INHOUDSOPGAVE... 1 VOORWOORD INLEIDING GEEN KALME REIS... 4

INHOUDSOPGAVE

INHOUDSOPGAVE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 VOORWOORD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1. INLEIDING. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 2. GEEN KALME REIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3. BEWOGEN EN GEDREVEN.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3.1 Inleiding.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3.2 De ‘revolutie’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3.2.1 Analyse van de toestand in samenleving en kerk. . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3.2.2 Hoe God te werk gaat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 3.2.3 De verhoudingen in het huwelijk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3.3 De ‘onsterfelijke ziel’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3.3.1 Tijdgeest. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 3.3.2 ‘Onsterfelijke ziel’ in de Schrift.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 3.4 De dialectische theologie van Karl Barth. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3.4.1 De kern van Barths theologie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 3.4.2 Janses oordeel over de theologie van Barth. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.4.3 Barths ‘ommezwaai’.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.5 De ‘valse mystiek’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.6 Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3.7 Janses rol in en rond de Vrijmaking en daarna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.8 Terugblik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 4. WAARDERING EN VERGUIZING.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Inleiding.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 De ‘onsterfelijke ziel’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1 Afwijking van de belijdenis.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2 Belijdenis naar de Schriften. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 De dialectische theologie van Karl Barth. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1 Geen relativering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2 Kritiek nog steeds relevant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1 Schriftgebruik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.2 Vermeend idealisme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.3 Gevolgen voor de wijsbegeerte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 Terugblik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25 25 25 25 26 27 27 28 28 28 29 30 30

5. MEER DAN ONDERWIJZER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1 Inleiding.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2 Janse als profeet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3 Janse als reformator. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4 Een vergeten reformator?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34 34 34 35 37

6. EN VAN AL HET GEHOORDE EN GEZIENE IS HET SLOTWOORD.... . . . . . . . . . 39 7. LITERATUUR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

© J.W. Ploeg, 2000

1

VOORWOORD

Deze scriptie is gemaakt in opdracht van prof.dr. A.Th. van Deursen, in het kader van het vak Nederlandse Kerkgeschiedenis aan het Nederlands Gereformeerd Seminarie te Amersfoort. De keuze voor de persoon van A. Janse als onderwerp hoeft denk ik niet te verbazen. Het zal niet overdreven zijn, te stellen dat de colleges aan het Seminarie gegeven worden in de geest van Janse, waar hij de werkelijkheid van het verbond benadrukte, boven ‘verbondsbeschouwing’ of ‘verbondstheologie’. Als student kom je dan als vanzelf in aanraking met Janse en met zijn werk. En als vanzelf kom je dan in aanraking met mensen die gegrepen zijn door Janses werk. Ik noem zo maar een paar namen. B.J. van der Walt noemt Janse een ‘morgenster van ‘n twintigste-eeuwse reformatie’1. D.W.L. Milo schroomt niet om Janse een ‘vergeten reformator’ te noemen2 . Datzelfde woord ‘vergeten’ neemt ook Van der Walt in de mond als hij Janse een ‘vergeten denker’ noemt3 . B. Telder schreef dat een geschiedschrijver die aan de persoon en de invloed van A. Janse voorbij gaat, geen recht doet aan de geschiedenis van het gereformeerde leven in het tweede kwart van de twintigste eeuw4 . En C. Veenhof schreef na het overlijden van Janse: “Het christenvolk van Nederland ontving in hem een rijk geschenk van zijn God. Maar het heeft dat niet bizonder gewaardeerd. Ik geloof, dat speciaal de vrijgemaakte broeders zéér tot hun schade, zijn boodschap al te weinig hebben ter harte genomen”5 . Dat is taal die er niet om liegt, en die mijn interesse gewekt heeft naar deze figuur uit de Nederlandse kerkgeschiedenis. Ik hoop dat die interesse over zal slaan op de lezer, zodat deze scriptie misschien een aanleiding kan zijn voor een meer dan oppervlakkige kennismaking met A. Janse en zijn werk6 .

Amersfoort, mei 2000 J.W. Ploeg

1 Walt, B.J. van der, Antheunis Janse van Biggekerke. Môrester van ‘n twintigste-eeuse reformasie, Serie Brosjures van die Instituut vir Reformatoriese Studie nr. 48, Potchefstroom 1989

2

Milo, D.W.L., Een vergeten reformator, in: Opbouw 33e jaargang nr. 16, 4 aug. 1989, pag. 284-285

3

Walt, B.J. van der, a.w. pag. 32

4 Telder, B., Ter nagedachtenis van Br. Antheunis Janse, in: Opbouw 4e jrg. nr. 1, 1 april 1960, pag. 7 (overgenomen uit Kerkblad van Breda)

5

Veenhof, C., Ter gedachtenis van een rechtvaardige, in: Opbouw, 3e jaargang nr. 49, 25 maart 1960, pag.

493-495 6 Ik heb afgezien van een lijst van publicaties van Janse in deze scriptie. Daarvoor verwijs ik naar het Gereformeerd Schoolblad van juni 1997. Brochures van het Gereformeerd Schoolblad zijn verkrijgbaar bij A. Scheele, Résidence ‘Sterrenbos’, Willem de Zwijgerlaan 101, 3116 HW Schiedam; telefonisch bereikbaar na 19.00 uur op 010-4732494.

© J.W. Ploeg, 2000

2

1. INLEIDING

Op 6 november 1999 publiceerde het Nederlands Dagblad de uitslag van een enquête onder 300 Nederlandse theologen over o.a. de vraag wie de meest invloedrijke theoloog van de twintigste eeuw geweest is. In de rij namen die daarbij genoemd zijn, ontbreekt merkwaardig genoeg de naam van Antheunis Janse, ook wel bekend als ‘de schoolmeester van Biggekerke’. Waarom ‘merkwaardig genoeg’? Want aan de ene kant is het ontbreken van de naam van Janse in de uitslag van de ND-enquête ook weer niet zo heel merkwaardig. Janse was geen theoloog maar onderwijzer, en valt dus als zodanig buiten de enquête. Maar aan de andere kant is het ontbreken van zijn naam in de rij van invloedrijke personen toch wel degelijk merkwaardig. Zeker als ook het blad CV.Koers bijna gelijktijdig een soort enquête houdt naar invloedrijke personen die niet per se theoloog hoeven te zijn, en ook daar de naam van Janse ontbreekt. Zeker als gelet wordt op de duidelijke taal van mensen als Veenhof en Van der Walt, die grote woorden gebruiken, als het over Janse gaat. Janse moet dus een bijzonder mens geweest zijn. En dan is het ontbreken van Janses naam in genoemde enquêtes opvallend. En dan rijst de vraag hoe het komt, dat zo’n invloedrijk persoon als Janse volgens sommigen geweest is, bij het ‘grote publiek’ niet belangrijk genoeg geacht wordt, of zelfs volslagen onbekend is. Is hij wel de reformator geweest voor wie sommigen hem hielden en houden? En als hij dat dan is, is hij dan inderdaad vergeten, en hoe is dat te verklaren? En als hij vergeten is, is dat terecht? Vragen te over. Vragen waarop ik in deze scriptie een antwoord probeer te vinden. Om tot zo’n antwoord te komen, is het nodig eerste aandacht te besteden aan Janse zelf: wie was hij, waar hield hij zich mee bezig, waar schreef hij over en wat kenmerkte zijn werk? Uiteraard is het in het bestek van een beperkte scriptie als deze ondoenlijk om heel Janses werk te bespreken. Dat zal ik dan ook niet doen; ik beperk me tot een paar hoofdpunten. Hoofdpunten die in de reacties op Janses werk ook een grote rol spelen. Het onderwerp ‘revolutie’ heb ik gekozen omdat ‘Eva’s dochteren’ Janses eerste verschenen boek is en niet een van de meest bekende. Janses kritiek op Barth haal ik voor het voetlicht mede ook vanwege de voorspelling van dr. A. van der Dussen: “Barth komt terug!”, die hij de Nederlands Gereformeerde theologiestudenten op de Theologische Studiebegeleiding regelmatig meegeeft. De onderwerpen ‘onsterfelijke ziel’ en ‘valse mystiek’ zijn twee van de belangrijkste waarmee Janse zich beziggehouden heeft. En last but not least: Janses houding in de Tweede Wereldoorlog, omdat die een cruciale rol blijkt te spelen in de waardering van Janse. Bovendien is dit laatste nogal eens het enige wat mensen van Janse weten. Het onderwerp voor deze scriptie ‘A. Janse’ ontlokte iemand de vraag: “Was dat niet de man van wie je geen joden mocht verbergen in de Tweede Wereldoorlog?”. Alle reden dus om ook daar aandacht aan te besteden. Na het laten spreken van Janse zelf, is nodig een onderzoek naar de waardering van het werk van Janse, zowel bij sympathisanten als bij ‘tegenstanders’. De meest in het oog springende onderwerpen komen daar aan bod. Aan de hand van deze twee onderzoekstrajecten hoop ik een antwoord te kunnen vinden op de vraag wat de betekenis van A. Janse is geweest - en wellicht nog altijd is - voor de Gereformeerde kerken. En misschien ook wel daarbuiten.

© J.W. Ploeg, 2000

3

2. GEEN KALME REIS Antheunis Janse (geboren 1 juli 1890 in Oostkapelle) moet van Hugenootse afkomst zijn7 . Als namelijk in 1685 het Edict van Nantes opgeheven wordt, trekken veel Hugenoten die hun reformatorische geloof niet willen opgeven uit Frankrijk weg, naar een onbekende toekomst. Zo ook een Noordfranse boer Remsté (of: Raimsté), die via Engeland terechtkomt op een boerderij in Ritthem, in de buurt van Vlissingen. En daar blijven de volgende generaties wonen, zodat we ze aan het begin van de negentiende eeuw nog aantreffen. In de tijd van Napoleon moeten de nazaten van Jan Hendrikz voor de naam ‘Janse’ gekozen hebben. Een van Jan Hendrikz’s kleinzonen, Antheunis, vestigt zich in Oostkapelle, op het eiland Walcheren. Een van zijn acht kinderen, Jan, trouwt met Catharina Wondergem, uit welk huwelijk op 1 juli 1890 Antheunis geboren wordt, en kort daarna nog een zoon, Jan. Antheunis heeft geen makkelijke jeugd gehad. Op negenjarige leeftijd verloor hij zijn vader, die toen 33 jaar oud was. Een jonge moeder blijft zodoende achter met twee opgroeiende jongens, die tot ongeveer hun 17e bij hun grootvader op het land werken. ‘s Winters gingen ze dan naar school. Dat werken in de vrije natuur, in het leven van alledag, had tot gevolg Janses aandacht voor de gewone werkelijkheid, die volgens J.L. Struik de basis was voor Janses latere wijsgerig bezig zijn8 . Omdat hij de pracht van de dingen zag, kon hij er ook zo goed van vertellen. Als dertienjarige jongen ging hij naar de gereformeerde knapenvereniging. Dat was een hele stap voor een hervormde. Het verschil tussen die twee werelden was groot. Was er in de Hervormde kerk sprake van een ethisch, bevindelijk type godsdienst, een scheiding tussen het godsdienstige en het alledaagse, in de Gereformeerde kerk waren de verschillende terreinen geïntegreerd. En dat sprak Janse toen al meer aan: God bemoeide zich met het hele leven van zijn volk, niet alleen maar met de godsdienstige zaken. Zo staat het immers ook in de Schrift. Al vroeg openbaarde zich bij Janse een interesse voor boeken, voor lezen en studeren. Toen hij twaalf jaar was, verslond hij ‘Het echt menselijke’ van P. Biesterveld; in Janses eigen ogen zijn ‘propaedeuse’ voor filosofie. Het lag dan ook voor de hand dat Janse schoolmeester wilde worden. Vroeger was dat vaak de enige mogelijkheid als je wilde doorleren. In ieder geval koos Janse bewust niet voor wetenschappelijk onderwijs, hoewel hij daar zeker de capaciteiten voor had. Het was voor Janse wel een roeping. Hij vertelt in De School met de Bijbel van een onderhoud met meester Laansma9 . Janse vroeg een beetje benauwd of ‘t wel gaan zou. Het antwoord: Je moet niet zeggen: “zou ‘t wel gaan”, maar: “‘t moet”. In 1910 haalde Janse de onderwijzersakte, waarna hij in Schoondijke aan de slag ging. De Eerste Wereldoorlog riep hem in militaire dienst, dat hem voor zijn latere werk het

7


8

Struik, J.L., Levensbericht van A. Janse, in: Gereformeerd Schoolblad juli 1990, pag. 2

9

Struik, J.L., a.w. pag. 5

© J.W. Ploeg, 2000

4

voordeel opleverde dat hij Duits leerde10 . En Duitse boeken waren voor weinig geld te koop, zodat ‘boekenwurm Janse’ daar grif gebruik van maakte11 . Ondertussen studeerde Janse door voor hoofdonderwijzer. Dat leverde hem in 1917, kort na zijn huwelijk met Debora Louwerse, een betrekking op in Biggekerke, op de christelijke tweemansschool, waar hij in 1918 al hoofd wordt. Daar zou hij een kwart eeuw lesgeven, studeren en schrijven. Janse heeft een verbazende werkkracht aan de dag gelegd. Na schooltijd - dat was half vier ‘s middags - volgde eerst een lange wandeling in Biggekerke. Daarna kwam het werk, gewoonlijk tot diep in de nacht, soms zelfs tot de volgende morgen. Zijn kinderen zijn daar volgens eigen zeggen niet de dupe van geworden; de zaterdagmiddag en zondag waren voor het gezin. Maar zijn werk betrof niet alleen maar zijn schoolwerk. Het had ook een sterk filosofische inslag; hij bezon zich op de principiële grondslagen van datgene wat hij bestudeerde, en daarbij kwam de interesse voor de filosofie - die hij al van jongsaf had - goed van pas. Daarnaast was hij o.a. ook nog secretaris van de schoolcommissie, zondagsschoolonderwijzer, voorzitter van de jongelingsvereniging en actief in de politiek. Ten aanzien van de samenwerking met de Walcherse boeren in de schoolcommissie vertelt Van der Walt dat die boeren een dusdanig slechte kwaliteit sigaren rookten die zo vreselijk stonken, dat Janse al bij het begin van de vergaderingen zijn betere sigaren ging uitdelen12! Janses interesse voor de filosofie bracht hem in intensief contact met D.H.Th. Vollenhoven. Janse verzocht hem om een exemplaar van diens dissertatie, omdat hij de wijsgerige achtergrond van het rekenonderwijs bestudeerde13 . Vollenhoven was onder de indruk van Janse, omdat theologen en wetenschappers zijn werk te moeilijk vonden, terwijl een ‘eenvoudige’ onderwijzer hem begreep. Het contact groeide nadien tot een vriendschappelijke relatie, die zich niet beperkte tot filosofisch terrein, maar zich ook uitbreidde tot de pedagogiek. Samen hebben ze in 1919 de Christelijke Paedagogische Studieclub Walcheren opgericht14. Hoezeer Janse aan de weg getimmerd heeft en zijn werk de aandacht trok en gewaardeerd werd, moge blijken uit het feit dat hij op 24 augustus 1931 door koningin Wilhelmina werd benoemd tot ridder in de orde van Oranje Nassau Ook heeft Janse op tal gestaan voor een professoraat Pedagogiek aan de VU. Over de reden waarom hij het nooit geworden is, gaan verschillende geruchten de ronde. Hij zou bijvoorbeeld geen academische titel hebben. Van der Walt is van mening dat Janse er zelf geen trek in had: hij bleef liever onderwijzer in Biggekerke15. Janse werkte in een tijd die om reformatie riep. Ook Janse zelf riep en bad daar herhaaldelijk om. Twee redenen waren daarvoor aan te wijzen, op kerkelijk-theologisch

10

Te denken valt bijvoorbeeld aan zijn bespreking van het werk van Karl Barth.

11


12


13 Stellingwerff, Johan, D.H.Th. Vollenhoven (1892-1978). Reformator der wijsbegeerte, Ten Have Baarn 1992, pag. 39.

14

Stellingwerff, Johan, a.w. pag. 40.

15


© J.W. Ploeg, 2000

5

gebied: de bevindelijke godsdienst en de Gereformeerde scholastiek. Mensen als G. van den Brink en A.J. Moggré worden niet moe te benadrukken hoezeer het boek ‘Van de rechtvaardigen’ een verademing was, in een tijd die doortrokken was van scholastiek. Deze twee lijnen, van bevindelijke godsdienst en scholastiek, bepaalden eigenlijk heel Janses schrijfarbeid, bewogen als hij was met twijfelaars en worstelaars, maar ook begaan met het kerkvolk, dat verdorde onder de koude begrippen van de gereformeerde scholastische dogmatiek. Hij kon, zoals Vollenhoven het uitdrukte, de oude schatten van het Woord, ontdaan van het stof van de scholastiek, laten glinsteren voor de mensen die nog of weer bij de Schrift wilden leven16 . Dat kon hij, omdat hij een enorme Bijbelkennis had; die hem overigens niet was komen aanwaaien. Hij heeft de Bijbel onderzocht, met behulp van de Kanttekeningen. Met als doel: de HERE horen spreken in de tijd waarin hij leefde17 . Dat was voor hem een nood; hij schreef en werkte uit een sterk roepingsbesef. Dat blijkt wel uit notities in zijn dagboek. Hij heeft God ook gesmeekt om ‘hulptroepen’ in die strijd, de strijd tegen het humanisme in de kerken: “Ik kan toch ook niet alles doen”18 . Het spreekt vanzelf dat Janse niet alleen bijval oogstte. Zware kritiek heeft hij gehad op zijn denkbeelden ten aanzien van lichaam en ziel, maar vooral ook op de houding die hij voorstond in de Tweede Wereldoorlog. Toen was hij voor velen - óók medestanders! onnavolgbaar geworden. En het wantrouwen vlak na de oorlog - hij werd van collaboratie beschuldigd - heeft hem geen goed gedaan. Samen met de ziekte Parkinson waaraan hij bleek te lijden, heeft dat hem gebroken. Schrijnend is de houding die zelfs gereformeerde broeders tegen hem aannamen, toen hij gearresteerd werd; een mede-gereformeerde nam Janse zijn bril en zijn Bijbel af met de woorden: “Jij hebt al genoeg Bijbel gelezen!”19 Die laatste twintig jaar van zijn leven, toen hij vanwege de ziekte van Parkinson bijna niet meer kon schrijven, moeten voor Janse een grote beproeving geweest zijn. Des te opmerkelijker is dan, dat in de tien jaar na de Vrijmaking in het weinige dat Janse nog schreef, de erkenning van Gods oordelen een centraal thema was (misschien beter gezegd: bleef)20 . Het moet gezegd worden: Janse heeft zelf in praktijk gebracht wat hij altijd gezegd en geschreven had over het buigen onder Gods oordelen. Op 18 maart 1960 is Janse na een kort ziekbed overleden. De tekst op de grafsteen, uit Habakuk 3:2, typeerde Janse ten voeten uit; Janse, die nooit op zichzelf en zijn eigen werk vertrouwde, maar alleen op wat God doet: “Uw werk, HERE, behoud dat in het leven”.

