Inhoudsopgave. Hemelse rijst en Rotterdams water. blz. blz. Voorwoord 2 Ook de langste reis begint met een eerste stap. Hoofdstuk 3 14 Taal; Ni hao?

Hemelse rijst en Rotterdams water

Inhoudsopgave blz Voorwoord ”Ook de langste reis begint met een eerste stap”

2

Inleiding

3

Hoofdstuk 1 Van het Rotterdamse “toen” naar het Chinese jaar 4702 “nu”

4

   

1.1 1.2 1.3 1.4

Politieke vluchtelingen 4 Economische vluchtelingen 5 Chinezen en de West Kruiskade 6 Eén kind politiek 7

Hoofdstuk 2 De glimlach achter de chinees; kenmerkende Chinese gebruiken          

2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.4

Guanxi P-tijd Familie; eerste cirkel Vreemden: tweede cirkel Kennissen: derde cirkel De vrouwelijke drie eenheid Face Favour Faith Gewoonten en rituelen

8

8 8 9 9 10 10 10 12 12 12

blz Hoofdstuk 3 Taal; Ni hao?

14

 3.1  3.2  3.3

14 15

Dialecten en namen Werkwoordvervoegingen Hoe wordt een vraag gesteld in het Chinees?  3.3.1 Vragen stellen met het werkwoord  1.4 Abstracte begrippen Hoofdstuk 4 Het verhoor; praktische tips      

4.1 4.2 4.3 4.3.1. 4.3.2. 4.3.3

 

4.4 4.5

Het verhoor De tolk De vedachte Geschreven verklaring Zedenmisdrijven Praktische tips inzake verdachten De rechercheurs De afloop

15 16 16 18

18 19 21 21 21 22 24 26

Nawoord

27

Samenvatting

28


Voorwoord “Ook de langste reis begint met een eerste stap”

Over de Chinese gemeenschap bestaat de mythe dat deze een gesloten gemeenschap zou zijn. De praktijkervaringen hebben uitgewezen dat deze mythe maar ten dele waar is. Verrast door de hartelijke en gastvrije mentaliteit. Toch is het belangrijk om het een en ander te weten van de Chinese cultuur, taal en mentaliteit om professioneel te kunnen functioneren.

Om deze reden is er algemene informatie gezocht. Samen met de praktijkervaringen ontstond deze handzame en overzichtelijke basisgids. Note: overal waar in deze gids gesproken wordt over hij, hem of zijn kan ook zij of haar ingevuld worden.

2


3

Inleiding “Melting pot”… Een smeltkroes van verschillende culturen, talen, mentaliteiten en gewoonten. Een multiculturele samenleving waarin iedereen naast elkaar en met elkaar leeft is mooi, maar levert soms ook problemen op. De cultuur, taal, mentaliteit en gewoontes van een cultuur kunnen botsen met die van een andere cultuur. Hierdoor ontstaat miscommunicatie, onbegrip en wellicht disrespect. Vooral in een onderzoek is het van belang zoveel mogelijk ‘toevallige’ onderdelen te ondervangen en zoveel mogelijk van elkaar te weten, zodat je goed met elkaar kan communiceren. Helaas weet je niet wat je gesprekspartner weet van de Nederlandse cultuur, taal, mentaliteit en gewoontes. Om deze reden is het van belang zelf op de hoogte te zijn van de cultuur van je gesprekspartner. Zodanig, dat je mogelijke

problemen kunt ondervangen en te weten kunt komen wat je wilt weten. Maar hoeveel moet je weten over de andere cultuur om elkaar te begrijpen? Hoeveel moet je weten van de taal om met elkaar te kunnen communiceren? Hoeveel moet je weten van de gewoontes om elkaar met wederzijds respect tegemoet te kunnen treden? Je kunt nooit alles weten. Dat is één ding wat zeker is. In deze basisgids staat de meest elementaire informatie die van belang is of kan zijn om te komen tot een goed en productief verhoor met Chinezen. Ook in deze basisgids zal wellicht informatie ontbreken, maar is bedoeld als helder overzicht van dat wat we wél weten. Graag nodigen wij u uit verder te kijken dan de menukaart.


4

Hoofdstuk 1 Van het Rotterdamse “toen” naar het Chinese jaar 4702 “nu”

De geschiedenis van de (Rotterdamse) “Chinatown” gaat geen eeuwen terug. Maar hoe is deze tot stand gekomen? In moeilijke tijden hebben Chinezen altijd de blik gericht op andere gebieden waar het misschien beter zou kunnen zijn. Daar, waar de kans op werk was, trokken zij als goedkope arbeidskrachten heen. Gedwongen door de slechte situatie in het moederland (hongersnood, werkloosheid, oorlog) beproefden velen hun geluk in het buitenland. Er is onderscheid te maken tussen Chinezen die gevlucht zijn om politieke redenen of om economische redenen.

1.1. Politieke vluchtelingen Een groot gedeelte bestaat uit Chinezen afkomstig uit de voormalige Nederlands-Indische kolonie. Deze immigratiegolf komt pas eind 1950 goed op gang. Deze Indonesische Chinezen zijn sinds de zestiger jaren bijna moeiteloos in de Nederlandse samenleving opgegaan. Nota bene, de bovenlaag van de Indonesische Chinezen had zijn opleiding in Nederland genoten, sprak vloeiend Nederlands en was eigenlijk al vernederlandst. Veel van de oudere tolken hebben deze achtergrond. Eind jaren ’70 is Suriname een nieuw toeleveringsgebied van Chinezen voor Nederland. Als kolonie van Nederland had Suriname arbeidskrachten nodig. Hier gaven voornamelijk de Haka-Chinezen gehoor aan. Na het afschaffen van de koloniale status, voelen veel Chinezen aldaar de bui al hangen. Zij vermoeden dat het slechter zal gaan met Suriname en trekken massaal naar Nederland. Deze Chinezen spreken al naar gelang hun geboortestreek Katonees of Hakka. Ook zij zijn indirect al bekend met Nederland en beheersen de taal redelijk.


