PROJECT > GASLEIDINGEN VERWIJDEREN MET EEN RAKETTECHNIEK > SNEL & LUID
infra actie > BAM Infraconsult goes Jakarta
> Koninklijk stadspark
in Apeldoorn. ‘Dit zie je nergens anders’
NR 3
SEPTEMBER 2013 • JAARGANG 16
> Utrecht CS:
zo ontwar je spaghetti-spoor
in beeld Koninklijk stadspark
V
22
an saaie parkeergelegenheid tot levendig stadspark. In opdracht van de gemeente Apeldoorn toverde hoofdaannemer BAM Civiel het centraal gelegen Brinkpark om tot een moderne groenstrook - inclusief een ondergrondse, tweelaagse parkeergarage (235 plaatsen). Contractwaarde: 8.149.000,- euro. Mostert De Winter bouwde op het dak van de parkeergarage een park van 4.000 vierkante meter voor ‘jong en oud’, met een skatebaan, jeu-de-boulesbaan, waterpartijen en picknickplaatsen. De zogeheten Xeroflor® daktuinconstructie bestaat uit lichtgewicht opvulmateriaal (EPS) met daarop Xero Terr daktuinsubstraat. Dwars door het park stroomt de beek De Grift. Decennialang lag de beek ondergronds. In het vernieuwde Brinkpark is De Grift het belangrijkste waterelement. ‘Een natuurlijke waterstroom die centraal door het park loopt, over het dak van een parkeergarage; dat zie je nergens anders in ons land’, aldus Hans van Cooten, bedrijfsleider van Mostert De Winter. Op de bodem van de “nieuwe” De Grift plaatste Mostert De Winter een laag leem met daarop waterplanten waar het prettig toeven is voor vissen en insecten. Langs de beek zijn wandelpromenades aangelegd en zitjes geplaatst. Ook zijn eiken, beuken en lindebomen geplant. Hans: ‘De gehele ontwikkeling heeft een duurzaam karakter zodat de gemeente verzekerd is van een langjarige groene uitstraling en een praktisch beheer. Dankzij de samenwerking met BAM Civiel bieden we Apeldoorn een totaalpakket: een parkeergarage en stadspark.’ BAM Wegen richtte de infrastructuur rondom het eind mei geopende Catharina Amaliapark opnieuw in en legde onder meer nieuwe fietspaden aan.
3
mix Vraag het Rob van Wingerden > Lid raad van
bestuur BAM
4
Langzaam verschijnen er berichten in de media dat de economie herstelt. Een sprankje hoop? ‘Ik zie inderdaad een lichtpuntje.’ Lichtpuntje: leg eens uit? ‘BAM bestrijkt de gehele keten. Van het allereerste initiatief tot en met de bouw en het onderhoud. Woningbouw zit achteraan in de keten en heeft het nog heel zwaar in de markt. Toch zien we op dit moment dat er bij onze projectontwikkelaar AM meer belangstelling is voor nieuwe huizen wanneer ze een nieuw woningplan lanceren. Er komen steeds meer mensen op af, vaak meer dan in het zaaltje passen… Kortom: dat lijkt een héél voorzichtig herstel.’ Eén van de grootste wegenbouwprojecten van Nederland tot 2020 wordt aanbesteed, is er nieuws? ‘Ja, wij zijn geselecteerd, samen met twee andere aannemers voor de volgende ronde. Het project heet SAA3 en gaat onder meer om de verbreding en het stroomlijnen van snelwegen tussen Schiphol, Amsterdam en Almere. Een mooi project, de winnaar zal verantwoordelijk zijn voor het ontwerp, de bouw, het onderhoud en de financiering.’ Uiteraard zou je haast zeggen… ‘Het is inderdaad een goede ontwikkeling dat dit soort projecten middels een DBFMO op de markt wordt gezet. Hoewel er nog best haken en ogen aan dit bestedingsproces zitten, is het wel de juiste richting. Het stimuleert innovatie en voorkomt verspilling. Het sluit ook naadloos aan op het speerpunt operational excellence van onze strategische agenda, het dusdanig inrichten van de processen dat we voor een zo laag mogelijke prijs maximaal voldoen aan de eisen van de klant. Daar zijn we goed in en dat proberen we elke dag te verbeteren.’
en verder
Jakarta calling… De nieuwe vestiging BAM Infraconsult Indonesia. Michael Burghardt verhuisde in oktober 2012 naar de Indonesische hoofdstad Jakarta en inmiddels staat met de overname van PT Baja Engineering de nieuwe vestiging. ‘Met een team van 28 mensen maken we volledig driedimensionale ontwerpen voor staalwapening voor betonconstructies’, legt Michael uit. ‘Het computerontwerp signaleert al vroegtijdig clashes. Zo voorkom je faalkosten tijdens de bouwfase. Leveranciers krijgen een digitaal bestand waarin het knippen en buigen van de wapening exact wordt aangegeven.’ BAM zal nog veel plezier hebben van de aanwinst, voorspelt Michael. ‘De kennis is breed inzetbaar. Voor de bouw van de Poort van Noord - de N33 - helpen we bij het ontwerp van negen kunstwerken. We ontwerpen ook een kademuur in Liverpool. Daarnaast biedt BAM Infraconsult Indonesia ook mogelijkheden voor de internationale ambitie voor groei in de Asia-Pacific regio.’