16


17

Veenhof, C., a.w. pag. 493-495

18 Janse, dr. A., Een woord op zijn tijd. A. Janse (1890-1960) en de reformatie van de kerk, in: Harinck, G. en Velde, M. te, 1944 en vervolgens. Tien maal over vijftig jaar Vrijmaking, De Vuurbaak Barneveld, 1994, pag. 11

19


20 Janse, dr. A., Reformatie, oordeel en verootmoediging. A. Janse en de kerken van de Vrijmaking, 19441960, in: Kuiper, R. en Bouwman, W., Vuur en vlam. Aspecten van het vrijgemaakt-gereformeerde leven 19441969, Buijten & Schipperheijn Amsterdam, pag. 53

© J.W. Ploeg, 2000

6

3. BEWOGEN EN GEDREVEN

3.1

Inleiding

In dit hoofdstuk wil ik een poging wagen om een klein beetje vat te krijgen op het werk van Janse. Een uitputtend verslag daarvan is ondoenlijk, zeker in het bestek van deze scriptie. Toch zijn er wel zaken weer te geven die kenmerkend genoemd zouden kunnen worden voor (het werk van) Janse. Ik hoop dat in dit hoofdstuk te laten zien, om daarmee later iets te kunnen zeggen over de betekenis die Janse gehad heeft - en misschien nog heeft - voor de Gereformeerde kerken in Nederland. Achtereenvolgens komen aan bod: de ‘revolutie’, de ‘onsterfelijke ziel’, de dialectische theologie van Karl Barth, de ‘valse mystiek’, verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog, en tot slot de Vrijmaking. Daarna een korte terugblik op Janses leven en werk.

3.2 De ‘revolutie’ 3.2.1 Analyse van de toestand in samenleving en kerk In zijn boek ‘Eva’s dochteren’ taxeert Janse de mentaliteit die hij bij veel mensen van zijn tijd opmerkt21 : “Er is in onze dagen een valsch Idealisme, dat schoonklinkende leuzen aanheft en hooge eischen doet hooren, maar niet rekent met de werkelijkheid”22 . Daarmee doelt Janse op een consumptiementaliteit van alles willen hebben en wel onmiddellijk dan wel zo snel mogelijk. Men eist te kunnen genieten, ijvert voor opheffing van alle juk, jaagt vrijheden en rechten voor iedereen na. En ondertussen kijkt men neer op het Oude Testament als een ouderwets en achterhaald boek; een boek waarin de slavernij werd geregeld, veelwijverij werd toegelaten en de mindere sociale positie van de vrouw werd aanvaard. Maar dat neerkijken op het Oude Testament is niet terecht. Want, schrijft Janse, het Oude Testament is “vrij van holle phrasen, waaraan onze tijd zoo rijk is. Ook ten opzichte van de vrouw”23 . De vrouw, die door haar naam ‘Eva’ haar eigen plaats in de wereldgeschiedenis krijgt. Daarmee is de Schrift realistisch, en tegelijk ook wel degelijk idealistisch: uit het nageslacht van de vrouw zal iemand voortkomen die de mensheid verlossen zal. Maar dit idealisme van de Schrift is van een ander gehalte dan wat Janse noemt het valse Idealisme met zijn hier-en-nu-consumptiementaliteit, omdat het aansluit bij de werkelijkheid. En vanuit die werkelijkheid werkt het via lijden aan de vervulling. Het Oude Testament aanvaardt de wereld zoals ze is, zonder zich erbij neer te leggen; daarin ziet Janse het realistische van het Oude Testament.

21 En niet alleen van zijn tijd. Het is ook een mentaliteit die vandaag de dag, 70 jaar later, te bespeuren valt. Of er sprake is van ‘terug van weggeweest’, laat ik in het midden. In elk geval blijkt dit boek van Janse dus verrassend actueel te zijn.

22 Janse, A., Eva’s dochteren. Oud-testamentische opvattingen over de plaats der vrouw in de wereldgeschiedenis, J.H. Kok Kampen, 1923, pag. 7

23

Janse, A., a.w. pag. 7

© J.W. Ploeg, 2000

7

Janses boek is zo’n beetje een aaneenschakeling van “Oud-Testamentische personen, zowel mannen als vrouwen, maar vooral de lijdende Moeder, die ons ten voorbeeld kunnen zijn, om ons te schikken op onze plaats in de werkelijkheid”24 . Janse taxeert het interbellum door een parallel te trekken met de tijd vóór de Zondvloed. Hij ziet de geschiedenis zich herhalen, met als overeenkomst de afval van God en de onevenredige aandacht voor de ‘cultuur’: “Als vóór den Zondvloed. En ook nu zal de wereld-catastrophe komen. Onafwendbaar. En de ‘cultuur’ zal ondergaan door den afval van God”25 . Cultuur, die nooit is losgekoppeld van religie, en dus ook nooit los te koppelen is van religie. Cultuur die ook uitkomt in ‘kleinigheden’ in de mode bv. En Janse vraagt zich af of het opgaan in de moderne cultuur niet een vorm van zelfverheffing en pronkzucht is; of cultuur en mode niet tussen God en ons in kunnen staan, zeker als we door de aandacht daarvoor onze ogen sluiten voor sociale nood. En Janse vreest dat het oordeel van God ook in zijn tijd wel eens over het gereformeerde volk zou kunnen komen. Als voorbeeld dient Rusland, waar de adellijke vrouwen die in 1913 baadden in weelde, in 1920 zouden wegkwijnen als bedelaressen. En Janse vraagt zich dan af: “Is dat alles maar noodlot of is het oordeel? Komt dat oordeel ook over ons? Of zijn wij te vroom om onder dat oordeel te vallen?"26 . Ook de toestand in de kerk baarde Janse zorgen: “Wij moesten eens wat nader komen tot wat ons de H.S. leert: dat er een STRIJD is tusschen goed en kwaad OP LEVEN EN DOOD”27 . De praktijk van het leven is zo vaak precies omgekeerd aan de Schrift. Wij verfoeien geweld van bv. de politie of ME tegen demonstranten; die gaan we hooguit met de brandspuit te lijf, maar niet met rubber kogels of ander geweld. Janse gaat uit van de geschiedenis van Debora, van de bende van Sisera die een of twee liefjes voor elke man als buit mee zou nemen, zo verwachtte het thuisfront. En dan is zijn vraag heel vriendelijk en beleefd, maar o zo scherp: “Dames en heeren, als zulk een bende u bedreigde?” Wat doen wij als ons zoiets overkomt? Zijn we dan beleefd, of voelen we intuïtief aan dat in de strijd tegen ruw geweld niet alleen maar de krijgslist, maar zelfs het blanke staal een wettig wapen is? Het is in de praktijk zo vreemd: een leugentje om bestwil, daar zeurt niemand over, want dat doet toch iedereen? Maar o wee als het gaat om een krijgslist; dan worden we ineens heel oprecht. In de rechtspraak is het al net zo. In ons dagelijks leven zetten we een ander vaak betaald wat hij ons aandoet. Terwijl de Here Jezus ons leerde om te dragen, wat men ons aandoet. Om onszelf niet te wreken, maar dat aan God over te laten. Maar o wee als de rechter spreekt van geschonden recht. De rechter mag niet het zwaard dragen tot wraak, nee, die moet liefde beoefenen, die moet barmhartigheid doen. De rechter moet dus precies het omgekeerde doen van wat de Schrift leert over de taak van de rechter: ‘Oog om oog en tand om tand’28 .

24


25


26


27


28

Ex. 21:24.

© J.W. Ploeg, 2000

8

Hoe hoog het Janse zit, is goed te merken aan zijn vlijmscherpe conclusie: “Geen wonder dat men den Bijbel niet meer verstaat!”29 3.2.2 Hoe God te werk gaat Over de manier waarop de mensheid verlost moet worden, laat Janse geen onduidelijkheid bestaan. Verlossing van de mens moet van Gods genade komen, niet van emancipatie van de mens. Het is zaak God te zoeken (zoals Adam, Seth en zelfs Kaïn), in plaats van Hem in emancipatiezucht te verlaten (zoals Lamech)30 . God verlost de mensen. En dat doet Hij heel wat gedegener dan wij, als wij problemen oplossen. God doet niet aan symptoombestrijding; het kwaad moet in de wortel aangetast worden. Dan verdwijnen de symptomen vanzelf. En wat is dan die wortel van het kwaad, die eerst aangepakt moest worden? Janse is daar duidelijk over: men vergat de Here, sloeg geen acht op zijn beloften en ging over tot afgodendienst31. Als voorbeeld van hoe God te werk gaat, gebruikt Janse de polygamie. Dat was een verschijnsel dat samenhing met de maatschappelijke ordening, en was niet zozeer zedelijk verfoeilijk. Hetzelfde geldt voor de slavernij, die als maatschappelijke fout op één lijn staat met polygamie. Een al te snelle afschaffing van de slavernij zou het hele leven ontwricht hebben. Dat zou volgens Janse revolutie zijn geweest; met als gevolg anarchie en chaos. Daarom moest eerst de wortel worden aangetast. Als voorbeeld van het manco van de mensheid dient Rusland: “Zij hebben den mensch als een god gezet boven het goddelijk recht, boven de waarheid die van God is, boven de heiligste goederen der menschheid”32. Haaks op het algemeen menselijk gevoelen - verlossing door de mens via evolutie - zet Janse Openb. 6:10-11, 19:2, 18:20; het vrouwenzaad brengt verlossing, maar niet via evolutie: “Niet de ontwikkeling, maar de zonde tegen God is het ongeluk van onze moderne wereld. Ja - het zaad van de vrouw zal volkomen verlossen. Maar niet in den zin der evolutie”33 . En dat is ook niet los te zien van Janses Schriftopvatting: “De H. Schrift is daarom zoo Goddelijk en zoo rijk aan troost, dat zij niet de ontwikkeling der menschheid roemt, ook niet de bevindingen der vromen napluist, ook geen speculatieve beschouwingen doceert, ja zelfs niet den nadruk legt op de ethica - maar dat zij ons de groote werken Gods verkondigt. Niet de mens - maar God is groot. Hij verlost. Door het “zaad der vrouw”. Niet in ‘t algemeen. Maar door het zaad van één arm meisje: Maria”34 . God verlost de mensheid. Maar dan via de weg van de evolutie, in plaats van de revolutie met haar mentaliteit van alles hier en nu willen hebben. Over het onderscheid tussen evolutie en revolutie schrijft Janse: “Evolutie draagt het lijden. Het geloof aanvaardt het van God. Het groote kwaad van de revolutie is, dat zij niet lijden, niet wachten kan. Zij kan

29

Janse, A., a.w. pag. 98-99

30


31


32


33 Janse, A., a.w. pag. 16. Janse bedoelt hier met ‘evolutie’, ‘evolutie-geloof’: het geloof in de kracht van de mens, die niet afhankelijk wil zijn van God. Hier staat evolutie-geloof dus tegenover geloof in God.

34


© J.W. Ploeg, 2000

9

zich niet onderwerpen aan het lot, dat de Heere over den mensch en de menschheid beschikte”35 . En dan is de keus aan ons: kiezen we de weg van zelfverloochening en lijden, die God ons oplegt, of werpen we het juk af of ontvluchten we dat harde leven dat zich niet naar ons wilde voegen? Anders gezegd: “Zullen we ‘t lijden aanvaarden (evolutie) of Gods Bestuur verwerpen (revolutie); zullen wij de lijn der historie, die zich afwikkelt, volgen of omwentelen het rad der eeuwen?”36 Revolutionairen die snel recht zoeken, kennen geen geduld, schrijft Janse. Maar het is een “harde krijgsroep tegen Gods wereldbestuur, dat als een historisch proces voortgaat. En daarom is hun recht-zoeken en ideale-wereld-vormen anders niet dan opstand tegen God, die door een lijdensproces de menschheid voert naar omhoog”. Dat is krasse taal; maar Janse schrikt er niet voor terug: “Er is een plicht tot lijden ons opgelegd. Ook een plicht tot onrecht lijden. In beide gevallen is ons die plicht gegeven als God ons de geoorloofde middelen onthoudt om genezing of recht te verkrijgen. Die plicht tot lijden make ons ootmoedig. En niet oproerig”37 . Revolutie. Hier en nu grijpen wat je bereiken kunt. Een giftige leus voor idealistische geesten. “Want zij rekent niet met Gods werken, met Zijn gang in de historie. Het wil de historie van den enkelen mensch en die der kerk en die der wereld los maken van de werkelijkheid en Gods Wereldbestuur overnemen om den weg der menschheid te verkorten”. Weer moet je zeggen: Janse schrikt niet terug voor krasse taal. Vervolgens noemt hij stromingen als Bolsjewisme, Socialisme en Piëtisme, die volgens hem bij alle verschillen toch deze overeenkomst hebben, dat ze de verandering (Bolsjewisme, Socialisme) of de bekering (Piëtisme) ineens gerealiseerd willen zien: ze kennen geen historische gang, ze hebben geen geduld, willen niet lijden; lijden dat Gods straf op de zonde van de mensheid is, aldus Janse. Ze hebben geen vertrouwen in het wereldbestuur van Hem, die alle macht heeft in hemel en op aarde38 . Lijden, wachten, dat is onze taak, onze roeping in deze wereld. Zoals David, die weigert zich te vergrijpen aan koning Saul als gezalfde van God: “Bukken voor de machten en van God langs den geordenden weg verhooging geduldig afwachten. Kom daar tegenwoordig eens om!”39 Weer een scherpe analyse van Janse van de tijd waarin hij leeft. En zijn boodschap is duidelijk: “De ware helden, die de menschheid vooruit brengen, kunnen gehoorzamen aan gestelde machten. Hun is het leven geen marktgeschreeuw, maar ernst, meenens. Daarom kunnen zij wachten op het langzaam proces, dat ‘geschiedenis’ heet”40 . Hetzelfde geldt ten aanzien van het zoeken van recht, naar het voorbeeld van Jonathan, die de op zijn persoon gerichte smaad van zijn bloedeigen vader verdroeg, maar zich

35 Janse, A., a.w. pag. 41. Janse gebruikt het woord ‘evolutie’ in verschillende betekenissen, wat soms verwarrend is. Hier gebruikt Janse de term ‘evolutie’ in een andere betekenis dan hij eerder gedaan had, op pag. 16. Hier staat ‘evolutie’ tegenover ‘revolutie’, en dan heeft ‘evolutie’ de betekenis van geleidelijke ontwikkeling, tegenover ‘revolutie’ als plotselinge omwenteling.

36


37


38


39


40


© J.W. Ploeg, 2000

10

schrap zette voor het recht van David. Daaraan ontleent Janse de noodzaak voor ons om te onderscheiden waar we stil dragen moeten en waar we recht moeten zoeken41 . Recht zoeken langs de wettige weg wordt vaak veroordeeld als een schending van het christelijk liefde-beginsel. Aan de andere kant kunnen we zo vaak in ons particulier leven geen onrecht dragen en geven we lik-op-stuk. Terwijl de grens van ‘nu is de maat vol’ in het particuliere leven (voor welk terrein het woord van Jezus over het toekeren van de andere wang gold) niet bereikt mag worden. En weer is Janse vlijmscherp: “Wat raaskalt men van vergeving en liefde, waar recht gedaan moet worden?”42 3.2.3 De verhoudingen in het huwelijk In de menselijke samenleving is een leidend principe nodig om ontbinding te voorkomen. In het huwelijk is dat de heersersmacht van de man over de vrouw. Dat is onontkoombaar, daar waar het ideale huwelijk van zijn glans beroofd is. Het gezag van de man is de beschermende beschutting in het huwelijk; ter wille van de mensheid43 . Maar ook de vrouw heeft een roeping. Dat laat Janse zien met de geschiedenis van Elisa in 2 Kon. 4:8. De vrouw die oog heeft voor wat de man-zonder-vrouw (Elisa) nodig heeft: een eigen kamertje waar hij kan uitrusten, op verhaal komen. Fijntjes merkt Janse dan op: “Zulke kleine dingen voor een profeet - daar denkt geen man aan. Maar een vrouw, die lief heeft om Gods wil, kan zoo heerlijk dienen in kleine dingen en zich daarin de meeste tonen”44 . Janse benadrukt de ondergeschikte positie van de vrouw. Dat hij daarmee nog geen ‘vrouwenhater’ is, bewijst zijn behandeling van de geschiedenis van Abigaïl, de vrouw van Nabal. Zij was onderdanig omwille van de goede orde in de samenleving en omwille van het gezinsleven. Maar de plicht tot gehoorzamen vervalt wanneer het gezin ten onder dreigt te gaan; dan mag Abigaïl optreden45 . Voor Janse is zij het bewijs dat de onderdrukking van de vrouw nog geen slavenzielen kweekte; als er al wat gekweekt werd, dan waren het vrouwen die lijden konden, en ingrijpen durfden als het daar de tijd voor was46 . Een ander voorbeeld is Esther, die boog voor haar man Ahasveros: “Zij schikt zich gewillig in het lot, dat de vrouw in de historie is opgelegd om der zonde wil”. Dat zulk buigen van de vrouw voor haar man slavenzielen kweekt en funest is voor de menselijkheid van de vrouw, wordt door de geschiedenis weersproken. Nog altijd wordt Esther door de joden als een volksheldin geëerd. Esther, die haar oom gehoorzaamt, die zich onderwerpt aan haar heer de koning. En die toch vastberaden en met overleg te werk gaat, getuige de voorzichtigheid waarmee zij haar wens aan de koning bekend maakt. Janse merkt dan op: “Wat zouden vele onzer ‘vrije’ vrouwen ijselijk zenuwachtig zijn - wat zouden zij ‘naar’ worden bij zulk een taak”47 .

41


42


43


44


45


46


47


© J.W. Ploeg, 2000

11

En hij concludeert: “Ik durf wel de stelling aan: Naarmate de vrouw onafhankelijk wordt van haar man in de groote zaken van het leven, in die mate ook wordt zij tot groote dingen onbekwaam. Want een vrouw is niet aangelegd om bij zulke dingen zelfstandig in te grijpen. Zij doet alleen groote dingen als zij moet. Dat moeten is hare krachtbron. Door dat moeten is zij vaak sterker dan een man die op eigen gezag handelt”. Juist de vrouwen die gehoorzaam zijn en zich onderwerpen aan de machten die over haar gesteld zijn, zijn vaak van grote betekenis geweest.