Daarnaast komt eind jaren ’70 een aantal Chinezen uit Vietnam. Deze staan vooral bekend als Vietnamese bootvluchtelingen, maar zij hebben vaak een etnische Chinese achtergrond. Net als in Indonesië kozen veel Chinezen eieren voor hun geld en ontvluchtten Vietnam. Er is in 1989 en 1990 nog een aantal Chinezen naar Nederland gekomen die beweren bij de studentenprotesten in China betrokken geweest te zijn. Vaak ging het om economische vluchtelingen die goed op de actualiteit wisten in te spelen. 1.2 Economische vluchtelingen Het duurt tot eind jaren ’50 begin jaren ’60 voordat de eerste grote golf economische immigranten uit Azië op gang komt. Dit zijn de Chinezen uit Hong Kong. Hong Kong maakte sinds de jaren ’50 een fenomenale groei door. Deze groei werd onder andere veroorzaakt door lage lonen en het produceren van technologisch laagwaardige producten (het beruchte “made in Hong Kong”). De lage lonen werden mede veroorzaakt door een overschot aan arbeiders. Niet iedereen wilde onder deze omstandigheden in Hong Kong werken. We vinden dan ook veel

5

Hong Kong Chinezen die naar het Westen trekken, met name Engeland, maar ook naar Nederland. Zij beginnen restaurants te openen onder het motto ‘veel voor weinig’. Er zijn goede zaken te doen voor ijverige restauranthouders. Zij halen hun familieleden uit Hong Kong naar Nederland om als goedkope arbeidskrachten te werken. De goedkope arbeidskrachten hebben allemaal dezelfde droom: genoeg sparen door hard te werken om uiteindelijk een eigen restaurant te openen. Op hun beurt zullen zij weer hun eigen goedkope arbeidskrachten uit Hong Kong naar Nederland halen. In 1960 waren er 225 Chinese restaurants in Nederland. In 1982 is dit aantal al toegenomen tot 1.916 stuks. In 1999 wordt reeds gesproken over zo’n 2.500 stuks. Momenteel wordt de laatste immigratiegolf verwerkt. Hier zijn de achtergronden op allerlei veranderingen binnen de Volksrepubliek China terug te voeren. Het grootste probleem is echter de werkloosheid op het platteland.


In de jaren ’90 is het moeilijker geworden om naar Nederland te komen. Onze overheid stelt allerlei restricties aan het toelatingsbeleid. Het resultaat is dat we te maken krijgen met een grote stroom illegalen die hier op zoek is naar werk. 1.3 Chinezen en de West Kruiskade In de jaren ’70 werd de West Kruiskade door Chinese ondernemers uitgezocht om daar hun toko’s en restaurants te vestigen. De West Kruiskade is onder meer door hen gekozen omdat deze locatie goed bereikbaar is voor Chinezen uit België, Duitsland en Frankrijk, mede omdat het Centraal Station op loopafstand is. De kop van de West Kruiskade, met een hoge Chinezenconcentratie, gaat langzaam over in een meer Surinaams getinte straat. De Surinaamse Chinezen zijn nu in de minderheid; het overgrote

6

gedeelte is oorspronkelijk afkomstig uit Hong Kong en de provincie Kanton; het huidige Guanghdong. Deze Chinezen worden ook wel de joden van Azië genoemd. De goedkope huurprijzen waren en zijn aantrekkelijk voor beginnende ondernemers en voor de huisvesting van Chinezen. Als logisch gevolg in deze gemeenschap vindt er een concentratie plaats van Chinezen, welke als cultuurgebonden mag worden beschouwd. Men is aan elkaar gehecht, heeft elkaar nodig (denk aan de taal die een barrière is) en bovenal, men eet met elkaar. Het gevolg van deze concentratie is dat men binnen de gemeenschap van elkaar afhankelijk is. Al decennia is er een band tussen de West Kruiskade en Paramaribo. De Surinaamse Chinezen hebben een grote bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van “Chinatown”.


1.4 Eén Kind Politiek Het ontstaan van Chinatown is één, maar er is nog een ander belangrijk punt dat China kenmerkt en wat het noemen zeker waard is. Vandaar dat in deze paragraaf de Eén Kind Politiek wordt besproken. Eén van de belangrijkste problemen die China heeft is overbevolking. In 1979 werd daarom in China een strenge bevolkingswet afgekondigd. China heeft nu zo’n 1,26 miljard inwoners, maar dat aantal mag in 2040 niet groter zijn dan 1,6 miljard inwoners. Om de groei van de bevolking af te remmen, mochten echtparen voortaan nog maar één kind hebben. Als er meer kinderen kwamen, moest er boete betaald worden. In 2001 is deze regeling versoepeld. Koppels waarvan beide partners afkomstig zijn uit

7

Eenkindgezinnen en die beide geboren zijn na de invoering van de geboorteregel in 1979 mogen nu twee kinderen krijgen. De regeling bepaalde al eerder dat stellen op het platteland een tweede kind mochten krijgen als het eerste een meisje was. Ook leden van etnische minderheden mochten al twee kinderen of meer krijgen. Het huidige aantal geboorten ligt nu op 1,8 kinderen per vrouw. Nochtans zijn er nog vele over-quota-geboorten vooral in de plattelandsgebieden. De families die zich de boetes niet kunnen veroorloven voelen sociale en financiële druk om het kind af te staan. Het afstaan van kinderen is een strafbare misdaad, maar blijft meestal ongestrafd. Veel Chinese kinderen eindigen in weeshuizen of worden ter adoptie aangeboden.


Hoofdstuk 2 De glimlach achter de Chinees; kenmerkende Chinese gebruiken We hebben nu enig idee hoe de (Rotterdamse) “Chinatown” is ontstaan, maar weten nog nauwelijks iets van de Chinees zelf. In dit hoofdstuk zullen we aandacht besteden aan een aantal typische kenmerken van een Chinees welke ook nuttig kunnen zijn tijdens een verhoor. 2.1 Guanxi Guanxi is een Chinese term die in de context van Aziaten vroeg of laat naar voren komt. Kortweg komt het erop neer dat het er niet toe doet met hoeveel omwegen je een verbinding kan leggen, als je dat maar op één of andere manier kan. Het (contacten)netwerk is binnen de Chinese cultuur dus heel belangrijk. Voor Chinezen is daar niets ongunstigs of illegaals aan. Integendeel, wie zijn invloedrijke contacten juist niet zou gebruiken, wordt als arrogant ervaren; alsof hij het zonder de hulp van anderen af kan.