Roet te lijf Een nieuw soort opdracht voor BAM Leidingen & Industrie: de aanleg van een buizensysteem met luchtcirculatie voor een nieuwe productiehal voor carbon-producent Cabot. Projectleider André Habing van BAM Leidingen & Industrie leidt het projectteam in de Rotterdamse Botlek. Hij legt uit: ‘Cabot produceert carbon black, een roetproduct dat wordt gebruikt voor onder meer autobanden en als additief voor kunststoffen. De nieuwe hal is circa vijftien bij twintig meter en vijftig meter hoog. BAM Leidingen & Industrie legt het buizensysteem en de luchtcirculatie aan. Bij de productie worden roetdeeltjes die elders in de fabriek worden geproduceerd vermalen tot stof: het systeem vangt dat op en blaast het via een systeem van leidingen naar filters. Uiteindelijk komt het op de begane grond in een verpakkingsmachine terecht, die het product via lopende banden aflevert in zakken van twintig kilo of in big bags. Het processysteem wordt aangesloten op de bestaande voorraadsilo’s. We leveren op in februari 2014.’
PRIMEUR IN DORDT Het Materieelbedrijf van BAM Rail voldoet aan alle Europese richtlijnen voor het onderhoud van wagons. Daarom kreeg het begin juli van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) het internationale Entity in Charge of Maintenancecertificaat. BAM Rail is nu de eerste spooraannemer in Nederland die in het bezit is van dit nieuwe certificaat. Het beoordeelt vier onderdelen: het onderhoudsmanagement, de onderhoudsontwikkeling, de onderhoudsplanning en de werkplaatsinstandhouding. Die voldoen nu aan de Europese regelgeving voor wagononderhoud.
ELKAAR AANSPREKEN OP ONVEILIG GEDRAG Een mooie prestatie: door BAM Infratechniek is trede 3 van de Veiligheidsladder van ProRail behaald. In totaal zijn er vijf treden. De ladder is een norm om het veiligheidsbewustzijn van bedrijven te meten en te verbeteren. Bij elke trede krijgt het bedrijf een certificaat. ProRail ontwikkelde de ladder in samenwerking met spooraannemers. ‘Een mooi begin’, zegt Bianca Peper, hoofd Veiligheid BAM Infratechniek. ‘We zijn op de goede weg, maar uiteindelijk gaat het erom dat iedereen veilig werkt en dat het vanzelfsprekend is dat we elkaar op onveilig gedrag aanspreken.’
6
Innoveren stopt nooit > In de drie laboratoria van BAM Infra
10 Jack de Leeuw van SBRCURnet > Over de logische fusie van CURnet met SBR RECONSTRUCTIE HOBBEMASTRAAT De Hobbemastraat in de Schilderswijk in Den Haag wordt volledig vernieuwd. ‘Het is een integraal werk,’ zegt Jan Bekker, als projectleider van BAM Rail verantwoordelijk voor de spoorvernieuwing. ‘BAM Wegen, BAM Rail en BAM Milieu zijn hierbij betrokken. We vernieuwen de straat, de lantaarnpalen, het riool en de trambaan; ongeveer 700 meter dubbelspoor. Het project begon in april en duurt tot september.’
Meten verandert radicaal
H
et meten van infrastructuur objecten zoals (spoor)bruggen - om de mate van slijtage en de voorspelbaarheid van het onderhoud te bepalen - is al zo oud als de infrastructuur zelf. Maar de manier waaróp we meten, verandert het komende decennium radicaal. Dat voorspelt John van Steen, directeur van Infra Sensor Solutions. Het bedrijf is een samenwerking tussen Van Steens bedrijf Ostara Communications, het Oostenrijkse NBG Holding en BAM Infratechniek. ‘Nu meten we objecten ter plaatse, met koperen strips. Maar ons bedrijf gebruikt
een nieuwe techniek, namelijk glasvezeltechnologie.’ Die technologie is overgewaaid uit de olie- en gasindustrie, legt John van Steen uit. ‘Koper werkt daar niet omdat het elektrostatisch is. In plaats daarvan gebruikt de olie- en gasindustrie deze glasvezeltechnologie, die wij nu ook in de infra toepassen. Het werkt zo: je verbindt het object via een stuk glasvezelkabel met het bestaande glasvezelnetwerk in Nederland. De trillingen die treinen en wegverkeer veroorzaken, zorgen voor reflecties in de glasvezelkabel. Die ‘lezen’ wij met een meetunit, zodat we kunnen zien of en zo ja, waar schade is in het object.’ Voordelen te over: ‘Je kunt meten zonder dat er mensen ter plaatse hoeven te zijn, dus op afstand data verzamelen, en dat doorlopend. Een stroombron is niet nodig en je hebt geen last van tussenkomst van andere bronnen. Het is bovenal veel nauwkeuriger. We hebben de eerste grote opdracht al binnen: we monitoren de spoorbrug van Geldermalsen.’ Zijn er nog nadelen? ‘Eigenlijk niet. De initiële kosten voor het leggen van de glasvezelverbinding zijn hoog, maar die verdien je snel terug.’
