n7-4-2014
Programma
Inhoud • Uitgangspunten
Welkom op de d’Arc middag! • 14:00 Overzicht onderzoek (Hilde Geurts) • 14:20 Kinderen (Marieke de Vries) • 14:45 Tieners (Hilde Geurts) 15:00 PAUZE • 15:30 Volwassenen 1 (Anne Geeke Lever) • 15:55 Volwassenen 2 (Cédric Koolschijn) • 16:20 Toekomst (Hilde Geurts) • 16:30 Allen
• Eerdere studies d’Arc • Recente studies d’Arc
1
2
Eerdere studies
Uitgangspunten • Uitgangspunten ivm ons autisme onderzoek o
Autisme = een andere informatieverwerking.
o
Autisme = niet 1 verklaring voor alle symptomen.
o
Autisme = levenslange, heterogene, neurobiologische ontwikkelingsconditie.
• Focus op kinderen tussen de 4 en 14 jaar Peuters
Adolescentie Jong volwas
School lft
Late volw Ouderen
• Vragenlijst bij ouders
• Pragmatiek (e.g., Geurts et al., 2004b; Geurts & Embrechts, 2008) SIDC 4 to 7
25
5
0
CON
1
SLI ASD
-5
-10
Social Interaction Deviance Score
Social Interaction Deviance Score
SIDC 7 to 14
4 tot 7 jaar
10
7 tot 14 jaar
20
15
CON
Controles
ADHD ASD
10
5
Autisme
0 1
-15
Group
Group
3
4
Eerdere studies
Intermezzo: Ontwikkeling Kennis autisme sinds 1e beschrijving
• Focus op kinderen tussen de 4 en 14 jaar Adolescentie Jong volwas
School lft
Late volw
Leeftijdsgroepen
Peuters
(Kanner, 1943; Kanner, 1971; Donvan & Zucker, 2010)
Ouderen
• Vragenlijst bij ouders
• Pragmatiek (e.g., Geurts et al., 2004b; Geurts & Embrechts, 2008) SIDC 4 to 7
5
0
4 tot 7 jaar
-10
7 tot 14 jaar
Ontwikkelingsperspectief Controles =! Autisme ....als je autisme bestudeert 1
-5
SIDC 7 to 14
25
Social Interaction Deviance Score
Social Interaction Deviance Score
10
CON SLI
ASD
15
Kinderen
Alle leeftijden 0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
18000
CON
ADHD
Aantal publicaties
ASD
10
5
Aangepast figuur obv Mukaetova-Landinski ea., 2011
1 Group
Volwassenen
Adolescenten
20
0
-15
Ouderen
Group
5
6
n1
n7-4-2014
Eerdere studies
Eerdere studies
• Focus op kinderen van 6 tot 12 jaar P
A
S
• Focus op kinderen van 6 tot 12 jaar LV
P
JV
A
S
LV JV
O
O
% kinderen met EF probleem
(e.g., de Vries & Geurts, subm; Geurts et al., 2004a; Geurts et al., 2008; Luman et al., 2009; Geurts et al., 2014)
• Executieve functie profielen (e.g., de Vries & Geurts, subm; Geurts et al., 2004a; Geurts et al., 2008; Luman et al., 2009; Geurts et al., 2014)
40 35 30 25 20 15 10 5 0 planning flexibility
wm
inhibition
% kinderen met EF probleem
• Executieve functie profielen
40 35 30 25 20 15
Focus op individuele verschillen, dus veel deelnemers nodig 10 5 0
planning flexibility
wm
inhibition
7
8
Intermezzo: EF
Intermezzo: EF
• Executieve functies = EF = Cognitieve controle = Uitvoerende functies • EF = Parapluterm
• Executieve functies = EF = Cognitieve controle = Uitvoerende functies • EF = Parapluterm
• EFs zijn vaardigheden die allen nodig zijn voor adequaat en doelgericht gedrag
• EFs zijn vaardigheden die allen nodig zijn voor adequaat en doelgericht gedrag
o
o o o
tijdelijk onthouden van informatie tijdens het uitvoeren van een opdracht (werkgeheugen [WG]) stoppen van gedrag (inhibitie) plannen van gedrag, vooruitdenken (planning) veranderen van gedrag (flexibiliteit)
o
o o o
tijdelijk onthouden van informatie tijdens het uitvoeren van een opdracht (werkgeheugen [WG]) stoppen van gedrag (inhibitie) plannen van gedrag, vooruitdenken (planning) veranderen van gedrag (flexibiliteit)
9
10
Huidige studies
Huidige studies • Kunnen we EF’s trainen?