2.2 P-tijd Door antropologen wordt wel eens gezegd dat Westerlingen op M-tijd leven. Dat betekent monochromische tijd oftewel één ding tegelijk doen. Nu is er ook zoiets als P-tijd; polychromische tijd waar de Chinezen vooral in leven. Hierbij hecht men minder belang aan vastgestelde schema’s, maar meer aan verwevenheid met andere mensen en zaken. Mensen die in P-tijd leven zullen voortdurend onderbroken worden door rinkelende telefoons, vrienden die op bezoek komen, maaltijden die gezamenlijk genuttigd moeten worden, etc. Als iets niet afkomt dan neemt men een langer tijdsperspectief. Wat vandaag niet lukt, komt morgen wel. Voor de P-tijd zijn drie belangrijke groepen, drie cirkels, te onderkennen. Dit zijn de familie, totale vreemden en kennissen.

8


2.2.1 Familie; eerste cirkel De familie is het vangnet waar men altijd op kan terugvallen. Als iemand in de problemen komt, zal niet gekeken worden naar de mate van inbreng, maar dient een familielid onvoorwaardelijk te worden ondersteund. De zwaarste band geldt toch wel tussen kinderen en hun ouders. Kinderen zouden hun ouders eeuwige dank verschuldigd moeten zijn. Zij hebben het op de wereld gezet, gevoed, gekleed en onderwezen. Daarom kunnen zij hen niets verwijten en moeten ze hen op hun oude dag verzorgen. Openlijk tegenspreken van de ouders is ongepast; de ouders gelden als wijzer. Bovenstaande wil echter niet zeggen dat in de Chinese samenleving oude mensen automatisch respectvol worden behandeld. Integendeel. Dit is te verklaren met de tweede cirkel, de totale vreemden. 2.2.2 Totale vreemden; tweede cirkel Chinezen bewegen zich niet alleen binnen de eigen familie, maar zij komen ook ruimschoots in contact met andere mensen. Denk bijvoorbeeld

9

alleen al aan verkoopsters, busreizigers, straatkrantverkopers, en dergelijke. Botweg gezegd, deze vallen buiten de eigen groep. Dat betekent dat men hier geen rekening mee hoeft te houden. Men heeft absoluut niets op met deze mensen en men heeft alleen het eigen belang voor ogen. Deze mensen mogen dus geschoffeerd, onbehoorlijk behandeld en aan de kant geduwd worden. Pas als een Chinees vermoedt dat een vreemde in de toekomst wel eens belangrijk zou kunnen zijn voor hemzelf of dat het wel duidelijk is dat men in de toekomst vaker contact zal hebben met een bepaalde vreemdeling, zal men zich anders opstellen. Hierbij hebben we te maken met de volgende cirkel; kennissen.


2.2.3 Kennissen; derde cirkel Vrienden en kennissen zijn natuurlijk belangrijk. Zij kunnen een belangrijk deel van je guanxi (relatie)netwerk uitmaken. Daarbij moet echter in het oog gehouden worden dat met sommige mensen vriendelijk wordt omgegaan juist vanwege het guanxi netwerk. Je weet nooit of je iemand nog eens om een gunst moet vragen. Maar hoe moet je de positie van gewone kennissen en gewone vrienden inschatten als je van het principe van het guanxi gebruik wilt maken? Hoe moet je met hen omgaan? Dat gebeurt volgens “de vrouwelijke drie-eenheid” face, favour, fate of in het Nederlands de drie g’s gezicht, gunst, geluk. 2.3 De vrouwelijke drie-eenheid In deze paragraaf zullen de drie facetten van de

10

vrouwelijke drie-eenheid verder worden toegelicht. 2.3.1 Face Face is misschien wel het belangrijkste begrip. Men bedoelt daar zoiets mee als eer, aanzien, reputatie, prestige, gezichtsverlies, etc. Face is de letterlijke vertaling van het Chinese mianzi. Maar in feite zijn er in het Chinees twee vertalingen voor face. Er is niet alleen mianzi, maar ook lian. Allebei zijn ze met gezicht te vertalen. Lian wordt bepaald door je eigen morele gedrag, het ophouden van je eigen eer. Mianzi daarentegen wordt aan de hand van je positie ten opzichte van anderen afgemeten. Wie veel aanzien (mianzi) heeft, heeft belangrijke connecties en kan op veel gunsten aanspraak maken. Voor het leesgemak zal het in deze basisgids echter alleen gaan over mianzi vertaald in face.


Wie veel face heeft, heeft veel aanzien in de gemeenschap. Wie veel geld heeft, krijgt automatisch al meer face. Veel van het streven naar materiële winst dat de Chinees zo kenmerkt is gedeeltelijk te verklaren door het willen verkrijgen van face (een ander aspect is natuurlijk zekerheid). Face is dus een belangrijk iets. Het is bijna een goed op zich geworden. Het kan gegeven worden, het kan worden kwijtgeraakt, het kan afgepakt worden, het kan verdiend worden. Het gevaar is natuurlijk dat je iemand met veel aanzien per ongeluk beledigd. In de omgang horen Chinezen er theoretisch op te letten dat ze niet iets doen dat voor de ander gezichtsverlies zou kunnen betekenen. Iedereen wil zijn gezicht besparen en niet in het openbaar worden bekritiseerd. Een andere vorm van beleefdheid is een indirecte manier van praten. Men zegt niet direct wat men wil, maar geeft indirecte hints. Andere aspecten van defensieve beleefdheid zijn de termen ik, mij en mijn die minder worden gebruikt. Er is minder

11

tot geen kritiek, er is meer gevlei, men herhaalt wat de ander gezegd heeft, het laten vallen van stiltes en het onderwaarderen van de eigen prestaties. Men gaat het debat, de confrontatie, uit de weg. Men zal proberen naar een consensus toe te werken om directe conflicten uit de weg te gaan. Liegen is soms noodzakelijk om een relatie soepel te laten verlopen. Men kan beter een leugentje om bestwil vertellen, over verschillen heenstappen en de realiteit een beetje verbuigen in plaats van zoiets gênants als met anderen (zeker vreemden) te moeten bekvechten. Men zal dus niet snel kritiek uitoefenen. Er staat te veel op het spel. De tegenstander van gisteren, kan je baas van morgen zijn. Mensen willen dus niet direct met elkaar in conflict komen en slikken veel ergernis in. Daarentegen wordt er wel veel geroddeld en gekletst om via via toch je gram te kunnen halen.