5
15 ProRail wil spaghetti ontwarren > Elke route een eigen corridor
19
Hoogleraar Geert Teisman > Gebiedsontwikkeling moet op de schop
14 16 18 20
Rubrieken reActie het getal bam@ kroonjuweel
reportage
De wegen-, water- en betonlaboratoria van BAM Infra in Utrecht vormen de drie kraamkamers van het bedrijf. Hier zien innovaties het levenslicht die de bouw slimmer en duurzamer maken. Een tipje van de sluier.
6
7
BAM INFRA OPENT DERDE LABORATORIUM IN UTRECHT
DE GEHEIMEN VAN HET LAB
Vlnr. Jan Mijnsbergen, Bas Reedijk, Wim Heerens, Rémy van den Beemt
I
n een smal, meterslang aquarium golft negen kuub water heen en weer tegen een Xbloc van Madurodam-formaat. Het is de vinding van Bas Reedijk. Alweer tien jaar geleden plantte zich een idee in zijn hoofd voor een nieuw model golfbrekerblok. Eentje die door zijn vorm - een X met aan beide zijden twee uitsteeksels - goed in elkaar haakt en daardoor stabiel en makkelijk te plaatsen is. En waarvoor bovendien minder beton nodig is dan bij bestaande modellen. De civiel ingenieur zaagde thuis in zijn garage een eerste versie uit houten blokjes en het definitieve ontwerp is nu dus te bewonderen in het lab in Utrecht in een proefopstelling. De vinding van Bas is inmiddels gepatenteerd en wordt wereldwijd op ruim twintig plaatsen toegepast.
8 DE FEITEN WAAR Wegen-, water- en
betonlaboratorium in Utrecht WAT Sinds eind mei bevinden de drie laboratoria zich onder één dak. Dat maakt samenwerking een stuk gemakkelijker. Er werken ongeveer vijftien medewerkers in opdracht van de BAM Infra-werkmaatschappijen aan innovaties. Daarnaast doen ze onderzoek en voeren tests uit. WAAROM Vernieuwen is een belangrijk thema in de strategische agenda van de BAM Infrawerkmaatschappijen. Duurzaamheid staat bovenaan.
Het is een fraai voorbeeld van wat laboratoria die met de modernste apparatuur zijn uitgerust, goed kunnen: innovaties uitdokteren waar opdrachtgevers als ProRail en Rijkswaterstaat blij van worden. Meer dan ooit tellen milieuaspecten en levensduur, maar ook de bouw- en onderhoudskosten van een nieuwe snelweg, spoorbrug of tunnel. En dat zijn precies de gebieden waarop BAM Infra dankzij het werk van de labs belangrijke stappen vooruit kan zetten. Bijvoorbeeld omdat een materiaalsoort jaren langer blijkt mee te gaan door er een hulpstof aan toe te voegen. Of omdat door een slimme vondst bij het asfalteren dertig procent minder CO2 vrijkomt. Zónder terugval in kwaliteit. Niet voor niets hebben de drie labs heel wat patenten op hun naam staan.
