INHOUD Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v Dankwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ix Lijst van gebruikte afkortingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xxvii INLEIDING Hoofdstuk I. Situering en maatschappelijke relevantie van het onderwerp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Hoofdstuk II. Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Hoofdstuk III. Opbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 DEEL I. HISTORISCHE CONTEXT VAN HET ETHISCHE INSTELLINGSBELEID IN BELGIË Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Hoofdstuk I. Rol van de Kerk in het Ancien Régime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Hoofdstuk II. Tijdelijke etatisering na de Franse Revolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Hoofdstuk III. Secularisering vanaf de jaren 60 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Afdeling 1. Intrede van leken in het beheer van congregationele zorginstellingen . . . . . Afdeling 2. Erkenning van de maatschappelijke functie van zorginstellingen . . . . . . . . Afdeling 3. Toenemende overheidsregulering in de zorgsector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Erkenning van de levensbeschouwelijke vrijheid van patiënten . . . . . . . . . . Afdeling 5. De strijd voor het behoud van de katholieke identiteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Indirecte maatregelen via het instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. De cruciale rol van koepelorganisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Intersentia
19 19 20 21 22 22 23
xiii
Inhoud
Hoofdstuk IV. Eerste sporen van het ethische instellingsbeleid in de jaren 70 en 80 . . . . . . . . . . . . . . . 25 Afdeling 1. Het hospitalocentrisme heeft van zorginstellingen sterfhuizen gemaakt . . . Afdeling 2. Reactie tegen de blinde toepassing van nieuwe technologieën . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. De Amerikaanse roots van instellingsbeleid voor therapiebeperking. . . . . . Afdeling 4. De opkomst van de palliatieve zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Het eerste ethische instellingsbeleid in België . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25 26 27 29 31
Hoofdstuk V. Maatschappelijke veranderingen rond de millenniumwisseling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Afdeling 1. De fusiegolf in het Belgische zorglandschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. De wettelijke erkenning van het zelfbepalingsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Verankering in de Euthanasiewet, de Wet Patiëntenrechten en de Wet Palliatieve Zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. De patiënt als zingever van zijn eigen bestaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. De behoudsgezinde reactie vanuit de zorg praktijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Booming van het instellingsbeleid voor levenseindezorgbeslissingen . . . . . Afdeling 4. Multiculturalisering van de zorgsector. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Nieuwe zorgknelpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Interculturele bemiddeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. De multiculturele uitdaging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33 34 34 34 35 36 36 39 39 41 42
Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 DEEL II. BEGRIPPENKADER Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Hoofdstuk I. Zorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Afdeling 1. Algemene omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Ziekenhuizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Ouderenzorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Geestelijke gezondheidszorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Gehandicaptenzorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
49 50 51 53 54
Hoofdstuk II. Instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Afdeling 1. Algemene omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Afdeling 2. Onderscheid op basis van de vorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
xiv
Intersentia
Inhoud
§ 1. Mondeling instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Formeel instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Algemeen formeel instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Patiëntspecifiek formeel instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Procedureel instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Patiënt-georiënteerde instellingsprocedures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Zorgverlener-georiënteerde instellingsprocedures . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Instellingsbeleid inzake voorafgaande zorg planning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Het begrip ‘voorafgaande zorgplanning’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. De verschillende fasen van VZP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Juridisch kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Instellingsbeleid inzake VZP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Onderscheid op basis van de inhoud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Ethisch instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Klinisch instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Praktisch instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56 56 57 62 74 74 80 87 87 88 90 91 93 93 94 94
Hoofdstuk III. Medische beslissingen rond het levenseinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Afdeling 1. Algemene omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Afdeling 2. Euthanasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 § 1. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 § 2. Juridisch kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Afdeling 3. Hulp bij zelfdoding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 § 1. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 § 2. Juridisch kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Afdeling 4. Levensbeëindiging zonder verzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 § 1. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 § 2. Juridisch kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Afdeling 5. Staken of niet instellen van een behandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 § 1. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 § 2. Juridisch kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Afdeling 6. Pijnbestrijding met mogelijk levensverkortend effect . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 § 1. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 § 2. Juridisch kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Afdeling 7. Palliatieve sedatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 § 1. Begrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 § 2. Juridisch kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Intersentia
xv
