl/kcz.net?id=26497
Krachtenbundeling is nodig Realiseren van ondersteunde zelfzorg vraagt het gecoördineerd uitvoeren van een aantal stappen die onderling sterk van elkaar afhankelijk zijn. Deze stappen zijn bij verschillende partijen belegd. Organisa(e*die*ondersteunde*zelfzorg* faciliteert*en*ondersteunt** *
Zorgverzekeraar*
Ondersteunde)zelfzorg) Goed* geïnformeerde* pa(ënten*en* * mantelzorgverl Zorgverlener* eners*
*
Geen van deze partijen kan ondersteunde zelfzorg dus zelfstandig realiseren. ZO! bundelt de krachten van patiënt, zorgverlener en zorgverzekeraar. Alleen op die manier kan zelfmanagement langdurig en consistent worden ingevoerd in de reguliere processen.
De*coachende* Pa(ent * zorgprofessional*
Persoonsgerichte*omgeving*en*zorginkoop*
Leren van het “vliegwiel” aan de hand van diabetes Bij start van ZO! is gekozen voor een implementatie “smal en diep”: een start met diabetes om daarvan te leren hoe implementatie van ondersteunde zelfzorg het best kan worden vormgegeven. Daarna volgt de verbreding naar andere (chronische) aandoeningen waar zelfmanagement een belangrijke rol speelt. Het bestuur staat nog steeds sterk achter deze keuze voor focus. Een te brede implementatie heeft het risico langzaam of helemaal niet van de grond te komen doordat de complexiteit ervan toeneemt en er veel meer betrokken partijen in beweging moeten worden gebracht. Tegenover deze nadrukkelijke keuze voor focus/afbakening staat het volgende: • Huisartsen werken generalistisch. Ondersteunde zelfzorg toepassen, betekent een gedragsverandering bij huisartsen en POH’ers, inzetten van
•
•
tools als een IZP (Individueel Zorgplan), zelfzorgplatform dat binnen de huisartsenpraktijk meteen breder toegepast kan worden en waarbij er geen reden is dit beperkt te houden tot diabetes. Toepassen van ondersteunde zelfzorg in het primaire proces kost tijd en geld. Deze verdient zich eerder terug wanneer ondersteunde zelfzorg breder wordt ingezet dan diabetes. Voortschrijdend inzicht bij inkoop en tooling leert dat alles wat er tot dusver aan producten binnen ZO! is opgeleverd (basiseisen tooling, contractering document, indicatoren e.d.) voor 95 procent generiek is en niet ziektespecifiek en in die zin ook meteen breed toepasbaar is.
Bovendien wordt ondersteunde zelfzorg niet zozeer bekeken vanuit ziekte en zorg, maar veel meer vanuit leefstijl, gedrag en persoonlijke streefdoelen. Het bestuur van ZO! heeft in 2014 gesproken over dit onderwerp en gekozen om te verbreden, maar tegelijkertijd de focus te behouden. Dit doen we door een afbakening te maken op basis van “een groep van aandoeningen” die voldoet aan de volgende criteria: • het gaat om chronische aandoeningen; • waarbij de zorg goed geprotocolleerd is (waarvoor een zorgstandaard is); • die al als integrale zorg kan worden ingekocht door de zorgverzekeraar; • waarbij de 1e lijn (en nog specifieker de huisarts en POH) de regie heeft; • waarbij gedragsverandering bij zorgverlener en patiënt nodig is voor implementatie van ondersteunde zelfzorg; • waarbij voor het managen van de ziekte een belangrijke rol is weggelegd voor zelfmanagement van de patiënt en waarbij de volgende zaken belangrijk zijn: leefstijl (roken, bewegen, alcohol, voeding, ontspanning), therapietrouw en “your quantified self” /aandoeningen waarbij eigen gegevensverzameling zoals zelfmeting essentieel zijn. Binnen ondersteunde zelfzorg kiezen we voor personen met een chronische aandoening. We beperken de groep bij aanvang op basis van bovenstaande lijst met criteria tot de laag complexe (chronische) zorg