3.3

De ‘onsterfelijke ziel’

3.3.1 Tijdgeest Met zijn boek ‘Van idolen en schepselen’ wil Janse de afgoden van de ‘onsterfelijke’ ziel, de Geest, het Ik en de Persoon bestrijden, zoals hij die afgoden in de boeken van J.H. Bavinck en J. Waterink was tegengekomen48 . En wil hij Gods Woord belijden tegen eeuwenoude tradities van filosofie en psychologie. Waarbij het niet aankomst op een woordje; Janse wil geen kruistocht tegen de term ‘onsterfelijke ziel’. Maar hij zegt wel met nadruk: “Overal waar de nieuwere Persoonlijkheidsvereering of het ‘ouderwetsche’ mysticisme zich vastklemmen aan deze termen is onverzoenlijke strijd plicht”. Aanleiding voor het schrijven van het boek is het feit dat Janse een bepaalde verering tegenkomt van de ‘Persoonlijkheid’ of van een ‘Hoger Ik’, dat dan de ‘kern’ of het ‘wezen’ en de ‘centrale bestuurder’ van de mens zou zijn. Janses bezwaar is, dat er ook in de christelijke literatuur een terminologie ingevoerd wordt, die zich steeds verder verwijdert van de Schrift en die steeds dichter komt bij het gebruik dat de geest der eeuw er van maakt. Daarom geen kruistocht tegen woordjes, maar toch wel een pleidooi van Janse om bij het taalgebruik van de Schrift te blijven. De Heilige Schrift, die niet weet van een ‘Hoger Ik’ van de mens, dat van nature vromer en dichter bij God zou zijn dan de mens zoals wij hem vóór ons zien49 . In de Persoonlijkheidsverering is het Souvereine ‘Ik’ een echte afgod geworden (een idool, van het Griekse ‘eidolon’ en het Latijnse ‘idolum’). En de verering van dat ‘Ik-beeld’ is dan ‘idolatrie’, afgodische beeldendienst. De oorzaak van deze idolatrie ook onder christenen ziet Janse in de synthese van de ‘wetenschappelijke’ wijsheid van deze wereld en het Schriftuurlijk denken. En Janse wil in zijn boek van idolenverering tot bekering roepen. De mens moet zijn plaats kennen; hij heeft tot taak Gods grote werken te onderzoeken. Dat is een begrensde taak, begrensd tot de geschapen werkelijkheid die waar te nemen is. Er zijn ook dingen die God voor de mens verborgen heeft, en die moet hij dan ook niet willen onderzoeken: de hemelse dingen bijvoorbeeld, of het dodenrijk, de ‘occulte’ wereld. En dat betekent in dit geval volgens Janse: niet achter de concrete mens terug willen gaan tot het ‘ware wezen’ of het ‘meest centrale deel’ dat soeverein zou zijn in de mens, en dat als mysterie beleefd moet worden. En ook op dit terrein zien we Janses taxatie van zijn tijd: “Alles wijst er op, dat de van het Woord afgeweken Christenheid zich vol belangstelling keert naar de wereld van het

48


49


© J.W. Ploeg, 2000

12

verborgene, naar ‘onderbewuste’ zielekrachten en een diepe Persoonlijkheidskern en naar ongekende krachten van geesten”50 . Een zoektocht naar het onbekende, naar het verborgene. Terwijl we niet het mystisch ‘wezen’ van de dingen kunnen ontdekken, maar wel de waarheid omtrent Gods schepping en omtrent Hemzelf in zijn openbaring bij het licht van de Schrift kunnen kennen. Omdat in de Heilige Schrift de trouw en de waarachtigheid van God er borg voor staat dat het waar is, wat Hij zegt omtrent zijn verbond. Gods betrouwbare gesproken Woord, dat wij hebben in de Bijbel, is niet een woord dat nog waar moet worden (zoals Barth beweerde bv.). En dan analyseert Janse weer heel scherp: “God is voor den goddelooze niet de Onbekende, maar de God, Die tot hem gesproken heeft, doch Wiens woord is verworpen en Wiens heiligheden door hem worden vertreden”51 . Ook hier zien we een reden te meer voor Janse om aan te nemen dat het antwoord daarop van God niet uitblijven kan. Ook niet in de tijd waarin hijzelf leefde. 3.3.2 ‘Onsterfelijke ziel’ in de Schrift Janse wijst op het feit dat de Schrift nooit de term ‘onsterfelijke ziel’ gebruikt. Slechts twee keer komt het woord ‘onsterfelijk’ voor: in 1 Tim. 6:16 wordt gezegd dat alleen God onsterfelijkheid bezit, en in 1 Cor. 15:53, 54 schrijft Paulus over ‘het sterfelijke’, dat onsterfelijkheid aandoen zal. Over ‘hoger’ en ‘lager’ is Janse heel gedecideerd: De Heilige Schrift trekt heel scherp de grens tussen de Almachtige en zijn schepsel. Die grens moeten wij te allen tijde eerbiedigen. In het geschapene is niets goddelijks. Veel nadruk legt Janse op het Bijbelse spraakgebruik ten aanzien van de ‘ziel’ en ‘onsterfelijkheid’. De Schrift spreekt nergens van een hoger deel van de natuurlijke mens die dan ‘onsterfelijke ziel’ zou heten. Er is pas sprake van onsterfelijkheid bij de Wederkomst van de Here Jezus; en pas dan kan dus gesproken worden van ‘onsterfelijke zielen’. En die onsterfelijkheid die wij zullen aandoen is dan nog niet eens krachtens een vermeend bezit van een ‘onsterfelijke ziel’, maar krachtens de opstanding van Jezus Christus. Janse wijst op het praktisch spraakgebruik van de Bijbel ten aanzien van ‘de levende ziel’. Het woord ‘ziel’ kent in de Bijbel een breed scala aan betekenissen; behalve dan datgene wat doorgaans met ‘onsterfelijke ziel’ bedoeld wordt: het hogere deel van de mens dat niet zou kunnen sterven. Janse stelt: de mens heeft niet een ziel, hij is een levende ziel (Gen. 2). En als hij sterft, dan wordt hij een ‘dode ziel’. Zo spreekt de Schrift over de mens. Hij is ‘ziel’ en hij heeft ‘geest’. En als hij sterft, gaat die geest terug naar God die hem die geest gegeven heeft (Pred. 12). En als de mens sterft, dan vergaat niet zijn lichaam tot stof, maar - zegt de Schrift -: hij vergaat tot stof. En in het dodenrijk is het al net zo: niet een ‘onsterfelijke ziel’, maar een persoon is daar; dezelfde persoon van hier op aarde. De Schrift zegt van Lazarus dat hij (niet zijn ‘onsterfelijke ziel’) in Abrahams schoot werd gedragen. Maar ook Janse ontkomt niet aan een onderscheid. Hij onderscheidt tussen de ‘mensbuiten’ en de ‘mens-binnen’ (de uitwendige mens en de inwendige mens). Maar dan nog gaat het om de ene mens naar zijn innerlijke of naar zijn uiterlijke zijde.

50


51


© J.W. Ploeg, 2000

13

Ook hier laat Janse duidelijk merken waar het hem om te doen is: niet uitgaan boven wat geschreven staat. Denken, door-denken, redeneren, daar is niets mis mee, als dat maar kan met de Schrift in de hand. Zodra dat niet meer kan, houdt Janse halt, kan en wil hij niet anders dan halt houden. Dat moge blijken uit de volgende, voor de duidelijkheid uitgebreide citaten. Wij mensen moeten, aldus Janse, niet te nieuwsgierig zijn, zeker niet op een terrein dat niet meer ‘onder de zon’ is, zodat het voor ons onderzoek open ligt. Het graf is de grens voor het wetenschappelijk onderzoek van de mens over de mens. “Al wat we verder weten van het voortbestaan van den dooden mensch, dat weten we profetisch uit Gods Woord. Wij kunnen die gegevens der Schrift nog wel systematisch verwerken. Maar daarbij mogen wij onze nieuwsgierigheid wel bedwingen”52 . Nog duidelijker spreekt Janse zich uit als hij het specifiek heeft over het sterven. Als de christenmens sterft, dan gaat niet zijn lichaam in het graf en zijn ‘ziel’ naar de hemel. Nee, een mens is een ‘hij’, niet een ‘iets’ dat uit twee delen bestaat: hij sterft, hij gaat in het graf en tegelijk is hij bij God. Naar de ‘mens-buiten’ gaat hij naar het graf, maar naar de ‘mens-binnen’ gaat hij naar God. Janse schrijft daarover: “Menigeen wil nog nieuwsgierig wetenschappelijk zich voorstellen, hoe dat mógelijk is... dat hij als ‘mensch-buiten’ in het graf rust en dat hij óók (als ‘mensch-binnen’), bij den Heere is. Als we op deze vraag ingaan, moeten we ons houden aan de Heilige Schrift, voorzoover zij ons daarvan spreekt. De Schrift leert ons beide; dat zij ons genoeg om onze redeneering in toom te houden. ‘t Levend geloof verstaat beide. Maar onze ruimtebeschouwing wil verbinden en onze voorstelling wil hier voorstellen en onze wetenschap wil hier ‘t verband doorzien doch wij zijn hier op een terrein, dat voor onze aanschouwing en voorstelling en voor wetenschappelijk onderzoek gesloten is. Beter dan op grond van ónze wijsheid de Schrift tegen te spreken kunnen we op grond van de Schrift onze moeilijkheden op dit verboden terrein laten rusten tot wij zelf door ervaring en eigen aanschouwing de Schrift bevestigd zullen zien”. En prikkelend is zijn slotconclusie: “Wát gaat er dan van den doode naar den Heere? is telkens de vraag, wanneer men de traditie moet loslaten voor de Schrift. Het antwoord zal wel zijn: de mensch zooals hij door Gods Almacht als doode wordt in stand gehouden”53 . Halt houden als we op het punt staan de Schrift te moeten loslaten in onze denkarbeid. Zelfs als we daardoor van inconsequentie beschuldigd worden. Janse moest wel, hij kon niet anders54 .

3.4

De dialectische theologie van Karl Barth

3.4.1 De kern van Barths theologie Diepgaand heeft Janse zich geconfronteerd met Karl Barth. Te veel mensen praten naar zijn zeggen over Barth, terwijl ze hem amper gelezen hebben, en begrepen hebben wat hij wil zeggen. Terwijl voor hem een oordeel over Barth pas goed mogelijk is als je geduldig naar hem luistert, naar alles wat hij zegt. En zij, die met hem ‘eensgeestes’ zijn, kunnen hem het best geheel verstaan. En ook degenen, die deze ‘geest’ ‘beproefd’

52


53


54

Zie ook 4.2, over de verhouding Janse-B. Telder.

© J.W. Ploeg, 2000

14

hebben en die hem daarom weerstaan. Janse is duidelijk: “‘t Is maar niet een kwestie van ‘theologen’”55 . Barth heeft - onder de invloed van Kierkegaard en Dostojewski - geen goed woord over voor het officiële christendom. Hij uit stevige kritiek op het gewoon menselijke. De kleine, tijdelijke, zwakke mens is geen partij voor de Eeuwige. En de godsdienst van de kerk is ook maar gedoe in de ogen van de Eeuwige. Voor Barth wordt het steeds meer een nood om te spreken van de Heilige56 . We hebben God niet in onze broekzak. God verbergt Zich juist voor de godsdienstige mens. En diegene, die in de nood van zijn menselijkheid kwam, heeft volgens Barth nog het meeste van God gemerkt. Barth is profeet van de crisis, in de lijn van Dostojewski. De man op de kermis, die wil weten dat hij een mens is en geen gemeenschap met God kan houden, die weet dat hij geen partij is voor de Eeuwige, is dichter bij de genade dan de man die in de kerk probeert om godsdienstig te zijn en zo God te naderen. Voor Barth kwam alles in het licht van de ellende van de mensheid te staan; en met name de godsdienst. Overal is sprake van opstand tegen God, doen alsof Hij er niet is; en vooral in de kerk. Barth kent maar twee soorten mensen; hij kwam ze tegen in de brief van Paulus aan de Romeinen. Als Paulus het over heidenen heeft, leest Barth: ‘Dostojewski-mensen’, de man op de kermis die dichter bij de genade staat. En als Paulus het over de Joden heeft, leest Barth: godsdienstige mensen. Merkwaardig is de manier waarop Barth de brief van Paulus aan de Romeinen leest. Volgens Barth kan Paulus niet menen wat hij zegt. De machten, de overheid, dat kan niet van God zijn. Want Barth las in de Romeinenbrief van vers tot vers zijn crisistheologie in. Als Paulus daarom zegt dat de overheden van God zijn, dan is dat volgens Barth alleen maar een schijnbaar positieve waardering. Want anders zou Paulus God niet Gód hebben gelaten. Dat is voor Barth kernpunt van de prediking: je moet God God laten. En dat doet hij door aan de ene kant de wetenschap tot openbaring te verheffen, en aan de andere kant de vaste waarheden, die Gods Woord ons geeft, te maken tot een waarheid die steeds kómen moet. De woorden van de Schrift zijn niet de waarheid zelf. God moet die woorden waar máken. Openbaringswaarheid is alleen de vrij handelende God zelf. Voor datgene wat God in de Heilige Schrift helder en duidelijk zegt in woorden zet Barth God zelf in de plaats. Zo meent hij God God te laten. Hoe ver Barth gaat in zijn denken, laat Janse scherp zien in de volgende passage: “God is God en de mens is niets, en wat de vrome mens leeft, dat leeft hij over de doodslijn, daar waar Christus de lijn van het aardse leven doorbreekt, dat is in het leven der opstanding. Sterven moet deze mens hier, zoals hij is, ook met ‘zijn’ vroomheid. Sterft hij, dan leeft hij het opstandingsleven der gans-andere werkelijkheid in Christus. Sterven moet alles wat zich aan deze zijde van de doodslijn bevindt. Alles wat historisch is ook. Zelfs ook de Bijbel en ... de historische Jezus behoren tot ‘deze wereld’, die onder het oordeel ligt”57 .

55 Janse, A., Bijschrift bij het portret van Barth, in: Op den Uitkijk, 9e jg. 1933, p. 519-523, gepubliceerd in Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 11

56 Janse, A., Een ontwerp-artikel over Barth uit 1926 (niet eerder gepubliceerd), in: Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 25

57

Janse, A., Een ontwerp-artikel over Barth uit 1926 (niet eerder gepubliceerd), in: Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 27

© J.W. Ploeg, 2000

15

3.4.2 Janses oordeel over de theologie van Barth Janse analyseert Barths theologie als volgt: “Hier is werkelijk vernietigende kritiek op de eigenwillige, onbarmhartige en zelfverheerlijkende godsdienst van mensen die niet de Here vrezen”58 . Die kritiek van Barth was nog terecht. Maar waar voor Janse het probleem zat, was het feit dat Barth ook de mensen, die de Schrift de rechtvaardigen noemt, als huichelaars voor God beschouwde. Dat er maar twee groepen mensen zouden zijn: de ‘Dostojewskimensen’ en de ‘huichelaars’. Janse accepteert dat dilemma van Barth niet, en wijst erop dat Paulus nog van een derde groep weet. Die groep, die hij in Romeinen 5:1 wij noemt. En dat zijn diegenen die gerechtvaardigd zijn uit het geloof in Christus, en vrede met God hebben, door de Here Jezus Christus. Tegenover de heidenen, die leven zoals hun hart dat ingeeft, en de ongelovige Joden die zich strikt aan hun godsdienst houden, stelt Paulus de kerk van Christus, de gelovigen, de rechtvaardigen. Een derde groep, waarmee Barth problemen had; die hij niet erkende. Van een uitverkiezing van de kerk uit de wereld wil Barth niet weten. De wereld is tegelijk verworpen en uitverkoren. Janse analyseert hier terecht: “De positieve groep, die het ‘wij’ van Rom. 5:1 voor de kerk opeist - in tegenstelling met de heidenen en met degenen die uit de Wet leven - die groep, die zich beroept op het ‘directe’ woord van de tekst en geen paradoxen er tussen schuift - die groep staat vierkant tegenover Barth en Barth moet hier wel de allergevaarlijkste hoogmoed des mensen signaleren”59 . Diep respect heeft Janse voor het werk van Barth. Maar dan een respect zoals je dat opbrengt voor een vijand. Dat moge duidelijk zijn uit Janses analyse: “Het recht van zijn God om ‘God’ te zijn, dat laat hij zich nimmer ontnemen. En daarin schuilt de kracht van deze Simson”60 . Om direct daarna de naam ‘Simson’ te vervangen door ‘Goliath’; omdat Simson partij koos voor het volk van God tegen de vijand. Terwijl Barth de kerk van God lastert. Hoezeer zijn kritiek ook terecht was; Janse erkent dat. Maar dat belemmert hem niet om de vinger bij het zwakke punt in de theologie van Barth te leggen: de grote fout van Barth en van zo veel critici is niet, dat zij gebreken zien bij het volk van God, maar dat zij geen feitelijk ‘volk van God’ kennen, dat zij de kerk niet zien. De scheiding tussen kerk en wereld wordt niet erkend als door God gesteld. Die scheiding handhaven, dat is hoogmoed van de kerkelijke mensen61 . God is voor Barth niet Jahwèh die een volk heeft, maar de Onkenbare, de God die te allen tijde over alles toornt. Het geloof is voor Barth de crisis van de godsdienstigheid, getypeerd door het kruis van Christus. Maar, zegt Janse, en dat is zijn fundamentele kritiek op Barth, “daarmee is het laatste greintje christelijk geloof, dat roemt in de verzoenende kracht van Christus’ roode levensbloed en in de kracht van Zijn lichamelijke opstanding en in het verbond - verdwenen”62 . Verder openbaart zich die ontkenning van de grens tussen kerk en wereld in het feit dat Barth de titel ‘broeder’ toekent aan de mens in het algemeen, en dan - in het licht van zijn theologie - voor de ‘broeder-proletariër’, de mens die wil weten dat hij een mens is en 58 Janse, A., Kort verhaal over Barth (1951), in: Calvinistisch Jongelingsblad 6e jg. no. 22 e.v., gepubliceerd in Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 17-18