DE CIVIELINGENIEUR ZAAGDE THUIS IN ZIJN GARAGE EEN EERSTE VERSIE UIT HOUTEN BLOKJES
Zaten de teams van het wegenlab en het waterlab al bij elkaar, sinds een paar maanden heeft ook het betonlab onderdak aan de Winthontlaan in Utrecht gevonden. Hoofd laboratorium Wim Heerens is er vanochtend bezig met kwaliteitscontroles van proefstukken voor de nieuwe rijksweg om Leeuwarden. Vraag de vijftiger - met ruim dertig jaar ervaring dé betonspecialist hier - en hoofd Materiaaltechnologie Jan Mijnsbergen iets over beton te vertellen en de heren barsten los. Ze roemen de bijzondere eigenschappen van het materiaal dat anno 2013 hightech is. ‘Je kunt beton de eigenschappen geven die je in een specifieke toepassing nodig hebt: heel sterk als dat nodig is, of juist heel zwak’, vertelt Wim. In één adem gaat hij verder over nieuwe methodes en technieken, waarbij het betonlab aan de wieg stond. ‘Bij Sluiskil wordt in de slappe grond een tunnel geboord onder het kanaal Gent-Terneuzen. Een speciale wand zorgt voor de overgang naar de slappe grond. Dit dichtblok, al gauw vijf meter dik, bestaat uit een lage sterkte mortel die we zelf hebben ontwikkeld. Het is sterk genoeg om de grond te keren en tegelijk kan de tunnelboor erdoorheen.’ Jan vertelt over een verkeerstunnel in Emmen, waar BAM de cutter soil mix-wand voor het eerst toepast. ‘Een relatief nieuwe techniek om de wanden te maken. In het lab voeren we een uitgebreide serie proeven uit. We willen de constructieve eigenschappen van dit materiaal goed begrijpen, maar ook de gewenste levensduur van honderd jaar bereiken.’
Kennis loont In het wegenlab bestudeert Rens Winnubst intussen het recept voor 6,5 kilo asfalt. ‘Een SMA moet het worden. Rood asfalt’, vertelt hij. De bestelling komt van de asfaltcentrale in Deventer, een van de acht centrales van BAM Wegen TMA waarvoor Rens en zijn collega’s regelmatig typetests uitvoeren. Rens: ‘Het samenstellen van de juiste mix luistert heel nauw. Dat komt echt op grammen aan. Als ik iets meer steen toevoeg, of juist minder, veranderen de eigenschappen al.’ Het wegenlab heeft in Nederland een repu-
tatie opgebouwd in de ontwikkeling van innovatieve asfaltsoorten, vertelt hoofd Technologie Rémy van den Beemt. LEAB (Laag Energie AsfaltBeton) bijvoorbeeld, waarvan de halfwarme productiewijze minder energie kost dan bij conventioneel steenslagasfaltbeton. Bovendien gaat de aanleg gepaard met lagere emissies van koolwaterstoffen.
Prominente rol Rémy: ‘Een lager energieverbruik en verminderde CO2-uitstoot zijn voor ons belangrijke factoren in de ontwikkeling van nieuwe asfaltproducten. Onze klanten schakelen ons ook om die reden steeds vaker in voor het ontwerp en beheer van nieuwe en bestaande wegen. Voor BAM Wegen is dat een grote kans, want onze kennis en innovaties kunnen we zo efficiënt vertalen naar de praktijk. Een voorbeeld is LE2AP, ons demonstratieproject voor duurzame innovaties in verwerking en gebruik van asfalt. Hiermee willen we een significante verbetering voor het milieu en de leefomgeving bewerkstelligen. Onder meer door honderd procent gebruik van gerecycled materiaal, asfaltproductie bij een temperatuur van tachtig graden Celsius en een geluidreductie van 10dB(A). In het kader van het programma Life+ ontvingen we onlangs van de Europese Commissie een subsidie van 1,25 miljoen euro. Wij investeren ook 1,25 miljoen euro in dit project. LE2AP heeft een looptijd van vier jaar en ons laboratorium krijgt een prominente rol in het traject. Alle innovaties die voortkomen uit LE2AP zullen we te zijner tijd toepassen in een proefvak van een project.’ Wie zijn oren en ogen goed de kost geeft, stuit in de drie labs op nog veel méér innovaties. Komt er een dag dat in de laboratoria niets meer te innoveren valt? Nee, zeggen de medewerkers. Het is nooit klaar, het kan altijd beter. Daarom werkt iedereen hier elke dag weer aan nóg slimmere methoden, technieken en materialen. En dat is nou precies wat hun vak zo boeiend maakt.
•
99 SPEUREN Het BAM-gebouw aan de Winthontlaan in Utrecht biedt onderdak aan drie laboratoria: het wegenlab van BAM Wegen en het waterlab en betonlab van BAM Infraconsult. Daarmee beschikt Koninklijke BAM Groep over een unieke bundeling van kennisinstituten. Duurzaamheid vormt de rode draad in alle innovaties die in de laboratoria tot stand worden gebracht. De doelstelling is nieuwe producten en technieken snel en efficiënt te vertalen naar de praktijk voor een structurele en significante verbetering voor milieu en leefomgeving. De opkomst van contractvormen waarbij de verantwoordelijkheid voor het ontwerp steeds vaker bij de bouwonderneming komt te liggen, biedt ruimte optimalisaties sneller in te voeren. Op deze wijze komt BAM tegemoet aan de wensen van opdrachtgevers, die steeds hogere eisen stellen aan duurzaamheid en maatwerk.
interview
10
cv
WIE ir. Jack de Leeuw (1953) FUNCTIE Algemeen directeur
SBRCURnet ACHTERGROND De Leeuw studeerde in 1981 af als architect aan de TU Delft. Werd beleidsmedewerker energiebesparing op het ministerie van Economische Zaken. Deed vanaf 1985 als divisiemanager gebouwde omgeving vele projecten op het gebied van duurzaamheid bij een voorloper van Novem (nu Agentschap.nl). Zoals de energieproeftuin in Hoofddorp, Ecolonia in Alphen aan den Rijn en onderzoeken naar zonneenergie. Werd in 1998 directeur van SBR.