• Focus op mensen van 8 tot 88 jaar
o
P
S
A
LV
o
JV
• Hoe ontwikkelen tieners met autisme zich?
O
• Vandaag 4 voorbeelden o o o
PhD project Marieke de Vries Gecomputeriseerde EF training voor kinderen van 8 tot12 jaar: Brain Game Brian
o o
1 interventie studie bij kinderen 1 studie die zich richt op tieners 2 studies die zich richten op volwassenen & ouderen
Project Sanne van den Bergh; Phd project van ? Cognitie bij tieners tussen 12 en 18 & planningsinterventie
• Heeft veroudering bij autisme een andere impact? • PhD project Anne Geeke Lever & postdoc project Cédric Koolschijn & onderzoeksassistent Barbara v. Heijst • Volwassenen tussen 20 en 75 jaar.
11
12
n2
n7-4-2014
Huidige studies • • • • •
Stress & prikkelgevoeligheid bij volw met autisme. Communicatie hersenen bij volw met autisme. Relatie autisme & ADHD. Planningsinterventie voor tieners met ADHD. Cognitieve voorspellers voor medicatiegebruik bij kk en volw met ADHD. • Welk onderzoek is nodig om de Kwaliteit van Leven van mensen met autisme te verbeteren? • Autisme bij depressieve ouderen. • Autisme bij mensen met dementie.
Alles met d’Arc team & ook dankzij subsidiegevers
13
14
.... Tieners met autisme
d’Arc doel = te weten wie wanneer welke problemen heeft & weten wat werkt.
Sanne vd Bergh Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis
15
16
Inhoud
Ontwikkeling EF
• Ontwikkeling EF
Peuters
o o
• Opzet huidige studie
o o
School lft
Adolescent Jong volw
0 tot +/- 21: Toename in EF > +/-30: Afname in EF ! = Tempo verschilt per EF domein ! = Verschillen in tempo tussen personen
Late volw Ouder
• Verschillende ontwikkelingstrajecten
• Toekomst
14 12 10 8 6 4 2 0
17
Leeftijd Age ->
14 12 10 8 6 4 2 0
Leeftijd Age ->
14 12 10 8 6 4 2 0
Controles Autisme Leeftijd Age -> 18
n3
n7-4-2014
Ontwikkeling EF Peuters
o o o o
School lft
Adolescent Jong volw
Ontwikkeling EF • Vragenlijst onderzoek met BRIEF
Late volw
(Gioia, 2000; Huizinga & Smidts, 2011)
Ouder
0 tot +/- 21: Toename in EF > +/-30: Afname in EF ! = Tempo verschilt per EF domein ! = Verschillen in tempo tussen personen
• Ouders + leekrachten rapporteren zwakke scores op BRIEF bij kk met autisme (Boyd ea., 2009; Chan ea., 2009; Endedijk ea., 2011;
• Verschillende ontwikkelingstrajecten 14 12 10 8 6 4 2 0
Leeftijd Age ->
14 12 10 8 6 4 2 0
Leeftijd Age ->
14 12 10 8 6 4 2 0
Kalbfleish & Loughan 2012; Winsler ea., 2007; Yerys ea., 2009)
Controles
• Klinische scores bij 47% (inhibitie) tot 70% (planning) v/d kk met autisme (Gioia ea., 2002)
Autisme Leeftijd Age -> 19
20
Ontwikkeling EF
Ontwikkeling EF
• Vraag: Zijn er verschillen in type EF problemen tussen verschillende leeftijdsgroepen? JA.. • •
29 N=118 IQ>70 (74-132) 27 25 23 21 19 17 15
• Probleem met BRIEF o Geen evidentie voor relatie met prestatie op EF taken.
• Dus...EF problemen op BRIEF betekent niet dat er een EF probleem aan ten grondslag ligt! 6 t/m 8 9 t/m 11
• Dus...hoe ontwikkeling EF bij kinderen met autisme als EF wordt gemeten met EF taken?