Inhoud
DEEL III. DE ZORGINSTELLING ALS ETHISCHE NORMGEVER Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Hoofdstuk I. Evolutie van het zorgethische denken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Afdeling 1. De traditionele zorgethiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. De institutional turn van de geneeskunde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Het ontstaan van de Organisational Ethics. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Algemene omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Het vertegenwoordigingsvraagstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Het bevoegdheidsvraagstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
123 125 126 126 127 127 130
Hoofdstuk II. Functies van het ethische instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Afdeling 1. Ondersteuning van het zorg personeel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Praktische bijstand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Juridische bescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Klinisch-ethische ondersteuning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Levensbeschouwelijke profi lering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Bescherming van de instellingsbelangen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
133 133 134 135 136 137
Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 DEEL IV. HET ETHISCHE INSTELLINGSBELEID EN DE RECHTEN VAN DE BEHEERDER Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Hoofdstuk I. De vrijheid van vereniging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Afdeling 1. Algemene beschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Rechtsbron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Toelichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Belgische zorginstellingen vallen onder het verenigingsbegrip . . . . . . . . . . § 1. Autonome begripsinvulling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Institutioneel karakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Bij wet bepaalde opdracht, werking en financiering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Taak van algemeen belang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Gereglementeerde werking en financiering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Economische dienstenverstrekker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
xvi
145 145 145 147 147 148 150 150 150 152
Intersentia
Inhoud
§ 5. Vrijwillige oprichting en vrije beleidsbepaling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 6. Rechtsvorm niet determinerend. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Zorginstellingen in de private sector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Zorginstellingen in de openbare sector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 7. Met zorginstellingen vergelijkbare organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Ethische beleidsontwikkeling in zorginstellingen is toegelaten . . . . . . . . . . Afdeling 4. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
153 154 155 156 158 160 161
Hoofdstuk II. De vrijheid van meningsuiting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Afdeling 1. Algemene beschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Rechtsbron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Toelichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Zorginstellingen hebben een ruime meningsvrijheid in ethische kwesties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Zorginstellingen vallen onder het toepassingsgebied van artikel 10 EVRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Vrijwel elk ethisch standpunt is beschermd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Zowel waardeoordelen als objectieve informatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Ook maatschappelijk afwijkende of kwetsende standpunten . . . . . . . . C. Ongeacht de vorm of het medium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Geen bescherming van onjuiste, bedenkelijke of onrealistische informatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Geen bescherming bij negatieve beïnvloeding van patiënten . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Geen onevenredige aantasting van de persoonlijke artsenbelangen . . . . . . Afdeling 6. Geen bescherming van een voor de democratie bedreigende mening . . . . Afdeling 7. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
163 163 163 165 165 167 167 168 169 170 172 174 175 177
Hoofdstuk III. De vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Afdeling 1. Algemene beschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Rechtsbron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Toelichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Interne versus externe gewetensvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Individuele versus collectieve gewetensvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Principiële neutraliteitsplicht en actief pluralisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Gewetensbezwaren tegen de door de patiënt gevraagde zorgen . . . . . . . . . . § 1. Probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Het begrip ‘gewetensbezwaren’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Potentiële dragers van gewetensbezwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Zorgverleners . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Zorginstellingen, gezondheidsorganisaties en koepelverenigingen . . . § 4. De bescherming van gewetensbezwaren via gewetensclausules . . . . . . . . . . A. Het begrip ‘gewetensclausule’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Intersentia
179 179 180 180 181 183 184 184 186 187 188 189 190 190
xvii
Inhoud
B. Soorten gewetensclausules . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Kritische beschouwingen over gewetensclausules . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Morele bezwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Praktische bezwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Constitutionele bezwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Gewetensclausules in het Belgisch medisch recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Artikel 350, tweede lid, 6° Sw.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Artikel 11 Waals Decreet van 18 juli 1997 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Artikel 14, tweede en derde lid Euthanasiewet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Artikel 5 Wet Medisch Begeleide Voortplanting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Belgische zorginstellingen hebben geen aanbodsverplichting inzake euthanasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Geen voorwaarde voor erkenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Geen verplichting op grond van de Euthanasiewet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Geen wettelijk onderdeel van palliatieve of kwaliteitsvolle zorg . . . . . . . . . § 4. Kwalificatie als medische handeling niet doorslaggevend. . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Belgische zorginstellingen hebben geen recht op gewetensbezwaren tegen euthanasie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Het actuele euthanasiebeleid in Vlaamse zorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . A. De rol van religieuze koepelorganisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Empirische gegevens per sector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Geen fundamenteel recht op gewetensbezwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Gewetensclausule inzake euthanasie niet van toepassing . . . . . . . . . . . . . . . A. Parlementaire werkzaamheden over artikel 14, derde lid Euthanasiewet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Doctrinale interpretaties van artikel 14, derde lid Euthanasiewet . . . . § 4. Recht op gewetensvrijheid beschermt niet alle gewetensbezwaren . . . . . . . A. Geen algemeen en absoluut recht op gewetensbezwaren . . . . . . . . . . . . B. Externe gewetensbescherming heeft slechts beperkte draagwijdte . . . . § 5. Handvest Grondrechten van de Europese Unie geldt niet voor zorginstellingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Geen uitbreiding naar een algemeen recht op gewetensbezwaren . . . . B. Niet van toepassing op zorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Geen horizontale directe werking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 6. Resolutie 1763 (2010) van de Raad van Europa is niet afdwingbaar . . . . . . A. De ontwerpresolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Kritiek op de ontwerpresolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. De definitieve resolutietekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Juridische waarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 6. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191 208 208 209 210 213 213 215 215 216 217 217 218 218 219 221 222 222 225 228 230 230 237 241 241 246 255 256 257 258 258 259 260 261 262 262
Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
xviii
Intersentia
Inhoud
DEEL V. HET ETHISCHE INSTELLINGSBELEID EN DE RECHTEN VAN DE ARTSEN Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Hoofdstuk I. De organisatievrijheid van zorginstellingen in arbeidsrechtelijke verhoudingen . . . 271 Afdeling 1. Het begrip ‘interne organisatievrijheid’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Zorginstellingen hebben een recht op interne organisatievrijheid . . . . . . . § 1. Levensbeschouwelijk georiënteerde zorginstellingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Met zorginstellingen vergelijkbare organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Onderwijsinstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Overheidsgereglementeerde en gesubsidieerde instellingen . . . . . . . . . Afdeling 3. De interne organisatievrijheid is niet absoluut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
271 272 272 274 274 277 278 279
Hoofdstuk II. Het recht op professionele artsenautonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Afdeling 1. Algemene beschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Tweevoudig beschermingsmechanisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Via een wettelijk verbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Via een wettelijke nietigheidssanctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Voortschrijdende afbrokkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Kritische beschouwingen bij medisch-inhoudelijke handelingsbeperkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Toelaatbaar in het belang van de patiënt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Betwistbaar in het (uitsluitende) belang van de instelling. . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Toetsing van een euthanasieverbod aan het recht op professionele autonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Op basis van de kwalificatie van euthanasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Eerste stelling: euthanasie is een medische handeling . . . . . . . . . . . . . . B. Tweede stelling: euthanasie is geen medische handeling . . . . . . . . . . . . C. Tussenbesluit: geen consensus, maar de kloof versmalt . . . . . . . . . . . . . § 2. Op basis van de beperkingsgronden van het recht op professionele autonomie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Relatief karakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Eerste beperkingsgrond: de zorgvuldigheidsnorm . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Tweede beperkingsgrond: de structuur en organisatie van de medische activiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Op basis van de werkingssfeer van artikel 11 Wet Uitoefening Gezondheidszorgberoepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Professionele autonomie geldt zolang geen afwijkende regeling is voorzien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
281 281 284 284 284 284
Intersentia
xix
285 285 285 286 287 287 289 289 290 290 290 295 303 303
Inhoud
B. Professionele autonomie geldt voor alle handelingen gesteld door artsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Op basis van het Kwaliteitsdecreet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Verplicht intern kwaliteitsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Geen strijdigheid met de professionele autonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Op basis van de professionele verantwoordelijk heid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Het begrip ‘professionele verantwoordelijkheid’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Euthanasie valt buiten de verantwoordelijkheid van zorginstellingen Afdeling 4. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
304 305 305 306 307 307 308 309
Hoofdstuk III. Het recht op morele artsenautonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Afdeling 1. Algemene beschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Omschrijving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Tweevoudig beschermingsmechanisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Via een recht op gewetensbezwaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Via een verbod van gewetensdwang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. De relatie tussen morele autonomie en maatschappelijke normering . . . . . § 1. Niet-conventioneel compatibilisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Conventioneel compatibilisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Conventioneel incompatibilisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Empirische gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Toetsing van een instellingsverbod inzake euthanasie aan het recht op morele autonomie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Strijdig met het recht op gewetensvrijheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Gewetensclausule beschermt een dubbele keuzevrijheid . . . . . . . . . . . . B. Beperkingen van de gewetensvrijheid uitsluitend ten voordele van patiënten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Strijdig met het discriminatieverbod in arbeidsrechtelijke relaties . . . . . . . A. Algemene beschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Krachtlijnen van de Belgische Antidiscriminatiewet . . . . . . . . . . . . . . . C. Uitzondering voor wezenlijke en bepalende beroepsvereisten . . . . . . . D. Uitzondering voor identiteitsgebonden organisaties. . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Strijdig met de loyaliteitsplicht van instellingsmedewerkers . . . . . . . . . . . . A. Het begrip ‘loyaliteitsplicht’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Geloofsclausule in se niet ongeldig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Geen afstand van fundamentele grondrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Discretieplicht tot behoud van de instellingscredibiliteit . . . . . . . . . . . . E. Rekening met het bestaan van professionele alternatieven . . . . . . . . . . F. Recht op procedurele waarborgen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
xx
311 311 312 312 313 313 313 315 316 318 319 320 320 321 323 323 326 328 334 342 342 343 344 345 349 350 352
Intersentia
Inhoud
Hoofdstuk IV. Toetsing van enkele vormen van instellingsbeleid aan de rechten van artsen . . . . . . 355 Afdeling 1. Klinische instellingsvoorschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. In beginsel niet bindend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Tenzij als invulling van de zorgvuldigheidsnorm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Organisatorische instellingsvoorschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Bindend karakter principieel mogelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Mits respect voor bepaalde voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Geen schending van patiëntenrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Wederzijdse aanvaarding in een bindend document. . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Ethische instellingsvoorschriften. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
355 355 355 356 356 357 357 357 359 359
Hoofdstuk V. Gevolgen van de schending van het recht op professionele en/of morele autonomie 361 Afdeling 1. Nietigheid van een contractueel euthanasieverbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Wettelijke basis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Nietige clausules . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Uitdrukkelijk euthanasieverbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Impliciet euthanasieverbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Aard van de nietigheidssanctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Nietigheid of onbestaanbaarheid? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Absoluut of relatief nietig? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Verjaring van de nietigheidsvordering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Termijn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Aanvangspunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Gevolgen van de nietigheidssanctie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Geen uitvoering voor de toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Behoud van de samenwerkingsovereenkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Schadevergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Onrechtmatige contractweigering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Precontractuele aansprakelijkheid van de beheerder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Sanctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Schadevergoeding bij equivalent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Contractdwang? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Onrechtmatig ontslag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Casuïstiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Wijzen waarop het artsencontract wordt beëindigd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Onrechtmatig karakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Sanctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Schadevergoeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Re-integratie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
361 361 362 362 362 363 363 364 368 368 368 369 369 370 370 372 372 372 373 373 374 375 375 377 378 380 380 381
Intersentia
xxi
Inhoud
Afdeling 4. Klachtrecht, stakingsvordering en dwangsom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 Afdeling 5. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 DEEL VI. HET ETHISCHE INSTELLINGSBELEID EN DE RECHTEN VAN DE PATIËNTEN Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 Hoofdstuk I. De Wet Patiëntenrechten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 Afdeling 1. Algemene beschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Rechtsbron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Specifiek geregelde zorgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. De verhouding tussen Belgische zorginstellingen en de Wet Patiëntenrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Ziekenhuizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Andere zorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
391 391 391 393 393 395 396
Hoofdstuk II. Het recht op bescherming van de psychische en fysieke integriteit . . . . . . . . . . . . . . . . 397 Afdeling 1. Algemene beschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Rechtsbron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Bescherming van de fysieke en psychische integriteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Keuzerecht bij zorgbeslissingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Recht op gezondheidsinformatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Autonomie aan het levenseinde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. De verhouding tussen Belgische zorginstellingen en artikel 8 EVRM . . . . § 1. Onderscheid tussen publieke en private zorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Beperking van de gewetens-, expressie- en verenigingsvrijheid van zorginstellingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Doorwerking in de nationale rechtsorde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
397 397 397 398 399 400 402 402 403 403 404
Hoofdstuk III. Toetsing van verschillende vormen van instellingsbeleid aan de rechten van patiënten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Afdeling 1. Palliatieve fi lter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. In beginsel toegelaten procedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Toepassing van het vrij initiatief in de gezondheidszorg . . . . . . . . . . . . B. Vrije interpretatie van algemene instellingsplichten . . . . . . . . . . . . . . . .