• De kennisnetwerken woningbouw en beton slaan handen ineen • Want de grenzen tussen sectoren als woningbouw, utiliteitsbouw, infra en waterbouw vervagen
‘Kennis delen is eng, maar loont’
De fusie tussen CURnet en SBR is een logische stap, meent Jack de Leeuw, algemeen directeur van het (gefuseerde) kennisnetwerk voor de bouwsector SBRCURnet. Om moderne uitdagingen het hoofd te bieden, is samenwerking nodig in de bouwsector. Die moet zelf met innovaties komen.
Even terugblikken ‘CURnet werd in 1952 door de betonwereld opgericht. SBR ontstond in 1959 vanuit de woningbouw. Kennisnetwerken waren hard nodig in de tijd van de wederopbouw. De woningbouw moest bijvoorbeeld groeien van 30.000 naar 150.000 woningen per jaar. Beide sectoren stonden voor een enorme bouwopgave, die ze niet konden bolwerken met de traditionele methodes en materialen.’
11
Samenwerken ‘Anno 2013 vervagen de grenzen tussen sectoren als woningbouw, utiliteitsbouw, geo-techniek, infra, waterbouw en stedenbouw. Deze komen - vooral in steden - allemaal bij elkaar. Alle sectoren in de bouwwereld moeten gezamenlijk en integraal naar de bouwopgave kijken, de kenniswereld voorop. Daarom is de fusie een logische stap.’
daken die hemelwater bufferen. Maar er zal veel meer nodig zijn. Bij de grote steden zien we veel belangstelling om dit probleem gezamenlijk aan te pakken. Dat is een goed voorbeeld van hoe sectoren die oorspronkelijk gescheiden werkten, elkaar nu vinden.’
Actuele vraagstukken
Hoog rendement
‘Onze prioriteit is het bevorderen van ketensamenwerking en kennis over duurzaamheid. De uitdaging waar de sector voor staat, is om zelf met innovatieve oplossingen te komen voor maatschappelijke vraagstukken. De overheid gaat niet meer vertellen wat er precies gebouwd moet worden. De markt bepaalt wat er wordt gebouwd.’
‘Er is enorme bereidheid om kennis te delen en de complete bouwsector met kennis en innovatie naar een hoger plan te tillen. Daarom stappen bedrijven als BAM in bestuurlijke functies in de kenniswereld. De koplopers weten dat het in het begin even eng is om kennis weg te geven, maar ze realiseren zich dat je er heel veel voor terugkrijgt.’
Verbinden is troef
Bouwcampus
‘Onze taak is om alle innovatieve kennis te ontwikkelen, te delen en te borgen. Wij zijn “gespecialiseerde generalisten”: mensen met kennis van de vakgebieden en met een netwerk van zeker duizend mensen die specialist zijn in hun vakgebied. Wij brengen die mensen en hun kennis bij elkaar en samen kom je tot innovaties.’
‘Rijkswaterstaat, de Rijksgebouwendienst en Bouwend Nederland hebben het initiatief genomen tot het oprichten van De Bouwcampus. Ik ben bestuurslid omdat SBRCURnet er deel van gaat uitmaken. De Bouwcampus is een fysiek en virtueel platform dat allerlei kennisorganisaties bij elkaar brengt. Zoals de onze, maar ook opleidingsinstituten en hogescholen, Rijkswaterstaat, TNO en vele anderen. Het doel is om gezamenlijk innovaties tot stand te brengen op het gebied van duurzaamheid, klimaatverandering en maatschappelijke uitdagingen. De bouwsector kan hier innovatieve oplossingen voor bieden. De wereld verandert. We hebben continu vernieuwingen nodig. Het is goed dat de hele keten samenwerkt om dat tot stand te brengen.’
Klimaatoplossingen ‘Een voorbeeld van een actueel vraagstuk is dat vooral steden worstelen met het klimaat. Fijnstof en het afvoeren van hemelwater zijn actuele problemen. Er zijn al groene gevels ontwikkeld die fijnstof afvangen, en natuurlijke oevers en groene
•
project
GAS GAAT ALS EEN RAKET Voor Gasunie verwijdert BAM Infratechniek Zuid het merendeel van de Stewarts & Lloyds-gasleidingen in Noord-Brabant. Dankzij de rakettechniek worden leidingen uit de grond getikt op ‘plekken waar dat eigenlijk niet kan’.