12 t/m14 15 t/m 18
21 Bergh vd, Scheeren, Begeer, Koot & Geurts, 2014
22
Opzet huidige studie
Toekomst
• Studie naar ontwikkeling van tieners met autisme. o
Focus op zowel symptomen als cognitie o o
o
• Studie naar planningsinterventie voor tieners met autisme. o
oa depressie & angst EF taken + taak voor risico gedrag
• Plannen = ! & kan lastig zijn
Opzet o o o
o
Strategie “training” (van buitenaf)
o Hogere verwachtingen wat betreft plannen op middelbare school
+/- 50 tieners met autisme tussen 12 en 18 jaar +/- 50 controles tussen 12 en 18 jaar 2x zien met tussenperiode van 2 jaar!
• Onderzoek bij 185 tieners met ADHD naar planningsprotocol (Boyer, Geurts, Prins, & v/d Oord)
Nu klein aantal tieners geincludeerd dus nog geen resultaten. 23
24
n4
n7-4-2014
.... Toekomst onderzoek d’Arc
d’Arc doel = te weten wie wanneer welke problemen heeft & weten wat werkt
Hilde M. Geurts Universiteit van Amsterdam Dr. Leo Kannerhuis
25
26
Toekomst
Toekomst • Thema’s belangrijk voor de hele levensloop
• Lopende studies afronden & afhankelijk van uitkomst nieuwe studies opzetten. • Academische werkplaats o
o
Faal & succesfactoren
o
(zorg) Netwerken & Genetische counseling
• Transitierijke fases waarin bestaande kennis te weinig wordt benut
o Zie ook www.reach-aut.nl
o
Schoolleeftijd
o
Ouderen (=55+)
• Complexe problematiek & forse hulpvragen waar voor zorg & beleid veel winst te behalen is o Multiplex gezinnen
& Klinische crisishulpverlening
27
28
....
www.dutcharc.nl
Bedankt voor uw aanwezigheid & medewerking aan ons onderzoek & Goede reis!
29
30
n5
4/11/2014
Executieve functie training voor autisme
Executieve functie training voor autisme
Marieke de Vries
1. 2. 3. 4. 5.
Hilde M. Geurts – Pier Prins – Ben Schmand www.dutcharc.nl
Autisme & Executieve functies Executieve functie training Huidig onderzoek Resultaten Discussie
2
1
1. Autisme & Executieve functies
1. Autisme & Executieve functies
Cognitieve controle/Uitvoerende functies Parapluterm:
Welk gedrag bij mensen met autisme zou te maken kunnen hebben met een EF probleem? Geen rekening houden met sociale conventies Problemen met het wisselen van aandacht In spel blijven ‘hangen’ & andere perseveraties Letterlijk taalgebruik Het nodig hebben van voorspelbaarheid /structuur
Werkgeheugen, inhibitie, planning, flexibiliteit
Overlap: Bij veel gedrag meerdere Executieve Functies betrokken
Inhibition WM
Planning Flexibility
3
Executieve functie training voor autisme 1. 2. 3. 4. 5.
4
2. Executieve functie training Van binnenuit: trainen van de functies zelf Onderzocht bij ouderen, normale ontwikkeling, ADHD Adaptief in moeilijkheid Controlegroep
Autisme & Executieve functies Executieve functie training Huidig onderzoek Resultaten Discussie
Training
Getrainde Ongetrainde Andere taken taken EFs
Andere functies
Werkgeheugen (Melby-Lervag & Hulme, 2012)
Flexibiliteit
(Kray, 2012; White & Shah, 2006)
Inhibitie
(Thorell, 2009)
5
6
1
4/11/2014
2. Executieve functie training
2. Executieve functie training
EF training bij autisme:
EF training bij autisme:
ToM & EF training: alleen verbetering ToM (Fischer & Happe, 2005) EF & sociale vaardigheden interventie: positieve effecten EF> Sociale vaardigheden (Kenworthy et al., 2013).
ToM & EF training: alleen verbetering ToM (Fischer & Happe, 2005) EF & sociale vaardigheden interventie: positieve effecten EF> Sociale vaardigheden (Kenworthy et al., 2013).
EF als uitkomstmaat.
EF als uitkomstmaat.
Cognitieve training met positieve bekrachtiging: positieve invloed op werkgeheugen, maar slechts 3 kinderen & geen controle groep (Baltruschat, 2011) Social vaardigheden interventie: positieve resultaten (EF verbeterde) maar geen controle groep (Stichter et al., 2010)
Cognitieve training met positieve bekrachtiging: positieve invloed op werkgeheugen, maar slechts 3 kinderen & geen controle groep (Baltruschat, 2011) Social vaardigheden interventie: positieve resultaten (EF verbeterde) maar geen controle groep (Stichter et al., 2010)
7
8
Executieve functie training voor autisme 1. 2. 3. 4. 5.