xxii
405 405 407 407 408
Intersentia
Inhoud
§ 3. Zorgvuldigheidsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Informatieverstrekking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Toestemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Redelijke adviestermijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Objectiviteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Deskundigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. Zorgvuldige motivering en bewaring. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Aangifte bij niet-betrokken instellingsorganen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. In beginsel toegelaten procedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Zorgvuldigheidsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Privacybescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Proportionaliteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Legitiem doeleinde. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Bijkomend klinisch-ethisch advies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Extra reflectie bij complexe casussen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Belang van een ethische structuur voor de zorgpraktijk . . . . . . . . . . . . C. Weerstand tegen het inroepen van klinisch-ethisch advies . . . . . . . . . . § 2. In beginsel toegelaten procedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Zorgvuldigheidsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Informatie en toestemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Privacybescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Redelijke adviestermijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Objectiviteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Deskundigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. Zorgvuldige motivering en bewaring. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Aanwezigheid van getuigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. In beginsel toegelaten procedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Zorgvuldigheidsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Privacybescherming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Recht op bezoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 5. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
413 413 420 426 428 428 428 429 429 430 430 430 432 432 433 433 433 434 435 436 438 438 439 440 441 441 442 443 443 443 443 443 444 447
Hoofdstuk IV. Procedurele toegangsbescherming tot bij wet geregelde zorgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Afdeling 1. Inleidende beschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Algemene uitgangpunten in de Straatsburgse rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . § 1. Principiële beleidsvrijheid van lidstaten in medisch-ethische materies . . . § 2. Garanderen van de zorgtoegankelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Vrije invulling van de beschermingsmaatregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Geen beschermingsplicht bij potentieel misbruik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Recht op integrale informatie bij zorgweigering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. De zaak R.R. tegen Polen (2011) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Feiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Intersentia
449 451 451 451 452 453 455 455 455
xxiii
Inhoud
B. Beslissing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Gevolgen voor de zorgpraktijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Informatie over het ethische instellingsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Verwijsinformatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Resolutie 1763 (2010) van de Raad van Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Toetsing voor de Belgische situatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Euthanasiewet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Abortuswet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Wet Medisch Begeleide Voortplanting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Recht op geïnformeerde toestemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Recht op kwaliteitsvolle dienstverlening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F. Erkenningsreglementering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . G. Continuïteitsverplichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . H. Wetgeving inzake voorafgaande zorgplanning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Voorstellen tot hervorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Ethische transparantieplicht voor zorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . B. Wettelijk kader voor voorafgaande zorgplanning in instellingsverband . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Geïntegreerd systeem voor levenseinde-advies en -verwijzing . . . . . . . § 6. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Tijdige second opinion door een onafhankelijke instantie . . . . . . . . . . . . . . . § 1. De zaak Tysiac tegen Polen (2007) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Feiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Beslissing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. De zaak A., B. en C. tegen Ierland (2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Feiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Beslissing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Gevolgen voor de zorgpraktijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Resolutie 1763 (2010) van de Raad van Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Toetsing voor de Belgische situatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Geen specifieke reviewprocedure voor afgewezen zorgverzoeken . . . . B. Bestaande adviesprocedures voldoen niet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Bestaande meldingsprocedures voldoen niet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . D. Klachtprocedure bij de ombudsdienst volstaat niet . . . . . . . . . . . . . . . . . E. Wettelijke schadevergoedingsprocedures volstaan niet . . . . . . . . . . . . . § 6. Voorstellen tot hervorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Geen rechterlijke toetsing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Specifieke ad hoc commissies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 7. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