bij diabetes, COPD/astma en CVRM. Het verbreden van de focus in toepassingsmogelijkheden en communicatie/kennissessies naar bovenstaande aandoeningen bijt niet met de concrete stappen van implementatie die gekozen zijn bij de ontwikkelpilots. Zelfzorg Ondersteund ontwerpt het “vliegwiel” op basis van diabetes. Daarvan leren we wat werkt en wat niet werkt en wat door de afbakening ook de kans geeft op scherpe monitoring en evaluatie van behaalde resultaten. De reden om voor diabetes te kiezen is dat bijvoorbeeld de zorgstandaarden, integrale zorg, activering van patiënten bij diabetes ver ontwikkeld zijn. En dus op korte termijn tot succesvol geïmplementeerd kan worden. Het verbreden van de insteek sluit ook aan bij de realiteit waarbij we zien dat het in de kern draait om een gedragsverandering die generiek toepasbaar is. Bovendien zijn de resultaten op terrein van inkoop, tooling en pilots grotendeels generiek. Daarnaast zijn ook patiëntenverenigingen zoals de longalliantie en de hartvaatgroep aan de zijlijn al aangehaakt en bijgepraat. Er is immers een gezamenlijk belang om
ondersteunde zelfzorg groot te maken. Op termijn kan bovenstaande lijst worden uitgebreid met andere chronische aandoeningen waarbij zelfmanagement een belangrijke rol speelt, zoals reuma en depressie.
Doel is “ondersteunde zelfzorg binnen drie jaar op grote schaal geïmplementeerd krijgen” Hoofddoel van de coöperatie is om ondersteunde zelfzorg binnen drie jaar op grote schaal geïmplementeerd te krijgen. En wel op zo’n manier dat meer mensen meer uren zelfzorg realiseren op een niveau dat bijdraagt aan verbetering van de kwaliteit van leven en vermindering van de ziektelast. Daarmee draagt ondersteunde zelfzorg bij aan een doelmatige inzet van de professionele zorg. Cruciaal hierin is dat we aantonen dat de netto integrale zorgkostenbesparing significant hoger is dan de netto integrale kosten voor ondersteunde zelfzorg zijn. Hierbij hebben we de volgende gezamenlijke doelstelling geformuleerd: “In 2017 is bij ten minste 1 chronische aandoening te weten diabetes, voor 25% van de patiënten sprake van succesvolle ondersteunde zelfzorg en is een aanvang gemaakt met de implementatie van ondersteunde zelfzorg bij ten minste twee andere aandoeningen door bijvoorbeeld toepassen van de opgestelde criteria van inkoop en tooling.” Bij de implementatie van ondersteunde zelfzorg staan de wens en de mogelijkheden van de patiënt centraal. Patiënten die goed in staat zijn om te sturen, en dit ook willen, krijgen de beschikking over telemedicine-tools. Voor deze patiëntengroep zullen de processen meer vraaggestuurd worden en dat leidt tot een andere invulling van het consult. Een deel van de zorgprofessionals zal zich hier naar verwachting in specialiseren. Bij een groot aantal van de patiënten zal de regiefunctie vooralsnog toch bij de huisarts blijven liggen. Doelen 3 jaar In 2017 is bij ten minste 1 chronische aandoening te weten diabetes, voor 25% van de patiënten sprake van succesvolle ondersteunde zelfzorg en is een aanvang gemaakt met de implementatie van ondersteunde zelfzorg bij ten minste twee andere aandoeningen door bijvoorbeeld het toepassen van de opgestelde criteria van inkoop en tooling. ! 5 jaar In 2019 is bij ten minste 5 chronische aandoeningen voor een kwart van de patiënten sprake van succesvolle ondersteunde zelfzorg. ! 7 jaar Verbreding naar mensen met risicofactoren en mensen met andere chronische ziekten ! 10 jaar Zelfzorg via een Zelfzorg Platform integraal en logisch onderdeel van leven van alle Nederlanders !