Een andere manier om vijandigheid te uiten is het spelen van hulpeloosheid, niets begrijpen, dom doen, langzaam werken, belangrijke informatie vergeten door te geven, etc. Dit wordt ook wel passief agressief gedrag genoemd. Een herkenbaar voorbeeld voor ons is de Chinees die tijdens een verhoor opeens geen Nederlands meer begrijpt of verstaat. 2.3.2 Favour Het verlenen van gunsten is ook een belangrijk aspect in de omgang tussen Chinezen. Dat zit heel dicht tegen guanxi aan. In guanxi is echter eerder sprake van een gelijkwaardig ‘voor wat hoort wat’ aspect. Maar als men nu daadwerkelijk om een gunst vraagt terwijl men zelf weet over onvoldoende aanzien of guanxi te beschikken om de verlener van de gunst op de één of andere manier terug te kunnen betalen? Als men om een echte gunst vraagt terwijl men niets heeft, doet men een beroep op het gevoel of de ijdelheid van de gever. De vrager zal zijn

12

dankbaarheid op verschillende manieren tonen: dienstbaarheid, loyaliteit tot in de eeuwigheid, uitgebreid prijzen en het zwartmaken van concurrenten. En als dat zelfs allemaal niet kan, wordt de verleende gunst onthouden en mag de volgende generatie de schuld inlossen. 2.3.3 Faith Als laatste komt faith, het lot, om de hoek kijken. De term geluk wordt hier ook wel eens voor gebruikt. Men accepteert dat het lot nu eenmaal vastligt (Boeddhisme). Men heeft zich daarbij neer te leggen. Men doet wat men kan en daar houdt het mee op. Dat helpt een zwaar leven te accepteren. 2.4 Gewoonten en rituelen Naast voorgaande zijn er nog een aantal andere aspecten die kenmerkend zijn voor de Chinees en de Chinese cultuur. Kort op een rijtje gaat het dan om het volgende.


Er is een verschil tussen Chinezen onderling die net in Nederland zijn gearriveerd en de Chinezen die al gedeeltelijk geacclimatiseerd zijn. In het eerste geval zal men gevoeliger zijn voor hiërarchie omdat men dit uit het moederland gewend is. Dan luidt de vraag: is dit uit te buiten? Chinezen die nog sterk aan het moederland hangen, zullen gevoeliger zijn voor Chinese gewoonten en gebruiken. Chinezen houden graag vast aan beleefdheidsrituelen. Men probeert zich vaak ook

13

dienstbaar en onderdanig op te stellen. Onderdanigheid kan ook naar voren komen in het feit dat de Chinees zijn hoofd naar beneden gericht houdt ten teken van schaamte. Het dienstbaar en onderdanig opstellen is echter eerder een taak van vrouwen dan van mannen in China. Hoewel het Chinese karakter als introvert wordt beschreven, kan het wel eens tot een uitbarsting komen. Woede en huilen zijn de Chinees heus niet vreemd.


14

Hoofdstuk 3 Taal; Ni hao? Een specifiek kenmerk van de Chinese cultuur is het schrift. Het Chinese woord voor beschaving is wenhua, wat letterlijk transformatie door schrijven betekent. Opvallend is dat, hoewel China vele dialecten kent, men overal met hetzelfde schrift uit de voeten kan. In dit hoofdstuk gaan we nader in op de Chinese taal en het schrift. 3.1 Dialecten en namen De Chinese taal kent veel dialecten. Er worden zeven hoofdgroepen (Mandarijn, Wu, Xiang, Gan, Hakka, Min en Yue) onderscheiden, waarbinnen vele varianten bestaan. Deze zijn echter onderling zo slecht verstaanbaar, dat het beter is van verschillende talen te spreken. In 1995 besloot de communistische regering om het noordelijk dialect dat in Beijing (Peking) gesproken wordt (het Mandarijn), tot nationale taal te verheffen. Belangrijk om te onthouden is dat hoewel een naam in verschillende dialecten uitgesproken kan worden, het slechts op één en dezelfde manier

geschreven kan worden. Het schrift maakt namelijk gebruik van karakters waarvan de schrijfwijze gestandaardiseerd is. Alleen de uitspraak hiervan kan verschillen. Een naam die in het Kantonees (een zuidelijk dialect) als Ang klinkt, wordt in het Mandarijn (een noordelijk dialect en de officiële taal) als Wu uitgesproken. Beide uitspraken zijn echter te herleiden tot hetzelfde karakter. Om verwarring te voorkomen is het aan te bevelen om in een verklaring Chinese namen altijd door een verdachte / aangever in het Chinees (karakters) erbij te laten zetten. Merk hierbij nog op dat een Chinese naam doorgaans uit drie karakters bestaat. Hierbij is het eerste karakter (de eerste lettergreep) altijd de achternaam. De daarop volgende twee zijn de roepnamen, waarbij de middelste soms hetzelfde is bij zonen en/of dochters binnen één gezin. Het is echter het laatste gedeelte van een naam die vaak in de gewone omgang gebruikt wordt.


3.2 Werkwoordvervoegingen Opgemerkt dient te worden dat in het Chinees geen werkwoordvervoegingen voorkomen. In het Chinees bestaat geen zien-zag-gezien of gaanging-gegaan, alleen gaan of zien. Verleden tijd, voltooid verleden tijd, toekomende tijd, etc. zijn daarom niet exact via het werkwoord te vertalen. Om het wanneer aan te duiden maakt men gebruik van extra woorden of omschrijvingen. Dit maakt de vertaling en het antwoord langer dan het origineel. Door deze grammaticale belemmeringen is een cultuur ontstaan van het niet rechtstreeks (kunnen?) beantwoorden van de vraag. De Chinees zal altijd bij zichzelf vragen wat er precies bedoeld wordt en wat het verwachte antwoord moet zijn.

15

3.3 Hoe wordt een vraag in het Chinees gesteld? In het Nederlands gaat men aan het einde van een vraagzin in klank, intonatie, omhoog om aan te geven dat het een vraag betreft. Bij ‘ga jij ook?’ bijvoorbeeld zal ook hoger klinken dan de rest van de zin. In tegenstelling tot het Nederlands is het Chinees een toontaal. Hierdoor kan het voorkomen dat op het einde van een zin men een woord aantreft dat een dalende klank, intonatie, heeft. Men heeft in China daarom een aantal aparte taalconstructies om duidelijk te maken dat het een vraag betreft. In het Chinees kan voor de duidelijkheid aan het einde van een zin een apart woord (ma) vastgeknoopt worden om duidelijk te maken dat de zin een vraag betreft. Dit woord heeft een vraagwoord en kan gezien worden als een verbaal vraagteken (?). Een andere manier van het stellen van een vraag is met behulp van het werkwoord.