12
Carel Peeters en Arjan van Crey: ‘Dankzij de rakettechniek halen we leidingen uit de grond op plekken waar dat normaal gesproken niet kan.’
RAKETTECHNIEK BAM Infratechniek gebruikt de rakettechniek om oude gasleidingen te verwijderen. Op de leiding die eruit moet, wordt een stalen u-balk gelast. Een pneumatische hamer (de raket) tikt in een horizontale beweging kort achter elkaar op de achterkant van de balk. De trillingen die het tikken veroorzaken, wrikken de leiding los die anderhalve meter onder de grond ligt. Nog geen half uur later ligt er een zwarte buis met een lengte van veertig meter op het gras. Medewerkers van BAM Infra hakken de buis met een luchtzaag in stukken van zes meter. Afvalverwerker Van Gansewinkel verwerkt de leidingen.
G
asunie vervangt of ontmantelt delen van het bestaande gastransportnetwerk in Brabant tussen Boxtel en Roosendaal en Venray-Deurne-Milheeze. Projectleider Carel Peeters van Gasunie: ‘Door samenwerking met regionale nutsbedrijven (RNB) en de aanleg van vervangende infra kunnen we grote segmenten van de verouderde delen van ons netwerk afstoten. RNB’s nemen de gaslevering in afgestoten gebieden over. Zij beschikken over een meer dekkend netwerk in die regio’s.’ Gasunie laat in Noord-Brabant meer dan tachtig kilometer leidingen verwijderen, tot nu toe doet BAM Infratechniek Zuid ongeveer de helft. Het gaat om de Stewarts & Lloyds-leiding (S&L), die is vernoemd naar de Engelse fabrikant en net na de oorlog werd aangelegd tussen de Rotterdamse haven en Venlo. Dat was voor het transport van kerosine naar de geallieerde vliegvelden in Duitsland. In 1966 kocht Gasunie de lijn en hakte het tracé voor gastransport in twee delen: Venray-Deurne-Milheeze
en Boxtel-Roosendaal. Anno 2013 naderen de leidingen het einde van hun technische levensduur en worden, waar mogelijk, ontmanteld.
Tak, tak, tak Op woensdag 16 augustus verwijdert BAM een leiding in het Tilburgse Reeshofpark. Een oorverdovend en ritmisch geluid dendert deze ochtend door het park: tak, tak, tak! Vogels fladderen verschrikt op uit de bomen, fietsers kijken op. Namens Gasunie legt opzichter John Schoonbrood uit: ‘Voor leidingen die je niet gebruikt, blijf je verantwoordelijk. We moeten ze netjes achterlaten in de grond, onderhouden en monitoren. Dat kost geld. Iets wat er niet is, hoef je niet te onderhouden. Bovendien is het verwijderen van leidingen wettelijk verplicht en beter voor het milieu. Blijven leidingen in de grond, dan levert dat voor toekomstige reconstructies problemen op: niemand weet precies wat voor buizen en kabels waar in de grond zitten.’ Gasunie
knipt het verwijderen van de S&L-leiding in vier stukken, zogenoemde ‘loten’ met elk een lengte van ongeveer twintig kilometer. BAM Infratechniek Zuid won de tender voor het eerste deel, het traject Venray-Deurne-Milheeze. Een klus ter waarde van negen ton, die eerder dit jaar is afgerond. Ook verwierf BAM Infratechniek Zuid het tweede lot (Gilze-RijenTilburg). Contractwaarde: anderhalf miljoen euro. Geplande oplevering: mei 2014.
Soepel Het driekoppige projectteam van Gasunie projectleider Carel Peeters, John Schoonbrood en Robert Meijer - kijkt geconcentreerd hoe een mobiele kraan van BAM Infratechniek Zuid de oude gasleiding centimeter voor centimeter uit de grond trekt. Dat gaat soepel dankzij de zogenoemde rakettechniek (zie kader). Arjan van Crey, projectleider namens BAM Infratechniek Zuid, doet nadat de kraan weer zwijgt zijn gehoorbeschermers af en toont zich tevreden met de rust die wederkeert in het grootste park in Tilburg. ‘We graven ’s morgens een
gat in de grond, trekken die leiding eruit en maken ’s middags met zand de gaten weer dicht. We zaaien de grond direct in. Twee weken later ligt er weer een mooie grasmat. We breken geen straten op en verwijderen of verplaatsen geen monumentale bomen. We trekken de leiding er gewoon onder vandaan.’ John: ‘Dankzij de rakettechniek van BAM halen we leidingen uit de grond op plekken waar dat normaal gesproken niet kan, zoals onder oude bomen of drukke rijkswegen.’ Arjan wijst naar de twee eikenbomen die pal naast de werkplek in het Reeshofpark staan. ‘We graven iets verder een gat en trekken de leiding onder de bomen vandaan. We laten het groen ongemoeid, net als straten, fietspaden en provinciale wegen. In de buisgaten spuiten we zand. Het is een groen- en infrabeschermende techniek.’