De partijen van Zelfzorg Ondersteund beseffen dat implementatie van ondersteunde zelfzorg een leertraject is, een proces van “lerend vernieuwen” waarbij samenwerking tussen partijen en gedragsverandering van zorgverlener en patiënt belangrijke pijlers vormen. Exacte doelstellingen zijn daardoor lastig te formuleren en worden ook mede bepaald door de tijd die het veld nodig heeft om deze implementatie op realistische wijze uit te kunnen voeren, naast de veelheid aan andere wijzigingen waar de eerste lijn mee te maken heeft. Zelfzorg Ondersteund evalueert daarom jaarlijks de doelstellingen jaarlijks, stelt ze zo nodig bij of scherpt ze aan. Fasegewijze aanpak De doelstellingen kunnen alleen worden behaald met gezamenlijke inzet van alle leden van Zelfzorg Ondersteund. Jarenlange manieren van werken en zorg ontvangen verander je niet “even projectmatig”. De manier waarop we de implementatie met elkaar vormgeven, is een proces dat zich fasegewijs ontwikkelt. Onderstaande figuur laat dit zien.
Waarde van de initiatieven
De#implementa+e#ontwikkelt#zich#fasegewijs#waarbij#steeds# een#andere#focus#ligt# 2014 % % %2015/16 % % %2017% #
Plan
Opstart
Opschalen
Expansie
Uitbouw volwassen fase
Versnellen#van## de#inzet,# implementa+e,# opschaling#
Bijeenbrengen# krachten#in#ZO!,# regelen#financiën## en#kennis#ontsluiten## in#tools#
Ontwikkelpilots gestart lopende trajecten in beeld #
Opschalen binnen trajecten en in aantallen trajecten
Organisatie staat Financiën ontwikkelpilots inzetten Bouwstenen voor opschaalfase gereed
Organisatie uitbreiden andere aandoeningen Financiën opschaal inzetten Bouwstenen voor expansiefase gereed
#
Landelijke opschaling Structureel onderdeel financiën en zorgprocessen Doorontwikkelen bouwstenen
15
Eerste resultaten 2014 2014 is het jaar geweest waarop de gezamenlijke partijen juridisch de coöperatie Zelfzorg Ondersteund hebben opgezet en de eerste forse stap vooruit is gezet.
Pre-concurrentiële afspraken Zo zijn pre-concurrentieel de eerste afspraken gemaakt over de manier waarop ondersteunde zelfzorg ingekocht wordt. Het document van de werkgroep Contractering beschrijft de “stip op de horizon” en de eerste realistische stap die we gezamenlijk in de contractering 2015 willen zetten. Dit document zal de komende jaren in een tripartite verder worden uitgebouwd. De uitkomsten van de ontwikkelpilots worden gebruikt om de inkoopvoorwaarden voor 2016 en verder aan te scherpen. Lijst met basiseisen Voor tooling hebben we de lijst met minimale basiseisen opgesteld waaraan een zelfzorg platform moet voldoen. Hoewel Zelfzorg Ondersteund zich in eerste instantie richt op diabetes type 2, zijn de basiseisen generiek geformuleerd, niet alleen omdat een persoon met diabetes vaak comorbiditeit heeft, maar ook zodat het meteen gebruikt kan worden voor andere chronische aandoeningen, zoals COPD en Cardiovasculaire aandoeningen. De basiseisen zijn gepubliceerd op www.zelfzorgondersteund.nl. We hebben de industrie hier met een persbericht op gewezen. Leveranciers hebben zich kunnen aanmelden bij één van vier auditorinstanties om na te gaan of hun platform aan de eisen voldoet. Op 17 december is bekend welke zelfzorgplatformen als eerste voldoen aan de opgestelde basiseisen. De werkgroep inkoop neemt deze informatie mee in het inkoopproces. Voor het eerst is hiermee een heldere lijst beschikbaar welke van de beschikbare zelfzorgsystemen voldoen. Ook de basiseisen rond tooling worden de komende jaren verder doorontwikkeld en aangescherpt. Business case Beleidsmatig is men al jaren voornemens om zelfmanagement op grotere schaal te implementeren, maar er bleek geen goede maatschappelijke business case voorhanden waaruit duidelijk wordt wat de kosten en de baten zijn van het implementeren van zelfmanagement. De partijen van ZO! hebben deze met vereende krachten gemaakt. De maatschappelijke business case is niet hard, maar vormt wel de beste schatting die gemaakt kan worden en is gebaseerd op alle kennis van experts en ook wetenschappers die bij elkaar zijn gebracht volgens de SROI methode (social return on investment). De uitkomt van de SROI laat een SROI-ratio zien van 4,6. Elke geïnvesteerde euro levert na 5 jaar nu 4,6 euro op. ZO! maakt op basis van opgedane kennis jaarlijks een update van de maatschappelijke business case. De maatschappelijke business case laat ook een initiële investering zien aan de kant van de huisarts. Binnen Zelfzorg Ondersteund is inmiddels afgesproken de zorgverzekeraars deze initiële investering dragen.