59


60


61


62

Janse, A., Leven in het verbond, J.H. Kok Kampen, 1937, pag. 120

© J.W. Ploeg, 2000

16

geen gemeenschap met God kan houden en daarom dichter bij de genade is dan de man die in de kerk probeert om godsdienstig te zijn en op die manier God te naderen. Terwijl in de Heilige Schrift de titel ‘broeder’ niet gegeven wordt aan de mens in het algemeen, maar in verband staat met de broederschap van de gelovigen; de broeders in Christus63 . Dat Barth gebreken aanwijst in en bij de kerk, is terecht, erkent Janse. De kerk heeft gefaald, is te kort geschoten. Ook onder calvinisten ging het vaak meer om de godsdienstigheid dan om leven in het verbond met God. Daar hebben we ons voor te verootmoedigen. Maar Barth moet niet aankomen met God als de Onkenbare, de Gans Andere, want dan is Janse heel gedecideerd: “Maar als hij ons dan spreekt van den Onkenbare, den gansch Andere, die Eeuwigheid is - dan zeggen wij: neen, dien God kennen we niet, want wij zijn het volk van Jahwèh, die ons heeft uitverkoren, die met ons een Verbond heeft gemaakt, die ons ook het geloof heeft gegeven, dat wij Hem kennen”64 . In de ogen van Barth is het zonde: dat spreken door een positieve kerk die wéét wat er in de Schrift staat, en die positieve levenswandel met de vruchten van de Geest - Barth ziet het als “des Teufels letzte Versuchtung”65 . Maar daarmee openbaart Barth zich als een Goliath, iemand die de levende God tart. En hij spreekt met een overtuiging zodat er geen speld tussen te krijgen is, en de angst slaat je om het hart als eenvoudig gelovige. Maar dat is onnodig, meent Janse, met de blik omhoog: “Ik zie Sauls knechten vluchten. En Jonathan beven ... en Saul vragen en prijzen uitloven ... Maar de grote Zoon van David leeft in de hemel en Hij volgt de strijd van zijn kerk. Hij ergert zich aan het smaadwoord over die knechten van Saul, die toch Gods volk zijn. Hij ergert zich méér en zuiverder dan David in de slagorde”. Het geweldige in Barths optreden is, aldus Janse, dat hij niet met een Godsbegrip komt, maar God werkelijk aanroept als zijn God. Het gaat om geloof in een werkelijke God. Dat is het nieuwe na het intellectualisme van de 19e eeuw. Maar tegelijk is dat ook het gevaarlijke van Barth. Want hij is daarmee boven alle kritiek verheven. Het gaat Barth niet om zichzelf, en om wat hij te melden heeft, maar alleen om de levende God. En al wat hij doet, is verwijzen naar die God. Daarmee is Barth een openbaringsprofeet. En wie zou tegen hem kunnen en durven spreken? Want het is toch ‘Zo zegt de Here HERE’?! En juist dat bestrijdt Janse. Dat Barth inderdaad een door God gezondene zou zijn, die Gods boodschap verkondigt. Maar dat is moeilijk aan te tonen, omdat deze profeet zich net als wij op de Bijbel beroept. Net zoals alle ketters overigens. En toch gaat Janse bij de Schrift te rade. En ontmaskert daarmee de boodschap van Barth. Want Barth kent slechts één wortelzonde, namelijk het niet vrezen voor God. Terwijl Mozes het volk bij de Sinaï juist mag bemoedigen: vrees niet. De Israëlieten zijn doodsbenauwd voor Gods heiligheid, en smeken Mozes om intermediair te zijn tussen hen en God, opdat zij niet zouden hoeven sterven. In de ogen van Barth alleen maar positief. Maar Gods reactie op de houding van het volk is: “Het is goed wat zij gesproken hebben”66 . Als Israël liever niet

63 Janse, A., ‘Wij’-preken, in: De Reformatie, 11 jrg. nr. 49, 4-9-1931, pag. 361 en nr. 50, 11-9-1931, pag. 366-368; geciteerd via Struik, J.L., A. Janse over Karl Barth, Kampen 1987, pag. 108

64

Janse, A., Leven in het verbond, J.H. Kok Kampen, 1937, pag. 123-124

65 Barth, K., Die Not der evangelischen Kirche, Zwischen den Zeiten 1931, Heft 2, geciteerd via: Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 67

66

Deut. 18:16-17

© J.W. Ploeg, 2000

17

direct met Gods heiligheid in aanraking komt, en liever niet wil sterven, dan vindt God dat goed. Terwijl dat voor Barth nu juist de grootste en enige zonde is. En ook het spreken van Jezus is vreemd aan de ‘leven=sterven-paradox’ die de theologie van Barth kenmerkt. Jezus Christus sprak in gewone, alledaagse, begrijpelijke taal; geen paradoxen, geen dialectiek. En over de aanraking van God had Hij het al helemaal niet. Jezus had het altijd over de waarheid van God, en Hij heeft ons nooit geleerd, dat God de grote negatie van al het bestaande in deze wereld is. En het volk van God hoefde het bij Hem ook nooit te ontgelden. Jezus erkende ook de overheid. Maar nooit hebben profeten, zelfs de Zoon van God niet, de zelfvernietiging gepredikt, maar juist de zelfhandhaving: vrees niet. Waar ze tegen predikten, dat was de zonde, de leugen, de hypocrisie en het ongeloof. Wat Janse uiteindelijk miste bij Barth, was de geest van Mozes en Paulus, en daarmee van allen die vechten voor het volk van God en die de scheiding tussen het volk van God en de wereld in het oog houden; mensen die zichzelf wel willen wegcijferen, ten gunste van het volk van God67 . Barths theologie gaat niet op, concludeert Janse, in het Oude Testament niet en in het Nieuwe Testament niet. Mensen worden niet behouden door de crisis, maar door hun vluchten naar God die vergeeft en door hun geloof in het woord der profeten. Zoals Jezus zei: “Ga heen, je geloof heeft je behouden”68 . Janse gaat ook in op de vraag of Barth niet van Godswege de roeping heeft om het eindoordeel - een ontmoeting, een aanraking van God met de wereld - aan te kondigen. Janse onderkent dat dat het geval zou kunnen zijn; als Barth dat dan ook maar deed, zoals de Heilige Schrift dat doet. Maar dat doet Barth nou net niet. Barth trekt die ontmoeting van God en mensen, dat oordeel, in het nu. Terwijl de Schrift vol is van het oordeel straks, op de jongste dag, als de Here Jezus terugkomt. Janse gebruikt de toetsingscriteria van Mozes69 : kijken of het uitkomt wat er geprofeteerd wordt. En dan is zijn conclusie eigenlijk heel eenvoudig: “Al wat Barth zegt van zijn God waarin hij werkelijk gelooft: zó, dat hij ons doet schrikken en aan de Sinaï herinnert ... als we gaan zien in de werkelijkheid dan is het niet waar en dan is de God van Barth niet God. Deze profeet heeft door trotsheid gesproken”70. Met al zijn ontzag voor de heilige God ondermijnt Barth volgens Janse de waarheid van de Schrift, waarvoor onze Gereformeerde voorouders zo vaak hebben geleden: “Zo kan Karl Barth wel heel ‘orthodox’ spreken over de Apostolische Geloofsbelijdenis, maar zij die zijn geest beproeven bemerken met schrik, dat hij de fundamenten van de leer der kerk, van die zelfde Apostolische Geloofsbelijdenis, die de kerk de eeuwen door heeft beleden, ondergraaft. We leven wel in ernstige tijden”71 . En in zulke ernstige tijden is er voor de kerk maar één redmiddel: dat zij Gods Woord bewaart. En daarom is er geen reden om te vrezen voor Barth. Als je je maar aan de

67 Janse, A., Een ontwerp-artikel over Barth uit 1926 (niet eerder gepubliceerd), in: Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 38

68


69

Deut. 18:21-22

70


71

Janse, A., Kort verhaal over Barth (1951), in: Calvinistisch Jongelingsblad 6e jg. no. 22 e.v., gepubliceerd in Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 24

© J.W. Ploeg, 2000

18

waarheid van God houdt, aan de Bijbel en aan Jezus. Als je maar vertrouwt op God, en je niet alles laat afpakken door de vijand. Dan zal het met de kracht van Barth wel meevallen. Janse heeft Barth scherp, zeer scherp bestreden. Omdat hij diens theologie als een gevaar zag voor de kerk. Diens theologie, wel te verstaan. Janse was er de man niet naar om op de man te spelen. Dat deed hij ook bij Barth niet. De reden om Barth te verwerpen ligt voor hem niet in het feit dat Barth bijvoorbeeld ‘dogmatisch’ niet bij zou zijn. Zo’n ‘seigneurale kijk’ wenst Janse er niet op na te houden ten aanzien van een groot theoloog als Barth. Janse heeft diep respect voor deze tegenstander. Maar toch wijst hij Barth in zijn theologie af: “Wij getuigen tegen zijn ‘woord’, omdat het Gods gegeven Woord radicaal ondergraaft”72 . 3.4.3 Barths ‘ommezwaai’ De verandering die Barth doorgemaakt heeft, is Janse niet ontgaan. Alleen is het een optische verandering. In werkelijkheid heeft Barth nooit afstand gedaan van wat hij in het begin schreef. Het beginsel is niet veranderd, alleen de spanning is wat minder geworden. De nadruk ligt later wat meer op wat Barth noemt ‘getrooste vertwijfeling’; men kan zich schikken onder Gods gericht als men goed heeft gezien dat alles onder het gericht valt73 . Dat Janse dit goed getaxeerd heeft, wordt door Barth zelf bevestigd. Hij was niet ‘een nieuwe Barth’ geworden, maar hij had ‘bijgeleerd’. Barth zelf verklaarde: “Ik denk niet dat ik iets van datgene wat ik vroeger leerde en waarvoor ik toen opkwam, vergeten ben of verloochend heb. Ik meen echter in mijn denken en spreken over de belangrijke zaak van God en van de mens vreedzamer en opgewekter geworden te zijn dan ik destijds in de felle discussie met mijn voormalige omgeving kon zijn”74 . Barth gaf weliswaar een herziening van zijn theologie, maar, zegt hij zelf: “een echte herziening bestaat ... in geen geval uit een terugtocht achteraf, maar een nieuw begin en een nieuwe aanpak waarbij het reeds gezegde pas goed, alleen maar beter, te zeggen is”75 . Geen sprake dus van terugnemen van wat eerder gezegd was, maar juist van een beter zeggen daarvan.

3.5

De ‘valse mystiek’

Sinds Janse ontdekte dat ‘psyche’ niet terugverwijst naar Aristoteles, maar naar het Oudtestamentische woord ‘nephesh’76 - waarmee het woord ‘ziel’ dus een veel groter scala aan betekenissen had dan het woord ‘ziel’ uit de filosofie, waarmee dan het ‘hogere’

72

Janse, A., Seigneurale kijk op de dingen, in: Pro Ecclesia, 3e jaargan, p. 92, 5 maart 1938 en p. 96, 12 maart 1938 73 Janse, A., Kort verhaal over Barth (1951), in: Calvinistisch Jongelingsblad 6e jg. no. 22 e.v., gepubliceerd in Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 23

74 Busch, Eberhard, Karl Barth, Callenbach Nijkerk 1978 (vertaling van Karl Barths Lebenslauf, Kaiser Verlag te München 1975; geciteerd via: Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 57

75

Busch, Eberhard, a.w. pag. 59

76 Dat schreef Janse op 28 januari 1928 in een brief aan ds. J.J. Buskes. Uit: J. de Bruijn (red.), Brieven aan Buskes. Een keuze uit het archief van dr. J.J Buskes (1899-1980), Amsterdam 1990, p. 21-22, geciteerd via: Stellingwerff, Johan, a.w. pag. 40.

© J.W. Ploeg, 2000

19

deel van de mens wordt aangeduid -, voert Janse een strijd tegen de geestesrichting in de achttiende eeuw, die een bovenmatige belangstelling in de mens had, de mens en zijn geloof en gevoel centraal stelde. Een richting waarin hijzelf ook was opgevoed. Overigens heeft Janse volgens Struik geen last gehad van zijn ‘zware’ opvoeding: “Als hij later hiertegen schrijft, komt dat niet op uit een strijd tegen zichzelf, maar uit de behoefte om de mensen, die het nodig hebben, te helpen met Gods Woord”77 . Kern in deze strijd van Janse is het verschil tussen zelfbeproeving en zelfbeschouwing. Die zet Janse tegenover elkaar, in de persoon van de zestiende-eeuwer - de zelfbeproever - en de achttiende-eeuwer - de zelfbeschouwer78 . De zestiende-eeuwer let op Gods Woord, de achttiende-eeuwer let op ‘zielestemmen’ in het ‘inwendige leven’. De eerste heeft met God te doen, de tweede met zichzelf. Het verschil zit ‘m in de houding die men aanneemt: “De eerste let op Gods Woord en ziet in dat licht zijn leven, de tweede graaft in zichzelf. De eerste doet Schriftonderzoek, de tweede doet aan een slecht soort zielkunde”79 . De zelfbeproever is bezig met zijn zonden, met Gods vaste beloften en met Gods geboden. En hij wordt gesterkt aan het avondmaal. Terwijl de zelfbeschouwer aan het Avondmaal niet toekomt, omdat hij bezig geweest is met zijn zondebesef, met zijn geloven en met zijn dankbaarheid, en op geen enkel punt tot zekerheid komt. Kernachtig, schokkend en toch o zo raak typeert Janse het verschil: “Geen zelfbeschouwer kan komen tot de blijde jubel van ‘t eerste antwoord van onze Catechismus, die onze vaderen zelfs de kinderen op de scholen in de mond durfden leggen”80 . Janse wijst het verschil aan, zonder overigens in hatelijkheden te vervallen. Met zeer veel respect en liefde spreekt hij over die achttiende-eeuwers, ten aanzien van wie hij zo veel kritiek heeft. Maar die liefde belemmert hem toch niet om de geestesrichting in de achttiende eeuw, de bovenmatige belangstelling in de mens, het centraal stellen van de mens, te karakteriseren als een zonde tegen het tweede gebod, eigenwillige godsdienst. Een geestesrichting die Janse tegenkomt in Piëtisme, Mysticisme en de Ethische richting81 . Daarmee wil hij deze richtingen niet allemaal over één kam scheren, en ze al helemaal niet bij het vuilnis zetten. Hij heeft zeker oog voor het goede waar deze richtingen de aandacht op willen vestigen: de noodzaak van bevinding. Het gebrek daaraan in zijn tijd is ook Janse niet ontgaan. Alleen is hij ervan overtuigd dat de ‘bevindingsgodsdiensten’ - zo typeert hij Piëtisme, Mysticisme en Ethische richting - de echte bevinding nooit zullen bereiken. Sterker nog: “De bevindingsgodsdienst doodt op de duur de echte bevinding. Met de waarheid naar de Schriften komt de echte bevinding als vanzelf”. De Bruid moet zich bezig houden met haar Geliefde, in plaats van met haar liefde. Janse vertelt de geschiedenis van Lourens Ingelse om die eigenwillige godsdienst aan te wijzen, als een waarschuwing; met de oproep dat wij ons van die eigenwillige godsdienst moeten bekeren, en terugkeren naar de gezonde woorden van de Schrift. En terug naar de oude kerk, die ons geen kenmerken van het geloof, maar de ‘Twaalf artikelen van het 77


78 Janse, A., Lourens Ingelse. Een episode uit het godsdienstig leven op Walcheren omstreeks 1780, in: Gereformeerd Schoolblad maart 1992, pag. 12-15

79


80


81


© J.W. Ploeg, 2000

20

geloof’ gaf. De Twaalf artikelen, die alle eeuwen door de steun, troost en vreugde van Gods volk geweest zijn en - aldus Janse - de ware bevinding op zijn tijd gewekt hebben.

3.6

Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog

Janse heeft in de jaren dertig van de vorige eeuw de ideologie en het gevaar van het nationaal-socialisme laten zien82 . En toen het gevaar werkelijkheid was geworden in de vorm van de Tweede Wereldoorlog, heeft Janse zich ook bezonnen op de vraag hoe daarmee om te gaan83 . Uitgangspunt was voor Janse: we hebben ons te richten naar de wil van God, die we in de Schrift vinden. En die wil is niet altijd hetzelfde, die moeten we van dag tot dag, in onze eigen situatie, zien te vinden. Janse zag de Tweede Wereldoorlog als een oordeel van God. Dat wil zeggen: hij sloot niet uit dat de oorlog een oordeel van God was. Die oordelen zijn naar zijn overtuiging niet beperkt gebleven tot het Oude Testament, maar zijn voor de nieuwtestamentische kerk nog actueel. Niet dat Janse met absolute stelligheid sprak; hij vroeg slechts aandacht voor de mogelijkheid dat er verband zou kunnen bestaan tussen de politieke situatie in zijn tijd en de afval in de kerk84 . Voor hem persoonlijk was dat verband er, maar hij wilde dat niet al te nadrukkelijk zo presenteren. Daarom bracht hij het als een ‘zou het misschien zo kunnen zijn dat.....’. Hij vroeg aandacht voor de mogelijkheid dat de Tweede Wereldoorlog inderdaad een oordeel van God was. En onder zo’n oordeel van God hebben wij ons te verootmoedigen, in plaats van ons te verzetten tegen de inperking van onze rechten en vrijheden door een buitenlandse bezetter. In veel reacties in gereformeerde kring op de Duitse bezetting heeft Janse gezien hoe waar het was wat hij een paar jaar eerder geschreven had over het verschil tussen ‘leven in het verbond’ en ‘leven bij de verbondsgedachte’85 : Wie leeft bij de verbondsgedachte en niet bij het levende Woord van God, die onderkent niet de hoogten en de diepten van het leven bij de Schrift, die onderkent niet de zegen en de vloek van het verbond. Janse zag het in de reacties van mensen die alleen maar het onrecht van de bezetting zagen, en niet het oordeel van God over een afvallige christenheid. En onder dat oordeel van God moeten wij ons verootmoedigen en buigen. Dat is was Janse wilde zeggen. “Wie waarlijk met Gods recht te doen heeft, is zoo zeker niet van zijn rechten op christelijke vrijheden”. We moeten eerst met Gods recht te doen krijgen en bukken onder de macht van Romeinen 13. Daarna moeten we waken en bidden om te mogen behouden wat God ons gaf. Cruciaal is dus de vraag hoe Romeinen 13 op te vatten. Daar heeft Janse een apart stuk aan gewijd: ‘Over Romeinen 13'. Buigen is voor Janse: gehoorzamen aan de feitelijke regeermacht die God in toorn over ons bracht. Gods wereldbestuur - ook in het aanstellen en afzetten van machthebbers -

82

Bijvoorbeeld in Nationaal-socialistische fascistenpolitiek. Gezien in den levensgang van Mussolini en in de propaganda zijner geestverwanten in Nederland, De Graafschap Aalten, 1933. Ik volsta met een verwijzing, ik bespreek Janses opvattingen op dit punt niet inhoudelijk, om deze scriptie niet al te uitgebreid te laten worden. 83

Janse, A., Onze houding in dezen tijd, 1943

84 Janse, dr. A., Reformatie, oordeel en verootmoediging. A. Janse en de kerken van de Vrijmaking, 19441960, in: Kuiper, R. en Bouwman, W., Vuur en vlam. Aspecten van het vrijgemaakt-gereformeerde leven 19441969, Buijten & Schipperheijn Amsterdam, pag. 49

85


© J.W. Ploeg, 2000

21

verloopt niet naar het volkenrecht. Als God een volk onder de macht van een overweldiger brengt, dan is er geen juridische grond, aan wetten ontleend, voor het eisen van gehoorzaamheid; maar het enkele feit, dat de regeermacht er is, brengt onderworpenheid met zich mee, voor zolang die macht zich feitelijk doet gelden. En dat is moeilijk! Dat onderkende Janse zelf ook. En daar had hij in zekere zin ook wel begrip voor. Toch neemt de moeite de plicht tot onderwerpen niet weg. Verootmoediging voor God, daar ging het hem om. En die verootmoediging miste hij in de Tweede Wereldoorlog: verzet met een beroep op ‘beginselen’, ‘rechten’ of ‘christelijke vrijheden’ en daarom: verzet tegen de gelding van Romeinen 13 - was voor Janse geen verootmoediging voor God, ook al sprak men nog zo veel van verootmoediging. Romeinen 13 geldt voor elke feitelijke wetgevende macht. Maar juist dat erkent men niet, zegt Janse. En daarin ziet hij een vorm van Zelotisme, een zich beroepen op God tegen zijn oordeel in. Janse zag de Tweede Wereldoorlog als een nationaal ongeluk, dat samenhangt met de internationale nood die er volgens Janse heerst: de wereldnood van Matth. 24. Daarover gaat zijn brochure ‘Wereldnood’ uit 1944. De kerk slaapt, ziet niet de nood, de geestesstromingen waaraan ook zijzelf onderhevig is, onderkent niet de mens der zonde, die in Janses ogen niet één bepaald figuur is - zoals de Paus volgens sommigen -, maar de autonome mens, de mens die zelf zijn eigen wetgever is. En tegen deze Schriftuurlijke achtergrond van Matth. 24 wilde Janse zijn brochure ‘Onze houding in dezen tijd’ gelezen hebben.