3.3.1 Vragen stellen met het werkwoord Stel dat men wil weten of de verdachte A naar betrokkene B is gegaan. Dit kan op de volgende manieren: 1. Jij gaan – niet gaan betrokkene B? 2. Jij gaan betrokkene B, niet gaan? 3. Jij gaan betrokkene B, vraagwoord? Deze drie varianten van dezelfde vraag kunnen alleen beantwoord worden door het werkwoord ‘gaan’ te herhalen (werkwoorden worden in het Chinees niet vervoegd), al of niet met herhaling van de hele zin. In een gesprek waarin deze vraag gesteld wordt, kan men als volgt bevestigend of ontkennend beantwoorden: 1. Ik gaan betrokkene B. Ik niet gaan betrokkene B. 2. Ik gaan. Ik niet gaan.

16

3. Gaan. Niet gaan. Nergens wordt dus met ‘ja’ of ‘nee’ geantwoord. Daarentegen wordt het werkwoord bevestigd of ontkend. 1.4 Abstracte begrippen Ook het uitleggen van sommige begrippen is in het Chinees moeilijk. Vooral abstracte begrippen zijn moeilijk kort en bondig te verwoorden. Laten we het voorbeeld van kleuren nemen. Qing wordt in het Chinees voor groen en blauw gebruikt, maar geeft soms ook wel donker (en daarmee zwart) aan! In het Chinees is het dus moeilijk om over kleurvarianten te praten. Een Chinees zal dan ook meestal naar een kleur zoeken die fysiek aanwezig is en die aanwijzen. Dit om geen misverstanden te laten ontstaan.


17

Hoofdstuk 4 Het verhoor; praktische tips Waar het in deze basisgids vooral om draait is het verhoor van Chinezen. Hoe verkrijg je de informatie waar je naar op zoek bent of die je graag wilt horen? Alle voorgaande informatie is van belang om een beeld te krijgen van de Chinees en de Chinese cultuur. In dit hoofdstuk zullen we vooral aandacht besteden aan hoe je alle voorgaande informatie kunt gebruiken tijdens een verhoor. Er moet niet uit het oog verloren worden dat het goed horen van een verdachte voornamelijk een zaak is van ervaring en mensenkennis. Onderstaande informatie moet dan ook vooral gezien worden als een richtlijn voor het verhoor. 4.1 Het verhoor Bij een verhoor met Chinezen zullen de volgende betrokkenen deel uit maken van het verhoor:   

de verdachte de rechercheur(s) de tolk

Maak voor de goede orde altijd voorafgaand aan het gesprek duidelijk wat de consequenties van het gesprek zullen zijn. De Nederlandse politie werkt nu eenmaal anders dan de Chinese politie. Bedenk dat een aangever de voor hem moeilijke stap niet voor niets heeft willen maken. Een persoon die volgens de aangever een strafbaar feit heeft gepleegd, zal in ons rechtssysteem niet onmiddellijk worden opgepakt. Dat kan bevreemdend werken. Ook zijn onze strafmaten in de ogen van de Chinees misschien te laag om het risico van getuigen te nemen. Hij zal vaak bang zijn voor represailles. Probeer een negatieve reactie op onze werkwijze voor te zijn en eventuele angst weg te nemen door eerlijke en goede voorlichting over de gang van zaken te geven.


Meer nog dan bij andere culturen geldt dat het investeren in het opbouwen van een band loont. e e Het blijkt dat vaak pas bij een 4 of 5 verhoor men steeds iets meer los begint te laten. Veelvuldig verhoren lijkt dan ook noodzaak, waarbij veelal telkens iets meer details worden losgelaten. 4.2 De tolk Voor veel collega’s bij de recherche is de aanwezigheid van een tolk bij een verhoor een vervelende factor. Door de aanwezigheid van een tolk vervalt immers het directe contact met de verdachte dat als zeer belangrijk beschouwd wordt bij het opbouwen van een goed verhoor. Het nadeel is dat veel Chinezen het Nederlands niet goed of in ieder geval voldoende machtig zijn. Overigens dien je er

18

altijd rekening mee te houden dat de Chinees meer Nederlands verstaat dan hij doet voorkomen. Bij veel collega’s is gebleken dat Chinese tolken vaak eindeloos met de verdachte aan het kletsen zijn en dat terwijl een simpel ‘ja’ of ‘nee’ volstaat. Dit ligt echter vooral ten grondslag aan de taalverschillen en de cultuurverschillen (zie hoofdstuk 3 en 2). Nogmaals, in het Chinees zijn de equivalenten van een simpel ‘ja’ of ‘nee’ niet aanwezig. Dit wil zeggen, er zijn geen echte woorden die ‘ja’ of ‘nee’ betekenen. In hoofdstuk 3 hebben we kunnen zien dat de Chinees zichzelf altijd zal afvragen wat er precies bedoeld wordt met de vraag en wat het verwachte antwoord moet zijn. Om verduidelijking te krijgen zal de verdachte vaak een wedervraag stellen waar de tolk uitgebreid op zal ingaan.


Ook wil de tolk uit zichzelf nog wel eens wat verduidelijken als hij bemerkt dat de verdachte aan het nadenken is. Hierdoor zal de verdachte weer met de tolk in discussie gaan. Voor de rechercheur blijft de hoofdvraag echter op welk moment er ingegrepen moet worden als de tolk en de verdachte te lang met elkaar praten. Houd daarom de volgende aanbevelingen in het oog: - Maak met de tolk van tevoren duidelijke afspraken. Maak hem duidelijk dat teveel praten het verhoor verstoort. Hanteer daarom strakke regels. Laat de tolk niet de hoofdrol spelen. Op het moment dat hij teveel gaat praten moet de rechercheur ingrijpen. Op deze manier behoudt de rechercheur het overwicht. - Houd de vraagstelling simpel en beknopt. Abstracte zaken zijn door de tolk moeilijk te vertalen en door de Chinees moeilijk te begrijpen (zie hoofdstuk 3, paragraaf 3.4).