Ontwikkelpilots De kern van Zelfzorg Ondersteund is het implementeren te versnellen. Daarvoor hebben we in 2014 een start gemaakt met 5 ontwikkelpilots en zijn de bestaande 42 initiatieven op terrein van ondersteunde zelfzorg in Nederland in kaart gebracht. Tot slot is de huidige “state-of-the art” van “wat is ondersteunde zelfzorg en hoe
implementeer je dat nou succesvol?” in twee landelijke kennissessies met het veld gedeeld en is via gezamenlijke workshops en werkgroepen toegewerkt naar een eerste heel praktische toolbox (de Zelfzorg Ondersteund implementatiekoffer). Deze koffer is gebaseerd op de “House of Care”-elementen die partijen kunnen gebruiken als ze ondersteunde zelfzorg willen implementeren, verbeteren of opschalen. De eerste versie van de Zelfzorg Ondersteund Implementatiekoffer is op 17 december in aanwezigheid van de Minister aangeboden aan het veld. 2015 Daarmee zijn we klaar voor de volgende fase die in 2015 plaatsvindt. Dan gaan we binnen de zorggroepen/praktijken die al bezig zijn met zelfmanagement verder opschalen en gaan we het aantal zorggroepen dat deelneemt sterk vergroten. Vanzelfsprekend is de implementatiekoffer niet af. De komende jaren gaan we door met het verbeteren van kennis rondom implementatie en opschaling van ondersteunde zelfzorg. Jouw input is daarbij hard nodig!
INHOUDSOPGAVE ZELFZORG ONDERSTEUND IMPLEMENTATIE KOFFER I Op welke wijze kan ondersteunde zelfzorg een integraal onderdeel worden gemaakt van het zorgproces in de huisartspraktijk? • Optimalisatie zorgpad • Hoe kies ik een zelfzorgtool die bij me past? • Lijst zelfzorg platforms die voldoen aan de basiseisen voor platforms ondersteunde zelfzorg 2014 (online) • Basiseisen voor platforms ondersteunde zelfzorg 2014 • Normenkader zelfzorgplatforms II Welke effectieve methoden zijn er om patiënten goed geïnformeerd en actief te krijgen in ondersteunde zelfzorg? • Eigen regie patiënten III Welke methoden zijn er om de zorgverleners te ondersteunen bij de meer coachende rol? • Ondersteuning zorgverlener • Toolkit zelfmanagement ondersteuning zorgprofessionals IV Op welke wijze kunnen we ondersteunde zelfzorg versterken middels contractering? • Kwalitatief inhoudelijke afstemming contractering 2015 • Succesvolle toepassing van leefstijlinterventies (volgt eind januari 2015) V Wat willen we bereiken en wat verstaan we onder ondersteunde zelfzorg? • Stip op de horizon
VI Veranderen hoe doe je dat? • Principes van succesvol changemanagement
Changemanagement* Organisa(e*die*ondersteunde*zelfzorg* faciliteert*en*ondersteunt**
Ondersteunde)zelfzorg) Goed* geïnformeerde* pa(ënten*en* mantelzorgverl eners*
De*coachende* zorgprofessional*
Persoonsgerichte*omgeving*en*zorginkoop*