3.7

Janses rol in en rond de Vrijmaking en daarna

Janse zag in de jaren dertig de kerkelijke problemen aankomen. Als een aantal bezwaarde - later zich vrijmakende - broeders een gravamen wil indienen met als doel het corrigeren van een aantal ‘onvolkomenheden’ in de belijdenis, en het creëren van een zuivere confessionele situatie in de kerken, raadt Janse het in een brief af. “Wij staan voor heel ernstige dingen in onze kerken. Er zal strijd komen naar alle kanten. En verwarring. En scheuring als God het niet verhoedt. Mogelijk wel uitwerping van degenen, die trouw willen blijven aan het Woord en de belijdenis”86 . Met de bedoeling van de broeders kan Janse instemmen, maar het gevolg zal averechts zijn. “‘t Gevolg zal juist zijn, dat alle vijanden der ware leer zullen samenspannen en u zullen aanwijzen als de groote ketters, die nu al beginnen met “‘n woordje” te veranderen... om straks heel de belijdenis te verwerpen. Niet alleen buiten onze kerken, maar ook binnen onze kerken geeft ge de vijand een scherp wapen in de hand om de eenvoudigen door laster van u af te trekken of in de war te brengen”87 . Over de kerk en de rol van de Vrijmaking dacht Janse genuanceerd. In een gedicteerde brief uit 1948 schreef hij: “‘t Is echter goed te bedenken, dat hier (in de Vrijmaking) maar een klein deel van dat overblijfsel-vergaderen aan de dag komt”88 . Janse voelde zich aangetrokken tot allen, die de HERE vrezen, in welke kerk ze zich ook bevonden. Dat betekende voor hem echter geen ‘vals eenheidsstreven’, waarmee Gods werk van de Vrijmaking ongedaan gemaakt zou mogen worden.

86

Veenhof, C., Om kerk te blijven, Buijten & Schipperheijn Amsterdam, 1966, pag. 47

87

Veenhof, C., a.w. pag. 49

88

Janse, J.C., Uit het leven en werk van A. Janse, in: Deddens, D., Handboek ten dienste van de gereformeerde kerken in Nederland 1961, Oosterbaan & Le Cointre Goes 1961, pag. 260

© J.W. Ploeg, 2000

22

Janse zag de Vrijmaking als een werk van God, zeker. Maar nooit is hij daarin doorgeschoten, zoals sommigen in Vrijgemaakte kring, die de stelling aandurfden dat “alle christenen het eens zullen moeten worden over de benoeming en de waardering van de Vrijmaking, wil de zaak van de Here Jezus nog een toekomst hebben”89 . Janse schreef in een brief over de samenwerking op het terrein van de school van mensen uit verschillende kerken, dat juist kerkisme de grote belemmering is voor samenwerking: “Niet het eerlijk onderzoek van Gods Woord, niet het zeggen van Gods werk in de geschiedenis, ook niet verschil van meening omtrent een voorval in de kerkgeschiedenis maar wel is de samenwerking van allen, die bij Gods Woord wenschen te leven, in schoolzaken onmogelijk, als er kerkisme in ‘t spel komt”90 . De Vrijmaking was dus wel degelijk een reformatie voor Janse91 . Alleen over de oorzaken had hij zo z’n eigen gedachten. Hij stond inhoudelijk achter K. Schilder c.s., maar, schreef Janse, “daarvoor kan de kerk niet scheuren in een Gereformeerde kerk met leerbesluiten en een zonder leerbesluiten”92 . Maar als je, zoals hij het zei, om het Woord uitgeworpen werd, dan was er sprake van reformatie. Wat Janse - net als ten aanzien van de houding tegenover de Duitse bezetter - in de activiteiten rond de Vrijmaking miste, was verootmoediging. Zelf actief een reformatie teweeg brengen, dat bestond niet in Janses ogen. Reformatie, of afscheiding van een valse kerk, of eenwording met andere kerken, dat komt vanzelf, op zijn tijd93 . Je zou ook kunnen zeggen: op Zijn tijd.

3.8 Terugblik In het werk van Janse komen we de diepe overtuiging van Janse tegen dat het slecht ging met land, volk en kerk. Janse zag dat als oordeel van God over de afvallige christenheid. En hij schrok er niet voor terug om scherpe woorden te gebruiken: de Gereformeerde kerken van de 17e en 18e eeuw hebben Gods verbond verlaten, liepen de goden van hun tijd na - Verlichting, humanisme -, of leefden liever bij hun eigen godsdienstigheid dan bij het vaste Woord van God. Vooral dat laatste vond Janse verschrikkelijk: dat je met de Bijbel, Gods Woord, in de hand toch twijfelt aan je redding, omdat je de genade in jezelf zoekt in plaats van in het kruis van Golgotha in het jaar 3394 . Verbondsverlating. Dat was de ziekte waar ons land en volk aan leden, was Janses diepe overtuiging. En daarvan konden de gevolgen niet uitblijven, zeker als bekering uitbleef. En heel zijn werk is eigenlijk één grote strijd om die bekering. Op alle mogelijke terreinen,

89

De uitspraak is van ds. Lok, later dankbaar door prof. Kamphuis overgenomen.

90

Janse, A., Van de rechtvaardigen, J.H. Kok Kampen, 1931, pag. 240

91 Janse, dr. A., Een woord op zijn tijd. A. Janse (1890-1960) en de reformatie van de kerk, in: Harinck, G. en Velde, M. te, 1944 en vervolgens. Tien maal over vijftig jaar Vrijmaking, De Vuurbaak Barneveld, 1994, pag. 14

92

Janse, dr. A., Reformatie, oordeel en verootmoediging. A. Janse en de kerken van de Vrijmaking, 19441960, in: Kuiper, R. en Bouwman, W., Vuur en vlam. Aspecten van het vrijgemaakt-gereformeerde leven 19441969, Buijten & Schipperheijn Amsterdam, pag. 52 93

Janse, A., Opvoeding en onderwijs. Verzamelde artikelen, pag. 204

94


© J.W. Ploeg, 2000

23

waar dat maar nodig was. En Janse had maar één remedie: terug naar de Schrift; buigen voor het Woord van God, op alle terreinen van het leven. En zelfs toen kwam wat hij al jaren daarvoor de ‘zondvloed’, de wereldramp genoemd had - de Tweede Wereldoorlog -, bleef zijn boodschap dezelfde: buigen voor God en zijn Woord. Buigen voor de Schrift. Daarmee kon en durfde Janse ook tegen de gevestigde traditionele opvattingen in te gaan. Bijvoorbeeld ten aanzien van de ‘onsterfelijke ziel’. Ontnuchterend is zijn opmerking, als het gaat om tegenstrijdige dingen die voor ons verstand niet met elkaar te rijmen zijn. Janse laat ze naast elkaar staan: “‘t levend geloof verstaat beide”. En daar kan en wil hij het mee doen. En hij laat ook duidelijk de consequentie zien van de wens om te kiezen tussen die beide, of het sluitend te krijgen met beide: onherroepelijk moet je dan de Schrift loslaten. Dat mag men zich aantrekken op alle mogelijke terreinen van wetenschapsbeoefening. Maar het was het laatste wat Janse wilde. Dan maar niet ‘wetenschappelijk’.

© J.W. Ploeg, 2000

24

4. WAARDERING EN VERGUIZING

4.1

Inleiding

In dit hoofdstuk komt aan de orde hoe er op Janse en zijn werk gereageerd is, toen en later. In de kritieken - positief en negatief - komen vooral aan de orde: de ‘onsterfelijke ziel’, ‘Barth’ en de houding tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat zijn de meest in het oog springende onderwerpen, en daaraan zal ik hieronder dan ook aandacht geven.

4.2

De ‘onsterfelijke ziel’

4.2.1 Afwijking van de belijdenis In zijn brochure ‘Dreigende deformatie’ kwam V. Hepp tegen de ontkenning van de ‘onsterfelijke ziel’ in het geweer. Hij signaleerde een ‘verwarring in het belijdenisleven’ van de Gereformeerde kerken. Drie belangrijke oorzaken zijn daar volgens hem voor aan te wijzen. Ten eerste de depressie die op een reformatorische hoogconjuctuur pleegt te volgen. Ten tweede het ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog geknakte optimisme, en dat een roep om volledige breuk met het verleden tot gevolg had. Ten derde de ‘oorspronkelijkheidsziekte’, waaraan de niet-Gereformeerde theologie al langer leed, en de Gereformeerde theologie intussen ook95. Hepp laat geen spaan heel van de ontkenning van de ‘onsterfelijke ziel’. Hij heeft het over een ‘afwijkend gevoelen’, waarop hij zich genoodzaakt voelt in te gaan. Hepp wil pal blijven staan voor de Gereformeerde belijdenis. Daarbij neemt hij wel eerst de moeite om, zoals hij dat zelf schrijft, de vertegenwoordigers van deze richting zelf te laten spreken96 . Hij geeft uitgebreid hun opvattingen weer, in de hoop “dat zij, die het hier beschreven gevoelen zijn toegedaan, zullen erkennen, dat mijn voorstelling de objectiviteit heeft bereikt of althans vrij dicht benaderd”97 . Het schriftgebruik van degenen die hij bestrijdt noemt Hepp ‘biblicistisch’. Het pleit voor hen dat ze aan de onfeilbaarheid van de Schrift willen vasthouden, maar het hapert bij hun schriftgebruik en de binding aan de belijdenis. Niet dat Hepp alle biblicisme over één kam scheert; hij onderscheidt drie soorten biblicisme98 . De eerste vorm is anticonfessioneel, verwerpt elke vorm van belijdenis en wil alleen maar weten van de Schrift. De tweede vorm staat niet afwijzend, maar wel twijfelend tegenover de belijdenis; het relatieve karakter van de belijdenis wordt volgens Hepp te zwaar geaccentueerd. De derde vorm wil de belijdenis ongemoeid laten, omdat het diep respect heeft voor de kerkelijke formulieren, maar houdt zich volgens Hepp niet intens bezig met de draagwijdte van elke uitdrukking in de belijdenis.

95

Hepp, dr. V., Dreigende deformatie. I: Diagnose, J.H. Kok Kampen 1936, pag. 15

96 Hepp, dr. V., Dreigende deformatie. II: Symptomen; het voortbestaan, de onsterfelijkheid en de substantialiteit van de ziel, J.H. Kok Kampen 1937, pag. 23

97 Misschien heeft Hepp hier toch wel nattigheid gevoeld, want in zijn bespreking noemt hij niet de sleutelteksten van Janse: 1 Tim. 6:16 en 1 Cor. 15:53, 54. Het ontbreken van slechts twee teksten zou op zich aangemerkt kunnen worden als ‘de objectiviteit vrij dicht benaderd’, maar als juist die twee teksten sleutelteksten zijn, kan het woord ‘objectief’ moeilijk volgehouden worden. Hepp rechtvaardigt zichzelf op pag. 35 van zijn brochure, waar hij ‘het afwijkend gevoelen’ laat spreken - dan trouwens wèl met de twee sleutelteksten - , met de wel heel vlotte conclusie: “Het Biblicisme schept hier alzoo wederom een conflict tussen Schrift en belijdenis”.

98

Hepp, dr. V., Dreigende deformatie. I: Diagnose, J.H. Kok Kampen 1936, pag. 19

© J.W. Ploeg, 2000

25

En het is deze derde vorm van biblicisme die Hepp in de Gereformeerde kerken signaleert en waartegen hij in het geweer komt. Met pijn in het hart, want het betreft oprechte broeders, en Hepp stelt hun eerlijkheid en goede trouw niet ter discussie. En toch worden door het ‘afwijkend gevoelen’ de Gereformeerde belijdenisgeschriften genegeerd op het punt van de ‘onsterfelijke ziel’. Uitgebreid haalt Hepp verschillende artikelen uit de Nederlandse Geloofsbelijdenis, de Heidelbergse Catechismus en de Dordtse Leerregels aan, en ook nog een paar buitenlandse gereformeerde belijdenisgeschriften. Veel gewicht geeft hij aan de Confessio Helvetica posterior, de tweede Zwitserse confessie, en concludeert: “Men zou bijna wanen, dat dit met het oog op ons speciale geval is geschreven. Belijnder en uitdrukkelijker kon het onmogelijk worden uitgesproken, dat: 1. de mensch bestaat uit twee geheel verschillende substanties; 2. de eene substantie is zijn onsterfelijke ziel; 3. de andere substantie is zijn sterfelijk lichaam.”99 Waarna hij nog aantekent dat deze confessie allen veroordeelt die de onsterfelijkheid van de zielen loochenen. Met andere woorden: mensen als ds. S.G. de Graaf, A. Janse en D.H.Th. Vollenhoven want om hen gaat het, volgens Stellingwerff100 - maken zich schuldig aan afwijking van de belijdenis. G.C. Berkouwer voegt aan dit rijtje nog de naam van K. Schilder toe101 . Berkouwer heeft overigens op verzoek van Hepp diens brochure over het voortbestaan van de ziel gelezen; hij gaf als commentaar dat Hepp Janse geen recht gedaan had, en dat hij het niet kon maken om deze brochure te publiceren. Zonder resultaat: Hepp publiceerde toch102 . 4.2.2 Belijdenis naar de Schriften K.J. Popma was het met de kritiek van Hepp bepaald niet eens. Integendeel: Janse is volgens hem “de enige geweest, die de integrale eenheid van de menselijke natuur volkomen duidelijk onder woorden heeft gebracht”103 . Hij herinnert aan wat Janse schreef in Van Idolen en schepselen, pag. 83: “Het schepsel kon gebroken worden in den dood maar ‘breken’ is wat anders dan ‘scheiding van twee substanties’ langs een ‘naad’, die tussen de twee dingen bij de schepping is gelegd”. En een opmerking van Janse die we volgens Popma “wel zeer ter harte mogen nemen”, is dat we m.b.t. het voortbestaan en voortleven van de gestorven mens op een terrein zijn, “dat voor onze aanschouwing en voorstelling en voor wetenschappelijk onderzoek gesloten is”. Dit raakt bijvoorbeeld de verhouding tussen Janse en B. Telder, waarover Van der Walt schrijft. Telder was door Janse beïnvloed in diens spreken over ‘ziel’, maar zijn visie op de ‘tussentoestand’ ging veel verder, omdat hij vond dat Janse het probleem van wat er met de mens bij het sterven gebeurt niet had opgelost. Maar Telders redenering werd door Janse niet aanvaard. Janse heeft nog kennis genomen van Telders opvattingen en redenering, kon daar geen speld tussen krijgen, maar vond dat Telder te ver ging104. 99

Hepp, dr. V., a.w. pag. 40

1 00


1 01

Berkouwer, dr. G.C., Zoeken en vinden. Herinneringen en ervaringen, J.H. Kok Kampen, 1989, pag. 78

1 02

Berkouwer, dr. G.C., a.w. pag. 81

1 03

Popma, prof.dr. K.J., Levensbeschouwing VI, Buijten & Schipperheijn Amsterdam 1963, pag. 168

1 04

Walt, B.J. van der, a.w. pag. 17-18

© J.W. Ploeg, 2000

26

J. Kamphuis haalt een citaat van Janse over zondag 22 voor het voetlicht, waarmee hij prima kon instemmen, ook al zou hij andere termen kiezen dan Janse 105 : “De kerk belijdt, naar het Woord Gods, dat het sterven voor de knechten en dienstmaagden des Heeren winst is. Niet, omdat zij dan boven het zien- en zinlijke verheven worden (“niet meer een mensch van aarde”) - niet omdat ze dan van het lichaam verlost zijn - of dat ze “van de sterfelijkheid verlost” zouden zijn - maar omdat ze dan met den Heere Christus zijn. Dát is voor den Christen verreweg het beste”106. Een citaat waarin volgens Kamphuis géén afwijking noch bestrijding is van de christelijke belijdenis van onder meer zondag 22 H.C., en waarvan Kamphuis dus veel verwacht met betrekking tot de eennheid van de christgelovigen in ons land107 .

4.3

De dialectische theologie van Karl Barth

4.3.1

Geen relativering

J. Kamphuis betreurt het dat Veenhof de uitval van Janse in de richting van Barth wat gerelativeerd heeft. Hij doelt dan op de volgende noot bij een van Veenhofs Opbouwartikelen over ‘Opvoeding en onderwijs’ dat in het Gereformeerd Schoolblad is opgenomen: “Men bedenke, dat Janse sprak over de jonge Barth. Over de oude zou hij ongetwijfeld wat meer genuanceerd hebben geoordeeld”108 . Deze relativering is ten onrechte, volgens Kamphuis. Hij ziet daarin een samenhang met het verbleken van de antithese, een ontwikkeling die hem met zorg vervult: “De tegenstander wordt als zodanig niet meer onderkend”109 . Het is jammer dat Kamphuis dit op dit punt zo zwaar aanzet, zeker ten aanzien van Veenhof. Want de gewraakte noot is in Veenhofs Opbouw-artikel niet te vinden. De noot is afkomstig van J.L. Struik, zo bleek bij navraag bij ds. J.C. Janse, oudste zoon van A.Janse (Struik zelf was wegens ziekte niet bereikbaar). Kamphuis heeft dus Veenhof ten onrechte in een wat dubieus licht gezet. Wat overigens niets afdoet aan zijn punt van ‘de antithese’, waarin hij Janse juist zo waardeert. Met zijn noot heeft Struik willen aangeven dat Janse niet alleen maar negatief was over Karl Barth. Janse heeft nadrukkelijk bepaalde zaken bij Barth gewaardeerd, zoals zijn spreken over de opstanding. Maar daarmee nam Janse zijn fundamentele kritiek op Barth niet terug. Dat wil zeggen: niet zijn veroordeling van Barth als persoon, maar de verwerping van zijn theologie. Over Barth als persoon sprak Janse zich niet uit. Terecht

1 05 Kamphuis, J., Vernieuwing van ‘de antithese’ vanuit het Woord. A. Janse, 1890-1990, in: De Reformatie. Weekblad tot ontwikkeling van het gereformeerde leven, 65e jrg. nr. 40, 7 juli 1990, pag. 854

1 06 Janse, A., De belijdenis der kerk naar de Schriften. Handboek voor de catechisatie, Boersma Enschede 1950, pag. 191

1 07 Naar de vorm en naar de geest is dit citaat inderdaad geen afwijking of bestrijding van de christelijke belijdenis; maar naar de letter wel degelijk. De vraag rijst of Kamphuis dit 30 jaar geleden zo had kunnen zeggen, en dus: of dit citaat inderdaad wel zo ‘samenbindend’ is als Kamphuis wil doen geloven.