Zwemmen In de auto op weg naar de werklocatie aan de rand van het Reeshofpark vertelt BAMprojectleider Arjan dat Gasunie eind 2013 en
in de loop van 2014 lot 3 en 4 in de markt zet. ‘Door goed, veilig en netjes te werken, hopen we ook voor die projecten in aanmerking te komen. Ons team, bestaande uit vijftien man, is gewend om in kleinstedelijk gebied te werken. We hebben korte lijntjes met overheden en nutsbedrijven.’ Opzichter John: ‘Dat ontlast ons enorm. Een ander voordeel: BAM heeft meerdere disciplines in huis. Van Rijkswaterstaat moeten we hier bijvoorbeeld in het Wilhelminakanaal zinkers verwijderen. Dankzij de maritieme tak van BAM Infra hoeven we daar nauwelijks over na te denken. We zijn tevreden over de samenwerking. BAM Infratechniek Zuid denkt actief met ons mee.’ Gasunie verwijdert in de toekomst ook buiten bedrijf gestelde leidingen (BB) in NoordBrabant en Zeeland, in totaal bijna 90 kilometer. BAM Infratechniek Zuid denkt mee in het voortraject en doet ook een aanbieding. Arjan: ‘Als we de tenders winnen, komt er de komende vijf jaar een hoop extra werk aan.’
•
13
reActie ‘DE CRISIS STIMULEERT INNOVATIES IN DE BOUW’
14
PAUL DE VRIES
MARCO DE ROOIJ
Woonmarkteconoom bij Rabobank
Directievoorzitter BAM Infratechniek
‘Volmondig mee eens. Eerder verkocht je je product toch wel, dus innovatie was niet noodzakelijk. Nu wel. Ik zie twee stromen. De eerste: aannemers betrekken klanten in het vroegste stadium bij projecten. Ze luisteren beter en laten mensen meepraten over bijvoorbeeld vormgeving en materialen. En de tweede: het product zelf. De markt zoekt manieren om de prijskwaliteitverhouding te verbeteren. In de infra moet dit net zo goed gelden: je moet opdrachtgevers overhalen jouw product te kopen. Iedereen is op zoek naar goede en nieuwe producten, die toch scherp geprijsd zijn. Ik kan me overigens ook voorstellen dat BAM bedrijfsmatig innoveert, door meer samenwerking tussen de verschillende werkmaatschappijen. Bijvoorbeeld tussen de woning- en utiliteitsbouw, bij de ombouw van kantoren tot woningen. Deze partijen kunnen veel van elkaar leren als ze nauw samenwerken.’
‘In een markt met dalende prijzen en minder werk, moet je innoveren om je te onderscheiden van concurrenten. Aan tunnels, wegen of spoor valt qua product niet zoveel te innoveren als aan bijvoorbeeld woningbouw. Dus moeten wij die innovatie vooral op het terrein van ons werkproces zoeken. Je ziet goed dat we anders omgaan met andere partijen, zoals leveranciers; we zoeken veel meer naar partnerschap en samenwerking. Ook intern innoveren we in meer intensieve en creatieve samenwerking; tussen BAM Wegen, BAM Civiel, BAM Rail, BAM Infratechniek en BAM Infraconsult. Daarnaast wordt het in aanbestedingen steeds belangrijker hoe je duurzaamheid regelt en hoe je omgaat met het onderhoud op lange termijn. Op die terreinen blijven we natuurlijk ook innoveren.’
PROJECT DOORSTROOMSTATION UTRECHT: HET ONTWARREN VAN DE ‘SPAGHETTI’ AAN SPOREN OP EN ROND STATION UTRECHT CENTRAAL.
1938
toen/nu 2013
15 15
Al in 1938 was het spoornet bij het Utrecht Centraal Station één kluwen aan sporen en wissels. En dat werd er in de loop der jaren niet minder op. Daar moet project Doorstroomstation Utrecht nu verandering in brengen. Het project is te vergelijken met ‘een chirurg die in één operatie hart, longen, nieren en de milt onder handen neemt en tegelijkertijd de patiënt in leven moet houden.’ Voor spoormannen als projectdirecteur Ben Hendriks en zijn collega’s - een combinatieteam van VolkerRail en BAM Rail - is het ‘een droomproject’.