456 457 458 459 460 460 460 463 464 465 466 467 468 472 477 477 482 491 511 512 512 512 513 514 514 514 515 515 516 516 517 521 524 525 526 527 527 528
Hoofdstuk V. Actiemogelijkheden voor de patiënt bij schending van het zelfbepalingsrecht . . . . . 529 Afdeling 1. Artikel 8 EVRM als basis voor potentiële claims . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529 Afdeling 2. Buitengerechtelijke actiemogelijkheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530 § 1. Bemiddelingsprocedure bij de ombudsdienst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530
xxiv
Intersentia
Inhoud
§ 2. Klacht bij de Vlaamse Zorginspectie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Klacht bij de Provinciale Raad van de Orde van Geneesheren . . . . . . . . . . . § 4. Procedure bij het Fonds voor Slachtoffers van Medische Ongevallen . . . . . Afdeling 3. Gerechtelijke actiemogelijkheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Strafprocedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Civielrechtelijke aansprakelijkheidsprocedure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B. Vordering tegen de arts met gewetensbezwaren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C. Vordering tegen een instelling met gewetensbezwaren. . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
531 532 533 535 535 536 536 537 538 540
Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 DEEL VII. HET ETHISCHE INSTELLINGSBELEID EN DE TOEZICHTHOUDENDE ROL VAN DE OVERHEID Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 Hoofdstuk I. De erkenningsreglementering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 Afdeling 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Minimale kwaliteitseisen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Ziekenhuizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Ouderenzorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Alle gezondheidszorginstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Minimaal zorgaanbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Palliatieve zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Geriatrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Neonatale zorg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Oncologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Comapatiënten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
547 547 547 549 550 551 552 553 555 556 556 558
Hoofdstuk II. Financieringsvoorwaarden en -beperkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559 Afdeling 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Maatschappelijk instellingsbelang rechtvaardigt fi nancieringsvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Ethische instellingsvisie kan het recht op subsidie niet beperken . . . . . . . . Afdeling 4. Overheidssancties uitzonderlijk toegelaten bij manifeste schending van patiëntenrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Intrekking of vermindering van subsidies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Weigering, schorsing of intrekking van de uitbatingsvergunning . . . . . . . Afdeling 5. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
559
562 562 563 564
Intersentia
xxv
561 561
Inhoud
Hoofdstuk III. Bestuurlijk toezicht door de Vlaamse Zorginspectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 Afdeling 1. Algemeen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 2. Toezichtssfeer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 3. Controlebevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Ziekenhuiswet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Wet Patiëntenrechten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. KB 21 september 2004 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Woonzorgdecreet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Kwaliteitsdecreet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afdeling 4. Tussenbesluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
567 568 568 569 570 571 572 574 575
Besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577 ALGEMENE BESLUITEN EN SLOTBESCHOUWINGEN Eerste besluit: De traditionele tegenstelling verkleint, de complexiteit van de besluitvorming vergroot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 Tweede besluit: Zorginstellingen hebben een ruime ethische beleidsvrijheid mits respect voor bepaalde principes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Afdeling 1. Respect voor de rechten van de instellingsartsen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583 Afdeling 2. Respect voor de rechten van patiënten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584 Afdeling 3. Respect voor de toezichthoudende rol van de overheid . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 Derde besluit: Zorginstellingen moeten euthanasie niet aanbieden, maar kunnen het ook niet verbieden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 Vierde besluit: De toegang van patiënten tot euthanasie moet beter beschermd worden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589 Slotbeschouwingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591 Literatuuroverzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593 Trefwoordenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623
xxvi
Intersentia