1 08 Veenhof, C., A. Janse. Opvoeding en onderwijs IV, verzamelde artikelen, in: Opbouw 1e jrg. nr. 42, 31 januari 1958, pag. 336-338; overgenomen in: Gereformeerd Schoolblad, Heino, september 1981

1 09

Kamphuis, J., Vernieuwing van ‘de antithese’ vanuit het Woord. A. Janse, 1890-1990, in: De Reformatie. Weekblad tot ontwikkeling van het gereformeerde leven, 65e jrg. nr. 40, 7 juli 1990, pag. 854 noot 4

© J.W. Ploeg, 2000

27

tekende Struik het volgende aan: “Het profetisch oordelen over Barths profetie houdt niet in een definitief oordeel over zijn persoon”110 . 4.3.2 Kritiek nog steeds relevant J.L. Struik meende in 1987 dat aan Barth geen onrecht gedaan wordt, als Janses kritiek op hem nog gepubliceerd zou worden. In zijn ogen is de meest opvallende verandering bij Barth dat deze later meer de nadruk legt op Gods ‘ja’ tegen de wereld zoals ze is dan op Gods ‘neen’. En toch is dat ten diepste geen verandering, omdat het naar voren brengen van Gods ‘neen’ en Gods ‘ja’ helemaal past in het dialectisch spreken van Barth. Van een wezenlijke verandering bij Barth is dus geen sprake; ‘ja’ en ‘neen’ stonden altijd al naast elkaar, blijven bij Barth ook naast elkaar staan, heffen elkaar niet op maar compenseren en bevestigen elkaar111. Dat de (vermeende) verandering bij Barth hem nog niet per definitie meer aanvaardbaar zou maken voor de Gereformeerden, laat Struik zien in het Naschrift van zijn boek. Juist het latere accentueren door Barth van het ‘ja’ van God over alle mensen schept een kloof tussen Barth en de Gereformeerden, die de alverzoening niet aanvaarden112 .

4.4

Verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog

4.4.1 Schriftgebruik K. Schilder, die overigens zeer veel waardering had voor het werk van Janse, verschilde met hem fundamenteel van mening over de houding die aangenomen zou moeten worden tijdens de Tweede Wereldoorlog, en liet dat publiek weten113 . De splitsing die optrad ten aanzien van de opvatting over het verzet noemde hij logisch: mensen, ook christenen, denken niet altijd in dezelfde richting. Dat nam hij Janse dan ook niet kwalijk, wel de manier waarop Janse zijn opvatting onderbouwde. Janses beroep op Jeremia noemde hij ‘”exemplarische” Schriftaanwending’, waarmee geen winst voor de kerken te verwachten was. Bij Jeremia ging het om onvoorwaardelijke onderwerping aan Gods geopenbaarde wil. Dat is heel wat anders dan speculeren op Gods verborgen wil. Volgens Schilder lagen de verschillen tussen de situatie waarin Jeremia zich bevond en de situatie ten tijde van de Tweede Wereldoorlog voor het oprapen: S De tijdsduur van Gods oordeel in Jeremia’s dagen was bekend (Jer. 29:10); de duur van de Tweede Wereldoorlog niet; S Jeremia had bijzondere profetische inspiratie ontvangen, hij wist wat er gebeuren zou (Jer. 27:16, 22, 28:16, 29:21); wij wisten dat niet, voor ons zijn er geen andere toekomstige feiten geopenbaard dan in de Openbaring van Johannes114 ;

1 10 Janse, A., Een ontwerp-artikel over Barth uit 1926 (niet eerder gepubliceerd), in: Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 41 aantekening

1 11

Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987, pag. 61

1 12


1 13

Schilder, K., Jeremia en het verzet, in: De Reformatie, 21e jrg. nr. 44, 10 augustus 1946, p. 357-358

1 14 De vraag of God zich misschien ook op een andere weg zou kunnen openbaren, buiten de Bijbel om zoals die de laatste tijd de gemoederen weer bezighoudt in het kader van de gang van zaken in de Ned. Geref. kerk van Houten - laat ik hier liggen.

© J.W. Ploeg, 2000

28

S Jeremia tolereerde niet opstand in strijd met een gesloten verdrag; geen trouwbreuk! Maar van trouwbreuk was er bij ons in de Tweede Wereldoorlog geen sprake. En als je toch per se een analogie wilt: is dan Hitler niet de trouwbreker geweest? Schilder is heel scherp op dit punt: “En laat men het verzet tegen het duitsche heidendom en tegen de duitsche poging om ons volk te scheiden van zijn wettig koningshuis en zijn wettige regering toch niet in alle gevallen nationalisme noemen!” Nationalisten, dat waren volgens Schilder de valse profeten die Jeremia bestrijdt. Het verzet moest zich houden aan christelijke normen en aan het door koningin Wilhelmina ondertekende oorlogsreglement. En dat betekende: militaire capitulatie voor het ogenblik, maar zonder belofte van staking van de oorlog met de nog resterende wapens. En Schilder concludeert dan: “Niet zij, die zich op die manier hebben verzet, doch zij, die den duitscher passief zijn tegengetreden, hebben het plechtig onderteekende verdrag geschonden en daarmee het verbond des Heeren (Ezechiël 17:19) verbroken”. Janses manier van doen noemde Schilder “Woord-misbruik dat het oordeel wakker roept”; waarmee Janse dus verder van Jeremia’s boodschap zou afstaan dan ooit. Schilder wil er geen misverstand over laten bestaan: “Wij willen allen ons bukken onder Gods oordeelen. Maar wie zich niet verzet tegen den antichrist, als hij er is en zich als machthebber opwerkt met terzijdestelling van het beschreven recht, die haalt het oordeel over zich en over zijn volk”. Ook Van Reest gebruikt in dit verband de term ‘exemplarisch Schriftgebruik’115 . Hij vindt het standpunt van Janse merkwaardig, omdat het volgens hem totaal afweek van wat hij in de jaren dertig had gepubliceerd. De verklaring ziet Van Reest in de valse tegenstelling tussen wetenschappelijk en praktisch bijbelonderzoek en bijbelgebruik, die - aldus Van Reest - ook toen al in Janses werk op te merken was. Daarnaast is volgens Van Reest ook nog aan de orde “dat we als broeders tegen elkander in gebeden hebben voor de troon van onze hemelse Vader”; want zowel voor Janse aan de ene kant als voor Schilder, Kapteyn, Tunderman, Dam, Knoop, Van Raalte en vele anderen aan de andere kant werd voorbede gevraagd en gedaan omdat zij ‘om des Woords wille’ geleden hadden. En dat kon niet, volgens Van Reest: het een sloot het ander uit. Van Reest concludeert: “Wanneer men in de kerk voor Gods troon tegen elkaar in bidt, moet er iets ernstigs fout zijn en is zelfonderzoek noodzakelijk”. 4.4.2 Vermeend idealisme J. Kamphuis herdenkt in 1990 A. Janse, “een van onze voorgangers”. En dat doet hij uitermate positief, hoewel niet kritiekloos. Als zwakke plek in Janses werk wijst hij aan het gebrek aan aandacht voor Gods historisch werk en zijn menens spreken in de geschiedenis. Dat zou zelfs de oorzaak zijn dat Janse in de bezettingstijd tot een te betreuren keus is gekomen. Janse ging in verzet tegen het idealisme dat hij bij anderen, ook onder broeders, die verzet aantekenden tegen het handelen van de Duitse bezetter, meende te bespeuren. Dat hij grote gevaren signaleerde van een ongebroken leven onder de kastijdende hand van God, was terecht, aldus Kamphuis. Maar dat hij óók het verzet terwille van het Woord van ‘idealisme’ verdacht, dat was een stap te ver. Kamphuis’ oordeel is resoluut: “Zo heeft hij op een kruispunt van wegen geen voorganger kunnen zijn in een Schriftuurlijke en noodzakelijk (sic!, JWP) keus”.

1 15

Reest, R. van, De braambos I, Oosterbaan & Le Cointre Goes, 1969, pag. 132

© J.W. Ploeg, 2000

29

Deze kritiek spuit Kamphuis echter niet om “alsnog met stenen te werpen naar een man, die ons het goede Woord Gods heeft gebracht”. Het gaat niet aan om Janse te passeren, maar net zomin om zijn tekort te camoufleren116 . Later zal Kamphuis schrijven: “Wie Janse van lafheid beschuldigt, weet niet wat hij zegt. Het ging hem er in ieder geval voor alles om concreet in te gaan op de geestelijke situatie in een tijd, waarin God met zijn oordeel over Nederland kwam en concreet te waarschuwen tegen een idealistische hoogmoed, ook van christenen, die Gods slaande hand niet opmerkten”117 . Waar Van Reest een merkwaardig verschil constateerde in Janses spreken voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog, legt Kamphuis juist de vinger bij de eenheid in Janses spreken. Ruim voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog had Janse al gewaarschuwd. Van zijn vooroorlogse opvattingen heeft hij niets teruggenomen. Alleen had Janse er volgens Kamphuis te weinig oog voor dat het net zo goed Gods bestel was, dat onze overheid na 14 mei 1940 in Londen zetelde, en dat het feit van de overwinning van Duitsland nog niet wilde zeggen dat die bezettende macht dus gehoorzaamd zou moeten worden. 4.4.3 Gevolgen voor de wijsbegeerte De oorlog en Janses houding daarin heeft ook geleid tot het uiteengaan van Janse en de mannen van de Calvinistische Wijsbegeerte, zoals Vollenhoven. Vanaf het begin van de oorlog scheidden zich hun wegen, wat ook gevolgen had voor hun correspondentie. Zelfs was deze scheiding voor Vollenhoven en Dooyeweerd reden om Janse, die nog bestuurslid was van de Vereniging voor Calvinistische Wijsbegeerte, niet voor herbenoeming voor te dragen. Tegen deze zet werd bezwaar gemaakt door K.J. Popma, die haarscherp opmerkte dat sommige mensen, die hun heilshistorisch inzicht aan Janse te danken hadden, nu ineens stellig wisten te zeggen dat Janse geen heilshistorisch besef had118 . In paragraaf 5.4 zullen we zien wat de gevolgen van deze breuk zijn geweest.

4.5 Terugblik Janse oogstte bepaald niet alleen lof en bijval. Hij is - aldus C. Veenhof - soms ook zeer fel en zeer unfair aangevallen. Dat moge blijken uit uitlatingen van mensen als V. Hepp en H.H. Kuyper, ten aanzien van Janses spreken over de ‘onsterfelijke ziel’: “Waarheden die zelfs door heidenen aanvaard worden, worden door Janse ontkend”. Dit in het kader van Janses mensbeschouwing. En mw. H.H. Kuyper-van Oordt maakte het nog bonter: “Hoe kan iemand die geen graad of titels heeft, iets weten van de Griekse of bijbelse antropologie?” En en ook klonken er sneren in de trant van: “Kan uit Biggekerke iets goeds komen?”119

1 16 Kamphuis, J., Vernieuwing van ‘de antithese’ vanuit het Woord. A. Janse, 1890-1990, in: De Reformatie. Weekblad tot ontwikkeling van het gereformeerde leven, 65e jrg. nr. 40, pag. 851, 7 juli 1990

1 17

Kamphuis, J., A. Janse - Verzameld werk, in: Nader bekeken, 2e jrg. nr. 4, april 1995, pag. 106

1 18

Stellingwerff, Johan, a.w. pag. 155-156.

1 19


© J.W. Ploeg, 2000

30

Aan de andere kant geldt ook - aldus alweer Veenhof -: “Diegenen echter die de bijbel verstonden en er uit leefden, die voelden zich bij Janse thuis en verstonden hem”120 . Het is alleen wrang als geconstateerd moet worden dat al die negatieve kritiek ten onrechte was. Volgens G.C. Berkouwer namelijk is de polemiek rond de ‘onsterfelijke ziel’ niet meer geweest dan een storm die snel voorbijtrok. J. Ridderbos heeft zich nog wat sterker uitgedrukt en vroeg zich af of Hepp terecht ‘Brand!’ had geroepen. Want van verschillende kanten werd er negatief gereageerd op de veroordeling door Hepp. Niet dat men het altijd met Janse eens was; volgens Ridderbos waren er best vragen te stellen aan Janse. Maar Berkouwers analyse is, dat Hepp een ander substantiebegrip hanteerde dan Janse. Hepp had er beter aan gedaan om zich dat te realiseren en nog een paragraaf toe te voegen met als titel ‘het voortbestaan na de dood door allen nadrukkelijk gehandhaafd’121 . De conclusie na afloop van de ‘storm’ moet dus zijn: Het viel eigenlijk allemaal wel mee. Des te schrijnender is het, dat Janse desondanks belasterd werd en bleef, vooral door Hepp (en in navolging van hem door anderen). Terecht werd hem door Janse verweten dat hij ‘kwaad gerucht’ verspreidde. Hepp deed geen moeite daar iets aan te doen. Zelfs aan Janses persoonlijk tot hem gerichte verzoek aan die laster iets te doen door dat ‘kwaad gerucht’ in te trekken, voldeed hij niet122 . Ook de kritiek op Janses schrijven over ‘onze houding in deze tijd’ is niet altijd even fair geweest. K. Schilder hield wel heel erg vast aan de band tussen Nederland en ons koningshuis. Dat was onze wettige overheid, en alles wat die band wilde doorbreken, was in zijn ogen dus per definitie fout. En hoe je het ook wendt of keert, dit is precies wat Janse aan de kaak heeft willen stellen: een houding als deze, waarin geen plaats was voor de mogelijkheid dat God ook wel eens anders zou kunnen doen dan wij mensen denken dat Hij doet of volgens ons ‘hoort te doen’. Hetzelfde geldt voor het benoemen door Schilder van de Duitse bezetter als ‘de antichrist’. Janse was er juist huiverig voor om bepaalde historische figuren aan te duiden als de antichrist. Dit laat overigens onverlet dat er op zich veel te zeggen is voor de argumenten van Schilder ten aanzien van het verschil tussen Gods oordeel van de ballingschap ten tijde van Jeremia en de Tweede Wereldoorlog. Merkwaardig is Van Reest, die een tegenstelling zag tussen Janses houding en wat hij vóór de oorlog geschreven had. Een tegenstelling die er niet was. En zijn opmerking over ‘tegen elkaar in bidden’ is wel erg makkelijk gemaakt. Wie er gelijk heeft, is moeilijk of zelfs helemaal niet uit te maken. Hoe het ook kan, kunnen we zien in de uitspraak van schuldbelijdenis die de twee Nederlands Gereformeerde kerken in Zwolle op 10 november 1999 deden in hun stap naar verzoening na de treurige scheuring in 1983. Men sprak uit “dat ze, hoewel ieder voor zich meende het recht van de Here en het goede voor de gemeente te zoeken, de gezindheid van Christus niet hebben weten te bewaren. Zo hebben ze elkaar tot zonde gebracht en op een weg gedrongen die niet goed was”123 .

1 20 Veenhof, C., A. Janse. Opvoeding en onderwijs, verzamelde artikelen, in: Opbouw 1e jrg. nr. 42, 31 januari 1958, pag. 336-338

1 21

Berkouwer, dr. G.C., Zoeken en vinden. Herinneringen en ervaringen, J.H. Kok Kampen, 1989, pag. 82

1 22

Janse, A., Om ‘de levende ziel’, Oosterbaan & Le Cointre Goes 1939, pag. 35-36

1 23

Schaeffer, drs. J.C. (red.), Informatieboekje voor de Nederlands Gereformeerde kerken 2000, Buijten & Schipperheijn Amsterdam, 2000, pag. 178

© J.W. Ploeg, 2000

31

Janses houding in de Tweede Wereldoorlog heeft zijn reputatie geen goed gedaan, dat is wel duidelijk. En dat is jammer, dat had niet hoeven gebeuren. Want Janse was niet antiEngeland en pro-Duitsland. Hij heeft ook niet gezegd dat je je nooit zou mogen verdedigen124 . Hij keurde het opvangen van joden ook niet af, maar vond dat je voor die beslissing zelf de verantwoordelijkheid moest nemen; en niet, als je ‘gesnapt’ werd, de Duitsers de schuld mocht geven. Toen de onderwijzers verplicht werden het partijblad van de NSB in de klas te leggen, deed Janse dat; maar niet voordat hij de leerlingen op de gevaren van het Nationaal-socialisme had gewezen. Ook heeft Janse zich stipt gehouden aan de ordening die voor ons bezet gebied gold, n.l. dat hij niet de vijand in zijn oorlogsvoering helpen mocht125. Het nationaal-socialisme had Janse al ver vóór het uitbreken van de oorlog aan de kaak gesteld. Zodat het niet juist is om zijn brochure ‘Onze houding in deze tijd’ af te doen als een misstap, een fout onder druk van de omstandigheden. Terecht wijst dr. A. Janse er op, dat het hier gaat om een grondgedachte in Janses werk, zowel vóór de Tweede Wereldoorlog als daarna126 . Verootmoediging voor God, daar ging het Janse om. Kijken naar wat God doet, want dat is te allen tijde rechtvaardig. Wat opvalt in de reacties van Janses tegenstanders op het punt van ‘onze houding in deze tijd’, is dat er zo weinig gedaan wordt met Janses vraag of het mogelijk zou kunnen zijn dat de oorlog een oordeel van God was. Voor Janses tegenstanders was het geen vraag: natuurlijk kun je niet spreken over een oordeel van God. Bij K. Schilder proef je nog wel verootmoediging: buigen onder Gods oordelen, zeker. Maar tegelijkertijd beantwoordt hij de vraag ‘is deze oorlog een oordeel van God?’ eigenlijk al bij voorbaat negatief: de Duitse bezetter is de antichrist, en daar moet je je tegen verzetten. Dat is ook de teneur van het artikel van J. Kooiman in 1990127 , waarin hij de lijdelijkheid van Janse wel erg vlotjes veroordeelt, met het enkele argument dat Greijdanus er in navolging van Groen van Prinsterer een andere uitleg van Rom. 13 op nahield. Een uitleg die hierop neerkomt, dat een indringer die de wettige vorst verjaagd heeft, niet als een door God verordineerde macht beschouwd kan worden. Kamphuis doet in dezen meer recht aan Janses vraag: hij erkent die, hij erkent ook met Janse het oordeel van God in de vorm van de oorlog. Maar de aandacht voor dit onderdeel in Janses werk werd ondergesneeuwd door de aandacht voor het onrecht dat ons door de Duitsers werd aangedaan en voor de misdadige praktijken die de Duitsers er in het algemeen op na hielden. En daar wreekt zich volgens B. Telder de miskenning van Janse, vooral op kerkelijk gebied: “In die verootmoediging, welke Janse ons voorhield, gaf de HERE het begin van wederkeer in deze landen. En waar deze verootmoediging niet als een eis des HEREN

1 24

Van der Walt, B.J., a.w. pag. 25

1 25 Struik, J.L., Levensbericht van A. Janse, Gereformeerd Schoolblad juli 1990, pag. 40. Wat precies de inhoud is geweest van dat door K. Schilder genoemde ondertekende oorlogsreglement, kan ik niet beoordelen; dat lijkt mij de deskundigheid van historici en vooral oorlogsdeskundigen. En het voert te ver om daarop in het kader van deze scriptie dieper in te gaan.