3. Huidig onderzoek Braingame Brian (Prins 2013) Bij ADHD verbetering executieve functies & ADHD gedrag
Autisme & Executieve functies Executieve functie training Huidig onderzoek Resultaten Discussie
(Oord, 2012)
Virtuele wereld met trainingstaken: 25 sessies met 2 blokken van 3 trainingstaken
3 condities: Werkgeheugen training: Cognitieve flexibiliteit: Niet-EF:
9
werkgeheugentaak = adaptief flexibiliteittaak = adaptief alle taken = basisniveau
10
3. Huidig onderzoek Procedure Screening
Diagnose IQ
Training
Niveau 1
Niveau 2
Niveau 3
WG
WG 1
WG 2
Flexibiliteit Inhibitie Aandacht
Flexibiliteit
Flexibiliteit 1
Flexibiliteit 2
WG Inhibitie Aandacht
Niet EF
WG 1 Flexibiliteit 1
WG 2 Flexibiliteit 2
Inhibitie Aandacht
Niveau 4
EF Sociaal gedrag ADHD gedrag Kwaliteit van Leven
11
2
4/10/2014
Autisme en ouder worden 2
Overzicht Achtergrond Studie Stand van zaken Voorlopige resultaten Voorlopige conclusies Toekomst
Autisme en ouder worden Anne Geeke Lever Hilde M. Geurts 1
Autisme en ouder worden
Autisme en ouder worden
3
Achtergrond
4
Achtergrond Eén eerdere cognitie studie bij ouderen met autisme
Normale veroudering
53-83 jaar; N=23 autisme, N=23 controles Sommige domeinen intact, andere niet
Cognitie bij kinderen met autisme
Leeftijdseffecten voor fluency, verbaal en visueel geheugen Geurts & Vissers, 2011
Autisme en ouder worden
Autisme en ouder worden
5
Studie
6
Studie - procedure
20 jaar
75 jaar
1. 2.
Vragen:
3.
Aanmelding: vragenlijsten thuis invullen 1. autisme kenmerken Meetmoment 1: Diagnostisch instrument, 2. kwaliteit van leven 3 taken, interview, vragenlijsten door 3. psychische klachten proxy Meetmoment4.2: Experimentele en cognitieve klachten neuropsychologische taken 5. sociale kenmerken 6. op ADHD Meetmomenten UvA kenmerken of bij instelling 7. sensorische gevoeligheid
Symptomen
Comorbiditeit
Cognitie
1
4/10/2014
Autisme en ouder worden
Autisme en ouder worden
7
Studie - procedure 1. 2.
3.
Aanmelding: vragenlijsten thuis invullen Meetmoment 1: Diagnostisch instrument, 3 taken, interview, vragenlijsten door proxy Meetmoment 2: Experimentele en neuropsychologische taken
8
Studie - procedure 1. 2.
3.
1. Werkgeheugen Aanmelding: vragenlijsten thuis invullen 2. Inhibitie Meetmoment 1: Diagnostisch 3. Interferentieinstrument, 3 taken, interview, door 4. vragenlijsten Fluency (letters) 5. Fluency (categorieën) proxy Meetmoment 2: Experimentele en 6. Visueel geheugen neuropsychologische takengeheugen 7. Verbaal 8. Theory of Mind
Meetmomenten op UvA of bij instelling
Meetmomenten op of bij instelling 9. UvA Aandacht
10. Informatieverwerkingssnelheid
2
4/11/14$
Breinen$zijn$'hot'$ $
$
$
$
Volwassenen$met$au0sme:$$ Hersenen$van$“jong”$(30)$tot$“oud”$(75) Cédric$Koolschijn,$PhD$ Dutch$Au0sm$&$ADHD$Research$Center$$ Universiteit$van$Amsterdam$
[email protected]$$ $ 1$
2$
Een kijkje in de hersenen
Een kijkje in de hersenen
$
$
$ Frans Joseph Gall: Frenologie Rond 1800
$
Hersenbeschadiging$
Broca:$Taalproduc0e$ Wernicke:$Taalbegrip$
Wiskundeknobbel, Talenknobbel,
Rond$1850Z1900$
Phineas$Gage$ 1848$
3$
4$
Ons$brein..$heel$bijzonder?$
Ons$brein..$heel$bijzonder?$ $
$
$
$
5$
6$
1$
4/11/14$
Waarom$hersenen$en$au0sme$ bestuderen?$
Quiz!
jn,' i z ' lfde en' e z t 'he twerk n a ag'k senne illen' r d Ge is r6+10? Hoeveel 'her versch a ma nnen' u Hoeveel isk23*18
$
$!