19

- Men mag gerust enige vraagtekens plaatsen wat betreft de beheersing van meerdere dialecten zoals aangegeven door sommige tolken. Als de tolk een dialect niet voldoende vloeiend spreekt, dan heeft de tolk meer tijd nodig voor het verduidelijken van vragen en antwoorden. Dit hindert het verhoor. Bovendien bestaat de kans dat de tolk niet het dialect gaat gebruiken waarvoor hij aangenomen is, maar overschakelt naar een dialect dat de tolk zelf beter beheerst (moederdialect) en waarin deze zich zekerder voelt. Meestal beheerst de verdachte namelijk ook nog een ander dialect. Of hij dit dialect vloeiend spreekt is overigens nog maar de vraag. De rechercheur zal echter niet merken dat gedurende het verhoor van dialect geswitcht wordt. Informeer dus altijd naar het moederdialect van de tolk.


4.3 De verdachte Zijn er typisch Chinese gedragingen? Is er een verschil tussen Chinezen die al langer in Nederland verblijven en hen die pas in Nederland zijn? Is er een verschil tussen mannen en vrouwen? In hoofdstuk 2 hebben we al uitgebreid gekeken naar Chinese rituelen en gewoonten. Houd deze in het achterhoofd tijdens een verhoor. 4.3.1 Geschreven verklaring Een opvallend Chinees gebruik waar de rechercheur tijdens een verhoor tegenaan kan lopen, is het gebruik van de geschreven verklaring. De verdachte geeft aan dat hij al zijn misdaden wil goedmaken en een volledige bekentenis zal afleggen. Hij wil daartoe zijn verklaringen op papier zetten. Dit is een methode die in de Volksrepubliek China gebruikelijk is/was.

20

Daar moet de verdachte op schrift vastleggen hoe het één en ander in zijn werk is gegaan, onderwijl de rechercheurs duidelijk makend dat hij veel spijt heeft. Het element van spijt en gewilligheid tot boetedoening zal dan ook altijd genoemd worden. Een voordeel van deze verklaring is dat deze ook door een tweede tolk kan worden gelezen. 4.3.2 Zedenmisdrijven Bij zedenmisdrijven ligt de zaak voor Chinezen erg gevoelig. Voor veel Chinezen is seks een moeilijk gespreksonderwerp. Hier rust een taboe op. Zeker voor mensen die net uit de Volksrepubliek komen. Men brengt de Chinees in een, in zijn ogen, beschamende positie en de kans is groot dat hij zal dichtklappen. De verdachte zal bang zijn dat zijn verklaringen op een of andere manier in de Chinese gemeenschap terechtkomen.


Aangezien dit een hechte cultuur is (zie hoofdstuk 2), zal iedereen op de hoogte raken van zijn doen en laten. Een onacceptabele positie; er is dan sprake van gezichtsverlies. Zeker vrouwen bevinden zich op kwetsbaar terrein. Waar een man zich nog kan veroorloven een ‘bijvrouw’ te hebben, voor een vrouw is een slippertje absoluut uit den boze. Verder is het ongehoord in de Chinese cultuur dat een vreemde man (de rechercheur) zomaar tegen een vrouw over seks begint. Met een vrouwelijke rechercheur waar een goede band mee is opgebouwd, is dit wellicht wel mogelijk. 4.3.3 Praktische tips inzake verdachten - Geef de Chinese verdachte de mogelijkheid om op zijn woorden terug te komen!!! In plaats van aan het begin van het verhoor direct negatief te reageren op een ontkenning (dat is

-

21

niet zo, je liegt), kan men beter zeggen: “het is lang geleden, denk nog eens na” of “het was toen erg donker”, etc. Op deze wijze geeft men de verdachte face. Dit maakt het voor de verdachte makkelijker als hij later op zijn woorden terug wil komen. Face kan ook in het voordeel werken van de rechercheur. Speel daarvoor juist in op het eergevoel van de Chinezen. Als een verdachte liegt en men kan hem met onomstotelijke bewijzen (bijvoorbeeld een foto) confronteren, reageer dan of men tenminste zeer verontwaardigd of beledigd is: “wie denk je wel dat ik ben, denk je dat ik achterlijk ben”, “probeer je me voor de gek te houden”. Op deze manier lijkt het net of de verdachte de rechercheur geen face heeft gegeven en zal de verdachte zich moeten rechtvaardigen. Het komt bij deze techniek echter op timing aan, maar als algemene regel geldt dat men dit pas dieper in het verhoor kan doen. Echter, sommige geharde Chinezen blijven zelfs dan nog liegen.


-

De geschreven verklaring lijkt heel mooi. In China is het gebruikelijk dat dit een aantal keer overgedaan wordt. De verdachte zal zijn versie steeds verder uitbreiden en steeds meer spijt betonen. Neem daarom ook niet te snel genoegen met de eerste versie. Het nadeel van deze geschreven verklaring is daarentegen wel dat het een tijdrovend proces kan zijn als de verdachte in het bijzijn van de rechercheurs alles moet opschrijven en vertalen. Als je deze methode wilt volgen, is het dan ook handiger de Chinees pen en papier mee te geven naar zijn cel en hem te vragen zijn verhaal op te schrijven. (Sluit dit wel kort met de arrestantenverzorgers!) - De methode van de geschreven verklaring is minder van toepassing bij Chinezen die niet uit China komen, zoals Hong Kong, Singapore, Maleisië, Taiwan, etc. - Wanneer de verdachte uit zichzelf een verklaring opschrijft, is er grote kans dat hij deze methode

22

heeft meegenomen uit zijn thuisland. Kwam hij daar eerder in aanraking met de politie? - De ervaringen van de verdachte met het politieapparaat wegen ook mee. Vooral Chinezen uit de Volksrepubliek zullen wantrouwend tegenover de politie en de overheid staan, omdat deze in eigen land geen groot aanzien genieten. - Als een verdachte zichzelf lager in rangorde schat door bijvoorbeeld aan te geven als laatste thee te willen nuttigen en lege theekopjes op te ruimen, verdient het aanbeveling mee te gaan in dit gedrag. Zodra de rechercheur zelf deze taken gaat uitvoeren, geeft hij de verdachte (in zijn ogen) onverwacht respect. Echter, bij wijze van uitzondering kan de rechercheur wel zelf op een gegeven moment koffie of thee inschenken of een sigaret aanbieden. Dit is een symbolische handeling, een gunst, waarmee men de verdachte kan belonen voor zijn inspanningen.