1 26

Janse, dr. A., Reformatie, oordeel en verootmoediging. A. Janse en de kerken van de Vrijmaking, in: Kuiper, R. en Bouwman, W., Vuur en vlam. Aspecten van het vrijgemaakt-gereformeerde leven 1944-1969, Buijten & Schipperheijn Amsterdam, pag. 51 1 27

Kooiman, J., Brochure ‘Onze houding in deze tijd’ wekte ergernis en wrevel op, in: Variant, Nederlands Dagblad 30 juni 1990

© J.W. Ploeg, 2000

32

gezien wordt, ook nu nog niet, daar blijft deze miskenning knagen aan de welstand en opbloei ook van ons vrijgemaakte kerkelijke leven”128.

1 28 Ds. B. Telder in het kerkblad van Breda. Geciteerd via Janse, dr. A., Reformatie, oordeel en verootmoediging. A. Janse en de kerken van de Vrijmaking, 1944-1960, in: Kuiper, R. en Bouwman, W., Vuur en vlam. Aspecten van het vrijgemaakt-gereformeerde leven 1944-1969, Buijten & Schipperheijn Amsterdam, pag. 63

© J.W. Ploeg, 2000

33

5. MEER DAN ONDERWIJZER

5.1 Inleiding Het ontbreken van Janses naam in de rij van meest invloedrijke personen in de twintigste eeuw is aan de ene kant niet zo merkwaardig, schreef ik in de Inleiding. Omdat Janse geen theoloog was, maar onderwijzer. Toch was hij meer dan onderwijzer. Ongewild, dat zal waar zijn. Maar zijn invloed heeft het terrein van de school ver overschreden. In dit hoofdstuk wil ik een poging doen om dichter te komen bij een antwoord op de vraag wat de betekenis geweest is van A. Janse, de eenvoudige onderwijzer uit Biggekerke. De vraag of hij terecht die reformator is voor wie sommigen hem houden, en de vraag of hij ‘vergeten’ is, omdat er vandaag de dag niet zoveel met zijn gedachtegoed gedaan wordt expliciet althans.

5.2 Janse als profeet Janse had een goede kijk, zelfs een profetische blik op de toestand van de kerk in de jaren dertig. Dat blijkt zeker achteraf. Hij vreesde een scheuring vanwege voorstellen om de belijdenis duidelijker te maken. En tien jaar later bleek dat het gegaan was zoals Janse vreesde. C. Veenhof was zeer onder de indruk van Janses brief aan de bezwaarden (zie 3.7), die volgens hem blijk gaf van een diep inzicht in de Schrift en de historie van de kerk: “Toen nog niemand aan zo iets dacht “voorspelde” hij precies wat een jaar of tien later inderdaad gebeurd is: het uitwerpen van broeders op grond van een uit het verband gerukte tekst of belijdenisuitspraak”129 . Het diepe inzicht in de historie van de kerk moge ook blijken uit een andere uitspraak van Janse uit die woelige jaren. Janse was zich ervan bewust dat hij leefde in een tijd waarin er op kerkelijk gebied van alles aan de hand was. Hij zag parallellen met de Reformatie, de Afscheiding en de Doleantie. En vond dat er ruimte moest zijn om zich af te vragen of het niet mogelijk was “dat de Heere hier bezig is om Zijn kerk op te bouwen en te reformeeren, zoodat zij weer oprijzen mag uit diep verval en mag wederkeeren tot den Heere”130 . Janse bezat, aldus Veenhof, de gave van ‘de beproeving der geesten’: “Eerder misschien dan iemand anders in de gereformeerde wereld heeft hij b.v. Barth’s gevaarlijke constructies doorzien”. De studie van Barth was dusdanig zwaar geweest, dat Janse er bijna psychisch bij ingestort was, zozeer had het hem aangegrepen. Omdat hij doorhad dat de dialectische theologie van Barth de grootste bedreiging ooit was voor de kerk131 . J.L. Struik wil de titel ‘profeet’ beperken tot speciale ambtsdragers (O.T.) of gemeenteleden met de bijzondere gave van de profetie (N.T.). Ten aanzien van Janse

1 29

Veenhof, C., Om kerk te blijven, Buijten & Schipperheijn Amsterdam, 1966, pag. 51

1 30

Janse, A., Kwesties van geleerden of reformatie der kerk?, in: Pro Ecclesia 3e jrg. nr. 2, 9 oktober 1937,

pag. 6 1 31

Veenhof, C., A. Janse. Opvoeding en onderwijs IV, verzamelde artikelen, in: Opbouw 1e jrg. nr. 42, 31 januari 1958

© J.W. Ploeg, 2000

34

spreekt hij liever van een ‘volksleraar’, zoals Prediker ook was132 . Omdat Janse in de eerste plaats leraar in school was. Verder ook, omdat een profeet in O.T. en N.T. een directe, bijzondere openbaring van God kreeg; en een leraar nú ontvangt Gods boodschap uit de Schrift. En dat was het geval bij Janse: zijn gedachten werden hem door het Woord van God opgedrongen. Hij bedacht het niet zelf, drong het ook niemand op, wilde in gesprek, bij een open Bijbel: “Janse wou niet wijken voor hen, die meenden dat er van géén verbondswraak sprake kon zijn in de Nieuwe bedeling. Maar over verschil omtrent de ernst van de verbondsverlating toen, wou hij graag spreken bij het licht van de Schrift”133 . Toch is ‘profetie’ niet helemaal uitgesloten. Ook Struik wijst op Janses gave van beproeving van geesten134 . Janse liet de oorsprong van Barths leerstellingen zien: het dialectische denken, vanwaaruit Barth alle bijbelteksten las. Janse bestreed hem met het enige wapen dat hem en elke gelovige ter beschikking stond en staat: het Woord van God. En dat bleek - hoewel soms moeilijk - toch nog behoorlijk mogelijk te zijn.

5.3 Janse als reformator Van der Walt schrijft over de sleutel tot ware reformatie, die Janse gegeven was: God heeft hem begenadigd met twee gaven van de Geest, te weten de profetische en de gaven van onderscheiding der geesten135 . Janse beschikte over een bijna onvoorstelbare Bijbelkennis, en een ongelooflijk helder inzicht in de geestelijke stromingen van zijn tijd. J. Kamphuis ziet Janse werken ‘in Kuyper’s lijn’. Soms te veel naar zijn zin. Maar toch heeft Janse, staande in deze traditie, als reformator gewerkt. Dat bewijst Kamphuis met het punt van ‘de antithese’136 . Kamphuis toont waardering voor Kuypers werk als ‘man van de antithese’, vooral ook in de strijd tegen de barthiaanse theologie van de algemene verzoening die vierkant tegenover de belijdenis van de antithese staat. Maar hij signaleert toch ook ‘veel onzuivers in deze strijd’, wat hierin uitkomt dat Kuyper de tegenstelling tussen het gelovig buigen voor het Woord van God en het autonome denken plaatst in het kader van de tegenstelling tussen wedergeborenen en on-wedergeborenen; waarbij Kuyper volgens Kamphuis de wedergeboorte loskoppelt van het ‘levende en blijvende woord van God’ (met verwijzing naar 1 Petr. 1:23). Tegenover Kuyper stelt Kamphuis dan Janse als reformator137 . Janse als de man van de Schriftuurlijke antithese. De antithese die hierin bestaat, dat er een tegenstelling is tussen degene die God vreest en degene die God niet vreest; een tegenstelling tussen het denken, dat zich aan het Woord van God onderwerpt en het autonome denken, ook van de godsdienstige mens. Die tegenstelling zag Janse overal. Expliciet is dat te vinden in het voorwoord van ‘Van de rechtvaardigen’.

1 32


1 33

Struik, J.L., a.w. pag. 50

1 34


1 35


1 36 Kamphuis, J., Vernieuwing van ‘de antithese’ vanuit het Woord. A. Janse, 1890-1990, in: De Reformatie. Weekblad tot ontwikkeling van het gereformeerde leven, 65e jrg. nr. 40, 7 juli 1990, pag. 851

1 37

Kamphuis, J., a.w. pag. 850

© J.W. Ploeg, 2000

35

En op dit punt ziet Kamphuis het reformatorische van Janse. Op dit punt heeft Janse zijn grote invloed gehad op het leven en denken van velen. Niet hijzelf maakte een tegenstelling, maar hij zag Gods Woord dat doen. En voor dat Woord van God wilde Janse uitkomen, en deed hij dat ook onverschrokken. Kamphuis wordt hier bijna lyrisch: “Híer ligt de wortel bloot van de onbevreesdheid van A. Janse! Het is de onbevreesdheid van het gelóóf voor de geestelijke strijd! [...] Wat heeft deze man ons in de geestelijke strijd gediend door onbevreesd de wapens te keren tegen het objectivisme èn tegen het subjectivisme. [...] Hoe goed is het hier naar Janse te luisteren, nu in onze dagen wij ons blijkbaar sterk moeten maken door onkritisch over ‘de bevinding’ te spreken in de verwachting dat op deze manier wij eindelijk van het etiket van objectivisme verlost zullen worden - och arme, als zouden we zó acceptabel zijn in religieus Nederland of bij de ‘rechtervleugel’ van de gereformeerde gezindte!”138 Ook Kamphuis is duidelijk gegrepen door het werk van Janse; met name het feit dat Janse opriep tot die geestelijke strijd die Gods volk te voeren heeft. C. Veenhof noemt - in een interview met G. Puchinger - Janse als invloedrijk persoon in één adem met Vollenhoven en Dooyeweerd. Janse was vooral daarom een reformatorische figuur, omdat hij de bijbel zo concreet las en leerde lezen139 . Voor J. Stellingwerff was Janse “een man met een helder verstand, een pedagogische aanleg en een diep peilend bijbels inzicht, die zich door veel zelfstudie ontwikkeld had”140 . Waar iemand als H. Bavinck weliswaar erkende dat het dualisme van lichaam en ziel in het licht van de Schrift niet vol te houden is, maar toch aan dat dualisme wilde vasthouden141 , is Janse degene geweest die verantwoordelijk was voor het doorbreken van het dualisme van ziel en lichaam; en in zijn voetspoor volgde Vollenhoven142 . Maar waar Janse het dualisme van ziel en lichaam had overwonnen, introduceerde hij volgens Stellingwerff een nieuw dualisme, namelijk tussen levende ziel en geest. Een en ander blijkt uit zeer uitgebreide correspondentie met Vollenhoven, die het op het punt van de geest niet altijd met Janse eens was. “Vooral bij de alinea’s over de geest zette Vollenhoven een ‘neen’, elders soms ‘goed’”143 . H. Smit ziet in de opleving in de jaren dertig een vernieuwing van het horen naar het Woord van God, dat ons direct in onze concrete situatie aanspreekt. Horen dan in de brede schriftuurlijke betekenis waarbij het gehoorgeven en volgen als algehele levenswandel wordt bedoeld. Hij ziet in deze opleving dan ook veel meer dan een theologisch fenomeen: “Zij is meer, breder en dieper dan de theologie. Zij gaat aan de theologie vooraf. Daarin mag ook opgesloten liggen dat zij goede uitgangspunten voor een reformatorisch-theologische ontwikkeling aandraagt”144 .

1 38

Kamphuis, J., a.w. pag. 852

1 39

Puchinger, drs. G., Is de Gereformeerde wereld veranderd?, Meinema Delft 1966, pag. 203

1 40

Stellingwerff, Johan,a.w. pag. 40.

1 41

Stellingwerff ontleent dit aan H. Bavinck, Bijbelsche en religieuze Psychologie, Kampen 1920, p. 16-18 en

1 42

Stellingwerff, Johan, a.w. pag. 55, 60.

1 43


33.

1 44 Smit, H., De reformatorische opleving binnen de gereformeerde kerken in de dertiger jaren van de twintigste eeuw, in: Begeleidend Schrijven. 25 jaar Theologische Studiebegeleiding, Buijten & Schipperheijn Amsterdam 1994.

© J.W. Ploeg, 2000

36

Wel ziet Smit gevaren: een verstarde verbondssystematiek, willekeur in de toepassing, onderbelichting van het geheel van Gods werken, onderbelichting van de vervulling-inChristus, bevriezing van het Mens-beeld ten koste van de urgentie van Koninkrijk en eindtijd. Maar hij tekent daar direct bij aan, dat de opleving van de dertiger jaren zelf voldoende aanreikt om aan die gevaren te ontkomen. Zoals bijvoorbeeld een wederzijdse correctie van heilshistorische prediking en onmiddellijke applicatie. Bij alle waardering blijft voor Smit de vraag naar de onderlinge integratie van de gedachtelijnen, dat wil zeggen: het gevaar van het ontbreken van die integratie. G. van den Brink acht het niet teveel gezegd als we de beweging die door en rond Janse op gang was gekomen aanduiden als ‘Schriftbeweging’: “Janses Schriftstudies waren voor velen eye-openers”145 . Van Reest is - bij de kritiek die hij heeft, zie 4.4 - over het algemeen zeer positief over Janse, en schrijft hem een zeer belangrijke rol toe. Janses publicaties acht hij zeer waardevol, ook voor de kerkjeugd van vandaag de dag. Dat schreef hij in 1967146 . Johan Klein noemt de Schriftbeweging van de jaren dertig van de vorige eeuw een belangrijk hoogtepunt van de twintigste eeuw. Hij spreekt over ‘het wonder van de twintigste eeuw’. Het wonder, dat mensen Gods verbond weer hebben herontdekt, dat de Schrift onder het stof van de theologie vandaan kwam. Klein wijst op de heilshistorische prediking, die weer de héle Schrift aan de mensen teruggaf: de Bijbel als een machtig weefsel van God in plaats van als een mandje met losse brokjes. Als hoogtepunt van die Schriftbeweging ziet Klein het werk van Janse, “die weigerde om de hele Schrift door de koker van Romeinen 2-8 te persen, maar weer de omgang tussen de HERE en de in het verbond levende rechtvaardige in het licht stelde. Zijn werk was een antiserum tegen de totalitaire theologie van Barth, die juist dat met een verblindende overvloed aan paradoxen kapot probeerde te maken”147 .

5.4 Een vergeten reformator? Van der Walt signaleert dat Janse een vergeten denker is. Dat baseert hij op het feit dat in de jubileumbundel Perspectief naar aanleiding van het 25-jarig bestaan van de Vereniging voor Calvinistische wijsbegeerte, in 1961, aan een aantal prominenten uit die vereniging veel aandacht besteed wordt, maar dat de naam van Janse slechts twee keer genoemd wordt, en dan terloops. Terwijl Janse toch een van de mannen van het eerste uur geweest is. Hetzelfde gebeurt in 1986, bij het 50-jarig jubileum. Dat nota bene als thema had ‘On being human: anthropology in Christian perspective’; een terrein waar juist Janse baanbrekend werk verricht heeft. Waar Vollenhoven en Dooyeweerd - aldus Van der Walt - hun beloften van een speciaal werk over hun eigen antropologie nooit hebben ingelost, heeft Janse ons op dit terrein niet minder dan drie boeken en een reeks van artikelen sinds 1923 nagelaten. Zodat Van der Walt concludeert: zonder zijn moeizame, miskende

1 45

Brink, G. van den, en Kwast, H.J. van der, Een kerk ging stuk. Relaas van de breuk die optrad binnen de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) in de jaren 1967-1974, Buijten & Schipperheijn Amsterdam 1992 1 46

Reest, R. van, De braambos I, Oosterbaan & Le Cointre Goes, 1969, pag. 134

1 47

Klein, J., Het wonder van de twintigste eeuw, in: Kerkbode van Nederlands Gereformeerde kerken, 55e jrg. nr. 6, 29 januari 2000, pag. 4

© J.W. Ploeg, 2000

37

en zelfs belasterde werk zouden velen van ons ook vandaag de dag nog uitgeleverd geweest zijn aan zulke onzalige, onbijbelse ideeën over de mens148. J. Kamphuis sluit zich bij deze diagnose van Van der Walt aan, en noemt vervolgens drie oorzaken waarom Janse volgens hem bij breed publiek onbekend gebleven is: S Janse is veel van het grote vertrouwen dat hij genoot, kwijt geraakt door zijn passieve houding tegenover de Duitse bezetter vanaf mei ‘40. Dat blijft volgens Kamphuis een schaduw over zijn gedachtenis. Kamphuis signaleert de grote tegenstelling met K. Schilder, en concludeert: “De vraag naar het ‘waarom?’ heeft feitelijk nog nooit een serieus antwoord gekregen”149 ; S het feit dat Janse vanaf het begin nauw betrokken was bij het werk van de mannen van de calvinistische wijsbegeerte. Toen hun wegen bij de Vrijmaking uiteen gingen, was er in de kring van de Reformatorische Wijsbegeerte bij de ‘jongeren’ weinig aandacht meer voor Janse; S naast Janses eigen verantwoordelijkheid voor zijn keus in oorlogstijd, is het gebrek aan affiniteit met de Janse uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw - zijn productieve periode - volgens Kamphuis de verantwoordelijkheid van een latere generatie. Een generatie die opmerkt dat de term ‘antithese’ in het vergeetboek raakt. Kamphuis zegt daarvan: “Maar het betreft hier niet alleen maar een term. Er is hier een zaak in geding. Het scherpe, antithetische denken raakt óók onder gereformeerden ‘uit de tijd’. Maar het is om déze reden juist, dat het goed is toch naar de stem van Janse te blijven luisteren”150. J.L. Struik is van mening dat niet gezegd kan worden dat Janse een vergeten pedagoog of een vergeten denker is. Omdat hij nog altijd spreekt, nadat hij gestorven is. En omdat van dat soort spreken nog altijd veel te verwachten is151 .