$
$
Wat$is$het$onderliggend$biologisch$substraat$ van$bepaald$gedrag/func0es?$
Welke regel heeft de meeste punten? ......... . . . . . . . .
! Wat$zijn$de$mechanismen$van$veranderingen$ in$gedrag?$ $=>$Met$andere$woorden:$$Als$we$ouder$ $worden,$verandert$ons$gedrag.$Veranderen$ $onze$hersenen$op$dezelfde$manier$mee?$
7$
8$
Wat$is$er$tot$nu$toe$bekend?$
Wat$is$er$tot$nu$toe$bekend?$
$
$
$
$
$Rela0es$met$hersenstructuur$in$kinderen/
Alle$bevindingen$op$de$volgende$slides$zijn$ uitspraken$op$groepsniveau,$er$zijn$al0jd$ individuele$verschillen!$
adolescenten$met$ASD$ ! Grotere$hersenvolumes$op$jonge$leeeijd,$ MAAR$0jdens$adolescen0e/jong$volwassenen$ geen$verschil$meer$ $ $
9$
10$
Voorbeeld$hersenstructuur$in$ volwassenen$met$au0sme$
Voorbeeld$hersenfunc0e$in$au0sme$
$
$
$
In$volwassenen$
$!
Parietale$kwab$
(o.a.)$integra0e$informa0e$ $$$$$$$$ruimtelijk$denken$
Prefrontale$ kwab$
Visuele$ kwab$ $
Temporale$kwab$ (o.a.)$geheugen$ gehoor$ spraak$
Raznahan$et$al$2010$ 11$
Downloaded from http://cercor.oxfordjournals.org/ at Universiteit van Amsterdam on October 15, 2012
(o.a.)$planning$ mo0va0e$ Redeneren$ controle$
Soms$moeite$met$herkennen$van$gezichten$en$ emo0es$in$gezichten$=>$andere$ac0viteit$in$ gebieden$die$hiervoor$belangrijk$$ zijn,$bijv.$Amygdala$en$FFA$
! Volwassenen$hebben$meer$$ ervaring$met$gezichten.$$ Betekent$dat$dezelfde$neurale$ac0viteit$en$ aanspreken$van$hersennetwerken?$ 12$
2$ Figure 1. Lobar plots of cCV and CT against age for ASD and controls. Scatter plots for cCV are shown on the left and for CT on the right. Individuals with ASD (red) and controls (black) are shown separately. After application of Bonferroni correction for multiple comparisons, age-by-group interaction terms remain significant for temporal lobe cCV (F 5 11.0, P 5 0.001, eta squared 5 0.08) and CT (F 5 6.6, P 5 0.01, eta squared 5 0.05) only.
Vertex-Based Analysis Using this approach, we replicated the finding of the sublobar analysis within the temporal lobe reported above. In addition,
highly significant age-related group differences in CT were identified within the right (medial frontal, superior frontal, inferior frontal, precentral, inferior temporal, parahippocampal
4/11/14$
MRI$en$Au0sme$&$Veroudering$
Huidige$stand$van$zaken$
$
$
$
$
! Met$verschillende$MRI$technieken$ ontwikkeling$van$het$brein$in$kaart$brengen$ ! Kunnen$we$cogni0eve$func0es$relateren$aan$ veranderingen$in$de$hersenen$en$blije$deze$ rela0e$constant$naarmate$we$ouder$worden?$ ! Als$deze$rela0e$bestaat,$is$die$vergelijkbaar$ voor$mensen$met$au0sme$en$veroudering?$
13$
Het$doel$is:$50$volwassenen$met$en$50$ volwassenen$zonder$au0sme$van$30Z75$jr$voor$ deelname$aan$MRI$onderzoek.$ Huidige$stand:$ ! 43$deelnemers$met$au0sme$gescand,$3$ ingepland,$nog$een$paar$te$gaan!$ ! 16$deelnemers$zonder$au0sme$gescand,$11$ ingepland,$2$op$wachtlijst.$ =>$nog$ruim$20$nodig!$Vooral$mannen$35Z60$jr$$ 14$
Bedankt$voor$de$aandacht!$ $
$
$ Vragen?$
15$
3$