- Als een verdachte echter de hele tijd gaat friemelen met lege kopjes en papiertjes, dan is dit natuurlijk slechts een poging om iets om handen te hebben. De rechercheur mag de verdachte hier op wijzen. - Als de verdachte het hoofd naar beneden gericht houdt, is dit een teken van respect voor de ondervrager. Het belemmert echter ook het doorzien van leugens. De ondervrager moet daarom de verdachte vragen de rechercheur in de ogen te kijken bij het beantwoorden van vragen. 4.4 De rechercheurs Meestal zijn er bij het verhoor twee rechercheurs betrokken. Over het algemeen heeft men ruime ervaring met verdachten van buitenlandse afkomst (Turken, Marokkanen, etc.). Wat echter vaak als moeilijk punt wordt beschouwd, is het veelvoud aan namen, verschillende bijnamen en

23

verschillende dialectuitspraken. Daarbij komt dat wij deze namen fonetisch opschrijven en hier veel verschillen kunnen ontstaan. Zie voor meer verduidelijking over dit onderwerp hoofdstuk 3, paragraaf 3.1. Verder is het verstandig rekening te houden met het volgende: - De Chinees verstaat meer Nederlands dan hij doet voorkomen. Onderling overleg of loslippigheid in het bijzijn van de verdachte is niet aan te bevelen. - Maak je bekend met de schrijfwijze van Chinese namen. Het omgaan met de vele verschillende namen zou nog tot verwarring kunnen leiden. Zorg er dus voor dat je duidelijkheid schept over welke naam je tijdens het verhoor hebt. Het beste is het als de verdachte de naam in het Chinese schrift kan opschrijven.


-

-

-

Verkrijg het respect van de verdachte. Stel je beleefd op, gedraag je beschaafd. De zachte benadering werpt verbazingwekkend snel zijn vruchten af. Mocht de verdachte onbetamelijk gedrag vertonen, dan mag er van onze kant af best op gestaan worden dat de verdachte de rechercheurs respecteert. Boos worden en met de vuist op tafel slaan werkt contraproductief. Chinezen zijn er vanuit hun culturele achtergrond aan gewend dat een mindere afgeblaft word. Het zal niet veel indruk maken; hij is wel erger gewend. Hij zal zich daardoor juist terugtrekken. Met een vinger wijzen om een argument kracht bij te zetten, wordt door Chinezen als onprettig ervaren. Ook wordt met de vingers knippen om iemands aandacht te vragen, als onbeleefd ervaren.

24

- Vermijd handtastelijkheden. Ga Chinezen niet omhelzen of op de rug slaan. - Iemand die zichzelf in bedwang heeft, dwingt respect af. Probeer daarom eventuele zenuwtrekken in bedwang te houden. Ga dus niet met een been zitten wippen of deuntjes zitten fluiten. Merk hierbij op dat als de Chinees zenuwachtig wordt, hij vaak met zijn handen (onder tafel, op zijn knie) zal gaan friemelen. - Vaak wordt met tolken van Chinese herkomst gewerkt. Ook hier is het al mogelijk dat er cultuurverschillen optreden. Wees daar dus op bedacht! - Strooi niet met Chinese begrippen. Als wij bepaalde woorden in het Chinees uitspreken zal de verdachte dit 99 van de 100 keer niet verstaan. Bovendien zegt iedereen al “Ni Hao” (hallo) op straat tegen hem, dus of hij dit voor de zoveelste keer kan waarderen is de vraag.


4.5 De afloop Bedank een aangever bij het einde van het gesprek uitgebreid voor de moeite die de hij heeft willen nemen om langs te komen. Sta op en schud elkaar de hand. Voor de aangever wordt duidelijk gemaakt dat het onderhoud ten einde is gekomen. Laat daarna de ander (wederom als teken van respect) als eerste de deur uit gaan. Loop helemaal mee met de persoon naar de uitgang of in ieder geval tot het einde van het beveiligde gebied van het complex. Hierdoor geef je wederom aan respect voor de ander te tonen en geïnteresseerd te blijven in zijn persoon. Vertel hem contact te zullen blijven houden en doe dit dan ook!!

25


26

Nawoord Het is altijd maar afwachten hoe een verhoor uitpakt. Wellicht komt er goede informatie uit naar voren. Wellicht heeft het niet zoveel opgeleverd als verwacht. Bedenk echter in beide gevallen dat het op zich een positief teken is dat een aangever van Chinese afkomst contact met ons heeft gezocht. Waarschijnlijk is de aangever ons nog aan het aftasten voor hij in een later gesprek alsnog met meer informatie over de brug komt. Hoe het verhoor ook is gegaan, het is raadzaam om later weer contact met de aangever op te nemen. In een relatie met een Chinese aangever moet nu eenmaal redelijk wat tijd geïnvesteerd worden. Dit komt doordat hij nooit het achterste van zijn tong wil laten zien. Zeker niet bij een eerste gesprek. De aangever wil eerst weten wat voor een vlees hij in de kuip heeft. Zelfs na 10 bezoeken komt het voor dat er bij het 11e bezoek weer nieuwe feiten boven tafel komen. Zorg er daarom voor dat bij een later gesprek de Chinees niet klem komt te zitten met zijn eerdere verklaringen. Hou er in een onderzoek rekening mee dat ook de aangever lang niet altijd het volledige verhaal vertelt.

In deze gids hebben we zoveel mogelijk informatie op een rijtje geprobeerd te zetten die als leidraad dient of kan dienen voor een goed verhoor. Het zijn nogmaals praktische tips en richtlijnen en er zijn meerdere wegen die tot een goed verhoor kunnen leiden. Toch hopen wij dat met deze basisgids de spreekwoordelijke eerste stap van een lange reis is gezet.


27

Samenvatting Om ervoor te zorgen dat deze gids ook als naslagwerk kan dienen, is de meest belangrijke informatie veelal puntsgewijs nog een keer op een rijtje gezet in deze samenvatting.

Een ander belangrijk punt dat China kenmerkt is de Een Kind Politiek. Een maatregel ingevoerd in 1979 om een rem te zetten op de bevolkingsgroei. Wie zich niet hield of houdt aan deze maatregel kan rekenen op boetes of andere consequenties.

In moeilijke tijden hebben Chinezen altijd de blik gericht op andere gebieden waar het misschien beter zou kunnen zijn. Daar waar de kans op werk was, trokken zij als goedkope arbeidskrachten heen. Gedwongen door de slechte situatie in het moederland, beproefden velen het geluk in het buitenland. Er is onderscheid te maken tussen Chinezen die gevlucht zijn om politieke redenen of om economische redenen.