1 48


1 49

Kamphuis doet dus een poging om dat ‘waarom’ te beantwoorden. Zie 4.4.

1 50 Kamphuis, J., Vernieuwing van ‘de antithese’ vanuit het Woord. A. Janse, 1890-1990, in: De Reformatie. Weekblad tot ontwikkeling van het gereformeerde leven, 65e jrg. nr. 40, pag. 850, 7 juli 1990

1 51


© J.W. Ploeg, 2000

38

6. EN VAN AL HET GEHOORDE EN GEZIENE IS HET SLOTWOORD...

Als Janse in zijn schrijfwerk één indruk bij mij achterlaat, dan is dat die van gedrevenheid voor de zaak van de HERE God. Het is Janse niet om zichzelf te doen, niet om aan de weg te timmeren, en al helemaal niet om een grote rol te spelen in de Gereformeerde kerken van zijn tijd. Hij was niet uit op kerkscheuring; wat niet wegneemt, dat hij, toen die scheuring eenmaal een feit was, wel degelijk bewust positie gekozen heeft. Maar het was hem er nooit om te doen om naam te maken. Van ‘Jansenisme’ moest hij zelf niets hebben. De uitdrukking ‘de grootste tegenstander van het Jansenisme is Janse zelf’ - wie hem ook bedacht mag hebben - zou Janse op het lijf geschreven kunnen zijn. Janse hield niet van ‘bloedgroepen’. Hij heeft eens gezegd: “De kerk is meer dan een groep”. Hij was altijd uit op de eenheid van allen die de HERE vrezen. Het ging Janse in alles om de HERE en zijn Woord. Daar was hij op aan te spreken; naar correcties vanuit de Schrift wilde hij altijd luisteren152 . Maar daar ontbrak het meestal aan in de kritiek. Hij vond het zelf opvallend en verblijdend hoe weinig er vanuit de Schrift tegen zijn werk in te brengen was153 . Veel kritiek op Janse is dan ook onder te brengen in de categorie ‘modder gooien’. Dat was voor Janse zelf ook duidelijk, getuige een passage in een brief uit 1939 aan zijn zoon J.C. Janse. Daarin verwees Janse naar een recensie van zijn boek ‘Om de levende ziel’ die vier woorden groot was: ‘Herhalingsoefening op geaccidenteerd terrein’. Janse vond dat een schitterende vondst, maar zei er wel van: “‘t Is galgenhumor. Want er is een Rechter, die beslissen zal over laster, die de kerken heeft vergiftigd en het zal dan niet gaan om er een grapje van te maken”154 . Hoger beroep bij de Hemelse Rechter. Dat was Janses houding ten opzichte van de kritiek die hij kreeg. Niet zelf koste wat kost zijn gelijk willen halen, maar het oordeel overlaten aan Hem die het oordeel toekomt en dat oordeel ook eens zal vellen. Janse was geen systeembouwer. Veel van zijn boeken kenmerken zich door hun fragmentarisch karakter. Er zit niet een bepaalde lijn in, in die zin dat je, pas als je door het hele boek heen bent, ‘alles weet’. Janse had wel een onderwerp, maar over dat onderwerp liet hij het licht van de Schrift schijnen. En in dat werken met de Schrift was hij wel degelijk een reformator, en werkte zijn schrijfarbeid bevrijdend voor mensen die ontdekten dat ze in alle eenvoud de HERE konden dienen, zonder eerst aan allerlei voorwaarden te moeten voldoen. Janse verloste ze van hoog, te hoog opzien tegen de wetenschap van de theologie en de theoloog155 . Janse was dus toch wel degelijk een reformator, tegen wil en dank. Een vergeten reformator? Ja en nee. Struik schrijft terecht: Janse spreekt nog nadat hij gestorven is. Voor wie het lezen en horen wil. De Schrift, altijd weer de Schrift. En dan de Schrift zonder ‘de hoogmoed van het intellectualisme dat één denkpunt in alle teksten zoekt’, zoals Janse aan Vollenhoven

1 52

Janse, A., Om ‘de levende ziel’, Oosterbaan & Le Cointre Goes 1939, pag. 8.

1 53

Janse, A., a.w. pag. 4.

1 54 Janse, J.C., Uit het leven en werk van A. Janse, in: Deddens, D., Handboek ten dienste van de gereformeerde kerken in Nederland 1961, Oosterbaan & Le Cointre Goes 1961, pag. 258

1 55

Moggré, A.J., De betekenis van A. Janse voor ons seminariewerk, in: Seminarie-nieuws nr. 32, juni 1990

© J.W. Ploeg, 2000

39

schreef156 . Lezen wat er staat, dat is cruciaal voor het verstaan van de Schrift. En de Schrift stond bij Janse voorop. Daar was hij op aanspreekbaar. Daar boog hij voor. Onvoorwaardelijk. In dat onvoorwaardelijk buigen voor de Schrift zou wel eens de betekenis van Janse kunnen liggen. En dat zou wel eens kunnen samenhangen met wat C.P. Kleingeld schrijft ten aanzien van de uitspraak ‘Het geeft niet welke religie men aanhangt, als het de mens maar gelukkig maakt’, wat ten aanzien van de taak van de kerk tot gevolg heeft: meer zorg; geen woorden maar daden. Kleingeld vindt dat te kort door de bocht, en ziet dat samenhangen met het feit dat de functie van de kerk niet meer wordt gezien. De kerk wordt door steeds meer mensen gezien als een geestelijk massage-instituut, waar hun ‘gevoel’ de nodige aandacht krijgt. Voor de kerkkeus is vaak niet van belang de vraag of Gods Woord verkondigd wordt, maar kijken mensen eerder naar kinderoppas, schoolvriendjes in de kerk, aansprekende liturgie. Kleingeld vraagt zich dan af: “Waar is nog het besef dat de kerk de gemeente is van de levende God, die Christus met zijn bloed heeft gekocht en zich ten eeuwigen leven vergadert? Hoe komt het dat de kerkmensen zo horizontalistisch denken? Ligt daar niet tenminste ook een schuld bij hen, die ‘s zondags de ‘vieringen’ leiden? Het Woord ‘dat vaneen scheidt been en merg’, wordt dat nog voldoende gevonden?”157 En hier wreekt zich naar mijn inschatting ook het ’vergeten’ zijn van Janse. Dat heeft denk ik ook te maken met wat Kamphuis noemt het verbleken van ‘de antithese’. Wij zijn tegenwoordig een beetje huiverig voor een rechtstreeks beroep op de Schrift, met de gedachte van ‘zo spreekt de HERE’. Janse schrok daar niet voor terug. Hij vond het belangrijk wat de Schrift zei; daar boog hij onvoorwaardelijk voor. Want de Schrift was voor hem zonder meer het Woord van God en einde van alle tegenspraak. Omdat Gods Woord de waarheid is; omdat het gesproken is door Iemand die niet liegen kan en die alles weet158 . Gods Woord ernstig nemen en door het geloof Hem kennen en met heel het verstand Hem zoeken. Dat is Janses kracht geweest. Daar wilde hij voor strijden en lijden159 . En geleden heeft hij. Janse heeft zijn boodschap over buigen onder Gods oordelen in zijn eigen leven in praktijk gebracht. “Spreek, HEER, uw knecht hoort”. Het was Samuëls antwoord op Gods roepen, het was Janses levenshouding. En dit rechtstreeks beroep op de Schrift van Janse zou wel eens een belangrijke reden kunnen zijn voor het feit dat er tegenwoordig zo weinig aandacht voor hem is. Veenhof kon wel eens gelijk gehad hebben. Misschien zou het voor de kerken beter zijn als er meer naar Janse geluisterd werd. Als we met z’n allen meer die houding hebben die Janse kenmerkte: onvoorwaardelijk buigen voor de Schrift, zelfs als de gevolgen daarvan voor ons persoonlijk niet positief uitvallen. Daar zullen we nog een hele kluif aan hebben, zolang er ‘onder ons’ geluiden klinken als ‘wij zijn verder dan Paulus’, of ‘dat ben ik dan niet met God eens’. Maar misschien zou de kerk dan een stuk aan kracht winnen, meer dan door allerlei organisatorische ingrepen in het kader van gemeente-opbouw.

1 56 Janse, dr. A., Een woord op zijn tijd. A. Janse (1890-1960) en de reformatie van de kerk, in: Harinck, G. en Velde, M. te, 1944 en vervolgens. Tien maal over vijftig jaar Vrijmaking, De Vuurbaak Barneveld, 1994, pag. 12

1 57

Kleingeld, C.P., Geluk?, in: Kerkbode van Nederlands Gereformeerde kerken, 55e jrg. nr. 5, 8 januari 2000, pag. 8 1 58

Janse, A., Wij en andersdenkenden, in: Gereformeerd Schoolblad, Heino mei 1981, pag. 2

1 59

Janse, J.C., Uit het leven en werk van A. Janse, in: Deddens, D., Handboek ten dienste van de gereformeerde kerken in Nederland 1961, Oosterbaan & Le Cointre Goes 1961, pag. 260-261

© J.W. Ploeg, 2000

40

In het licht hiervan is het alleen jammer dat Kamphuis ook na zo’n 30 jaar niet kan komen tot een meer zuivere, objectieve analyse van het conflict binnen de Vrijgemaakte kerken in de jaren zestig van de vorige eeuw. De analyse van Kamphuis is - kort door de bocht samen te vatten als: hadden ‘ze’ maar naar Janse geluisterd, dan was deze scheiding niet gekomen; ‘de anderen’ - weer even kort door de bocht: diegenen die nu Nederlands Gereformeerd heten - waren dus fout, aan hun opstelling is de breuk te wijten160 . Het levende bewijs van de stelling dat deze analyse onjuist is, wordt gevormd door mannen als G. v.d. Brink en F. van Deursen; mannen die gegrepen zijn door het werk van Janse, en die niet nalaten te benadrukken wat het werk van Janse voor hen betekend heeft. Maar uitgerekend Van den Brink en Van Deursen behoorden in de jaren zestig van de vorige eeuw tot ‘diegenen die voor de doctrinaire lijn kozen in oppositie tegen de confessie van de eenvoudigen’, zoals Kamphuis ze noemt. Er moet dus wat anders aan de hand geweest zijn dan ‘niet geluisterd naar Janse’, zoals Kamphuis suggereert. Het zou alleen te ver voeren om in het bestek van deze scriptie daarop in te gaan; een “goed gedocumenteerd verslag van de gebeurtenissen rond 1968”, zij het geen “koelanalytische, objectieve beschrijving” levert o.a. het boek ‘Een kerk ging stuk’ van G. v.d. Brink en H.J. v.d. Kwast, waarin de auteurs tot heel andere conclusies komen dan Kamphuis. Maar misschien had Kamphuis toch wel meer gelijk dan hij zelf wist, en zat het toch wel degelijk vast op ‘niet luisteren naar Janse’. Als we tenminste bedenken dat, als het aan Janse gelegen had, de Vrijmaking er ook niet gekomen was; ook al was hij het inhoudelijk eens met Schilder c.s., en ook al koos hij bewust voor de Vrijgemaakten, toen de breuk eenmaal een feit was. Maar Janse wilde niet actief bij een kerkscheuring betrokken zijn; hij streed liever voor de eenheid van hen die één waren in het geloof in Jezus Christus. En wie weet, misschien was ook die treurige breuk in de jaren zestig van de vorige eeuw er niet gekomen, als er beter naar Janse geluisterd was. De andere kant is er ook, dat moet gezegd. Een ontwikkeling waar door dr. A. Janse op gewezen werd: dat er tegenwoordig (d.w.z. nu een jaar of vijf geleden) in Vrijgemaakte kring voor gepleit wordt om vragen over de ware kerk niet af te doen met ‘spitsvondige theologische redeneringen’161 . Een ontwikkeling die misschien zijn wortel heeft in een aversie tegen al te dogmatisch bezig zijn - een correctie van ‘verstand’ door ‘gevoel’ -, een schema waar Janse zich niet in kon vinden, maar toch. Het ademt een geest die ook bij Janse te proeven is. Luisteren naar Janse: het zou nog wel eens tot grote dingen kunnen leiden ten aanzien van de kerkelijke kaart van Nederland.

1 60 Kamphuis, J., Vernieuwing van ‘de antithese’ vanuit het Woord. A. Janse, 1890-1990, in: De Reformatie. Weekblad tot ontwikkeling van het gereformeerde leven, 65e jrg. nr. 40, 7 juli 1990, pag. 853-854

1 61

Janse, dr. A., Een woord op zijn tijd. A. Janse (1890-1960) en de reformatie van de kerk, in: Harinck, G. en Velde, M. te, 1944 en vervolgens. Tien maal over vijftig jaar Vrijmaking, De Vuurbaak Barneveld, 1994, pag. 15

© J.W. Ploeg, 2000

41

7. LITERATUUR

Berkouwer, dr. G.C., Zoeken en vinden. Herinneringen en ervaringen, J.H. Kok Kampen, 1989 Bouma, J. e.a. (red.), Begeleidend Schrijven. 25 jaar Theologische Studiebegeleiding, Buijten & Schipperheijn Amsterdam 1994 Brink, G. van den, en Kwast, H.J. van der, Een kerk ging stuk. Relaas van de breuk die optrad binnen de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) in de jaren 1967-1974, Buijten & Schipperheijn Amsterdam 1992 Harinck, G. en Velde, M. te, 1944 en vervolgens. Tien maal over vijftig jaar Vrijmaking, De Vuurbaak Barneveld, 1994 Hepp, dr. V., Dreigende deformatie. I: Diagnose, J.H. Kok Kampen 1936 Hepp, dr. V., Dreigende deformatie. II: Symptomen; het voortbestaan, de onsterfelijkheid en de substantialiteit van de ziel, J.H. Kok Kampen 1937 Janse, A., De belijdenis der kerk naar de Schriften. Handboek voor de catechisatie, Boersma Enschede 1950 Janse, A., Eva’s dochteren. Oud-testamentische opvattingen over de plaats der vrouw in de wereldgeschiedenis, J.H. Kok Kampen, 1923 Janse, A., Kwesties van geleerden of reformatie der kerk?, in: Pro Ecclesia 3e jrg. nr. 2, 9 oktober 1937 Janse, A., Leven in het verbond, J.H. Kok Kampen, 1937 Janse, A., Lourens Ingelse. Een episode uit het godsdienstig leven op Walcheren omstreeks 1780, in: Gereformeerd Schoolblad maart 1992 Janse, A., Om ‘de levende ziel’, Oosterbaan & Le Cointre Goes 1939 Janse, A., Onze houding in dezen tijd, 1943 Janse, A., Opvoeding en onderwijs. Verzamelde artikelen Janse, A., Over Romeinen 13 Janse, A., Van de rechtvaardigen, J.H. Kok Kampen, 1931 Janse, A., Van idolen en schepselen, J.H. Kok Kampen, 1938 Janse, A., Wereldnood, vervolg op ‘Onze houding in dezen tijd’, 1944 Janse, A., Wij en andersdenkenden, in: Gereformeerd Schoolblad, Heino mei 1981 Janse, J.C., Uit het leven en werk van A. Janse, in: Deddens, D., Handboek ten dienste van de gereformeerde kerken in Nederland 1961, Oosterbaan & Le Cointre Goes 1961 © J.W. Ploeg, 2000

42

Kamphuis, J., A. Janse - Verzameld werk, in: Nader bekeken, 2e jrg. nr. 4, april 1995 Kamphuis, J., Vernieuwing van ‘de antithese’ vanuit het Woord. A. Janse, 1890-1990, in: De Reformatie. Weekblad tot ontwikkeling van het gereformeerde leven, 65e jrg. nr. 40, 7 juli 1990 Klein, J., Het wonder van de twintigste eeuw, in: Kerkbode van Nederlands Gereformeerde kerken, 55e jrg. nr. 6, 29 januari 2000 Kleingeld, C.P., Geluk?, in: Kerkbode van Nederlands Gereformeerde kerken, 55e jrg. nr. 5, 8 januari 2000 Kooiman, J., Brochure ‘Onze houding in deze tijd’ wekte ergernis en wrevel op, in: Variant, Nederlands Dagblad 30 juni 1990 Kuiper, R. en Bouwman, W., Vuur en vlam. Aspecten van het vrijgemaakt-gereformeerde leven 1944-1969, Buijten & Schipperheijn Amsterdam Milo, D.W.L., Een vergeten reformator, in: Opbouw, 33e jaargang nr. 16, 4 aug. 1989 Moggré, A.J., De betekenis van A. Janse voor ons seminariewerk, in: Seminarie-nieuws nr. 32, juni 1990 Popma, prof.dr. K.J., Levensbeschouwing VI, Buijten & Schipperheijn Amsterdam 1963 Puchinger, drs. G., Is de Gereformeerde wereld veranderd?, Meinema Delft 1966 Reest, R. van, De braambos I, Oosterbaan & Le Cointre Goes, 1969 Schaeffer, drs. J.C. (red.), Informatieboekje voor de Nederlands Gereformeerde kerken 2000, Buijten & Schipperheijn Amsterdam, 2000 Schilder, K., Jeremia en het verzet, in: De Reformatie, 21e jrg. nr. 44, 10 augustus 1946 Stellingwerff, Johan, D.H.Th. Vollenhoven (1892-1978). Reformator der wijsbegeerte, Ten Have Baarn 1992 Struik, J.L. (samenst.), A. Janse over Karl Barth, Van den Berg Kampen, 1987 Struik, J.L., Levensbericht van A. Janse, in: Gereformeerd Schoolblad juli 1990 Telder, B., Ter nagedachtenis van Br. Antheunis Janse, in: Opbouw 4e jrg. nr. 1, 1 april 1960 (overgenomen uit Kerkblad van Breda) Veenhof, C., A. Janse. Opvoeding en onderwijs IV, verzamelde artikelen, in: Opbouw 1e jrg. nr. 42, 31 januari 1958 Veenhof, C., Ter gedachtenis van een rechtvaardige, in: Opbouw, 3e jaargang nr. 49, 25 maart 1960 Veenhof, prof. C., Om kerk te blijven, Buijten & Schipperheijn 1966

© J.W. Ploeg, 2000

43

Walt, B.J. van der, Antheunis Janse van Biggekerke. Môrester van ‘n twintigste-eeuse reformasie, Serie Brosjures van die Instituut vir Reformatoriese Studie nr. 48, Potchefstroom 1989

© J.W. Ploeg, 2000

44

INHOUDSOPGAVE... 1 VOORWOORD INLEIDING GEEN KALME REIS... 4

Recommend Documents