Belangrijk binnen de Chinese cultuur is het (contacten-) netwerk; ook wel guanxi genoemd. Chinezen leven vooral in de P-tijd. Hierbij hecht men minder belang aan vastgestelde schema’s, maar meer aan verwevenheid met andere mensen en zaken. Chinezen doen dit in drie cirkels: - eerste cirkel: familie - tweede cirkel: totale vreemden - derde cirkel: kennissen

In hetzelfde hoofdstuk komt de vrouwelijke drieeenheid naar voren. De begrippen die daarbij naar voren komen zijn: face: eer, aanzien, prestige, gezichtsverlies, etc. favour: het verlenen van gunsten fate: het lot


Chinezen die net in Nederland gearriveerd zijn, zijn gevoeliger voor hiërarchie dan Chinezen die al meer geacclimatiseerd zijn in Nederland. Chinezen (zowel zij die net in Nederland zijn als zij die al langere tijd in Nederland zijn) houden graag vast aan beleefdheidsrituelen zoals opgedaan in het moederland. Hoewel het Chinese karakter als introvert beschreven kan worden, kan het wel eens tot een uitbarsting komen. Woede en huilen zijn ook de Chinees niet vreemd. De Chinese taal kent veel dialecten. Er zijn zeven hoofdgroepen en binnen die hoofdgroepen zijn weer tal van varianten. Deze zijn echter onderling zo slecht verstaanbaar, dat beter gesproken kan worden van verschillende talen. Het Mandarijn is tot nationale taal verheven. Hoewel een naam in verschillende dialecten op verschillende manieren uitgesproken kan worden, kan deze maar op een manier geschreven worden. Het schrift maakt namelijk gebruik van tekens die gestandaardiseerd zijn. Het is om deze reden dan ook aan te bevelen een verdachte of aangever namen in het Chinees (karakters) op te laten schrijven.

28

Opgemerkt dient te worden dat in het Chinees geen werkwoordvervoegingen voorkomen. Men kent geen zien-zag-gezien of gaan-ging-gegaan, maar alleen zien of gaan. Verleden tijd, toekomende tijd of voltooid verleden tijd, etc. zijn daarom ook niet exact via het werkwoord te vertalen. In China heeft men een aantal aparte taalconstructies bedacht om aan te geven dat het om een vraag gaat. In het Chinees kan voor de duidelijkheid aan het einde van de zin een apart woord (ma) vastgeknoopt worden om aan te geven dat de zin een vraag betreft. Een andere manier van vragen stellen is met behulp van het werkwoord. In het Chinees komen de antwoordmogelijkheden ‘ja’ en ‘nee’ als aparte woorden niet voor. Daarentegen wordt het werkwoord bevestigd of ontkend. Ook het uitleggen van sommige begrippen (vooral abstracte begrippen) is in het Chinees moeilijk. Wanneer het bijvoorbeeld gaat om kleuren zal een Chinees meestal naar een kleur zoeken die fysiek aanwezig is en deze aanwijzen, zodat er geen misverstanden kunnen ontstaan.


Bij een verhoor is het van belang altijd vooraf duidelijk te maken wat de consequenties van het gesprek zullen zijn. De Nederlandse politie werkt nu eenmaal anders dan de Chinese politie. Tijdens de meeste verhoren is een tolk aanwezig, welke voor veel rechercheurs een vervelende factor is. Door de aanwezigheid van een tolk vervalt immers het directe contact met de verdachte, wat als zeer belangrijk ervaren wordt bij het opbouwen van een goed verhoor. Zorg dat er voorafgaand aan het gesprek duidelijke afspraken worden gemaakt met de tolk en houdt de vraagstelling simpel en beknopt. In China is de geschreven verklaring een goed gebruik. De verdachte geeft dan aan dat hij al zijn misdaden wil goedmaken en een volledige bekentenis zal afleggen. Een voordeel van de

29

geschreven verklaring is dat deze altijd gelezen kan worden door een tweede tolk. Bij zedenmisdrijven ligt de zaak voor Chinezen erg gevoelig. Voor veel Chinezen is seks een moeilijk gespreksonderwerp. Hier rust nog steeds een taboe op. Verder is het in de Chinese cultuur ongehoord dat een vreemde man (de rechercheur) zomaar tegen een vrouw over seks begint. Met een vrouwelijke rechercheur waar een goede band mee is opgebouwd, is dit wellicht wel mogelijk. Houd het volgende in het achterhoofd bij een Chinese verdachte: - geef de Chinese verdachte de mogelijkheid op zijn woorden terug te komen; - face kan ook in het voordeel werken van de rechercheur;


- neem bij een geschreven verklaring niet gelijk genoegen met de eerste versie. Niet alleen komt er in latere gesprekken vaak meer informatie naar boven, ditzelfde geldt voor de geschreven verklaring; - als de verdachte het hoofd naar beneden gericht houdt, is dit een teken van respect voor de rechercheur. Dit kan echter ook het liegen vergemakkelijken. Houd als rechercheur het volgende in het achterhoofd tijdens een verhoor: - een Chinees verstaat meer Nederlands dan hij doet voorkomen. Onderling overleg of loslippigheid in aanwezigheid van de verdachte is niet aan te bevelen; - maak je bekend met de schrijfwijze van Chinese namen; - verkrijg het respect van de verdachte; - boos worden en met de vuist op tafel slaan werkt contraproductief; - met een vinger wijzen om een argument kracht bij te zetten wordt door een Chinees als onprettig ervaren;

30

- vermijd handtastelijkheden; - iemand die zichzelf in bedwang heeft, dwingt respect af; - strooi niet met Chinese begrippen! Bedank de aangever bij het einde van het gesprek uitgebreid voor de moeite die hij heeft willen nemen om langs te komen. Sta op en schud elkaar de hand. Voor de aangever wordt dan duidelijk dat het onderhoud tot een einde is gekomen.

Voor meer informatie over dit boekje kunt u contact opnemen met buurtagent Jeroen Bakker. Telelfoonnummer: 010 – 27 43 986 Mailadres: [email protected]

Inhoudsopgave. Hemelse rijst en Rotterdams water. blz. blz. Voorwoord 2 Ook de langste reis begint met een eerste stap. Hoofdstuk 3 14 Taal; Ni hao?

Recommend Documents