Ben Hendriks legt uit: ‘Er zijn nu bij station Utrecht Centraal zoveel aansluit- en wisselmogelijkheden, dat je vanuit elke richting op elk spoor kunt aankomen. Het is allemaal met elkaar vervlochten. Daarom zeggen we: we gaan de spaghetti ontwarren. De routes, zoals Alkmaar-AmsterdamMaastricht en Rotterdam-Arnhem, krijgen nu elk een eigen doorvoerroute - de corridor altijd hetzelfde spoor en dezelfde aankomst.’ Begin buitenwerk: eind juli 2013. Spoor operationeel: eind 2015.
het getal
kort
1 16
• Het grootste dakpark van Nederland ligt in Rotterdam • Het meet ruim een kilometer en: ‘We bouwen het bovenop een winkelcentrum.’
O
BAM Wegen heeft op de nieuwe stadsbrug De Oversteek in Nijmegen de nieuw ontwikkelde integraalvoeg met speciale asfaltmengsels aangelegd. Minder geluidsoverlast, trillingsvrij, onderhoudsvrij en onzichtbaar.
CRADLE TO CRADLE
(KILOMETER)
p het dak van het nieuwe winkelcentrum aan de Vierhavensstraat in de Rotterdamse wijk Delfshaven verrijst een stadspark. Woensdag 10 juli was de feestelijke opening van het eerste deel. ‘Het grootste dakpark van Nederland’, aldus Theo Vermeulen van Mostert De Winter, die de aanleg als projectleider overziet. ‘Het park is ruim één kilometer lang en 85 meter breed. We bouwen het bovenop het winkelcentrum, dat negen meter hoog is. Aan de achterkant, richting de Hudsonstraat, loopt het schuin af in een talud en eindigt het bij een dijk.’ In het park komen onder meer trappen met natuursteen en waterpartijen, grasweiden, een speeltuin, terrassen, bomen en bosschages. Vermeulen: ‘De gemeente wil deze wat verouderde wijk weer aantrekkelijk maken voor bewoners
flex
en bezoekers. Vandaar de combinatie van bedrijvigheid en groenrecreatie.’ Gemeente Rotterdam nam zelf het ontwerp voor haar rekening en schakelde Mostert De Winter in voor de uitwerking op detailniveau van het bestek. ‘Wij nemen de projectleiding voor onze rekening’, vertelt Vermeulen. ‘Op het dak hebben we daktuinsubstraat aangebracht. Dat is een kunstmatige en duurzame ondergrond voor plantengroei, maar qua gewicht lichter dan gewone grond. Bomen en bosschages kunnen er uitstekend op groeien. We werken voor de uitvoering samen met verschillende BAM-zusterbedrijven. Het grondwerk, de bestrating en de riolering doet Nootenboom. BAM Civiel legt de trappen aan en BAM Wegen voert de asfalteringswerkzaamheden uit. De volledige oplevering staat gepland voor juli 2014.’
•
De groenspecialist van BAM Wegen, Mostert De Winter, heeft met Xeroflor het Cradle to Cradle-certificaat in huis. Het werd toegekend aan de Xeroflor-vegetatiematten. ‘Wij zijn de enige licentiehouder in Nederland’, vertelt bedrijfsleider Hans van Cooten. ‘We gebruiken de matten op vegetatiedaken en daktuinen. Cradle to Cradle betekent dat alle grondstoffen na de levensduur geen afval zijn, maar opnieuw grondstoffen worden. Er zijn diverse typen daktuinen vegetatiesystemen, Xeroflor is als enige ter wereld gecertificeerd. Dat komt omdat we de hele keten duurzaam maken, dus niet alleen het product en grondstoffen zelf, maar ook de manier van kweken, het waterverbruik, en het transport.’ Hans: ‘Het certificaat is een mooie erkenning voor heel wat jaren maatschappelijk verantwoord ondernemen.’
ALLES-IN-ÉÉNECODUCT BAM Civiel Zuidoost heeft de opdracht verworven voor de bouw van vier ecoducten in de Ecologische hoofdstructuur. Twee komen bij Landerd (bij Oss), de andere twee bij Heeze/Leende en Valkenswaard (nabij Eindhoven). Projectleider Mario Rodriguez: ‘Ecoducten zijn oversteekplaatsen voor wilde dieren. Ze verbinden Nederlandse natuurgebieden met elkaar die door wegen van elkaar zijn afgesneden. Wij maken een ecoduct over de A50 en de N324, bij de natuurgebieden ‘t Mun en Herperduin. Bij Heeze/Leende en Valkenswaard verbinden we drie natuurgebieden met ecoducten over de A2 en de N396.’ Bijzonder aan het project, zegt Mario, is dat het “design & construct” is aanbesteed. ‘We zijn verantwoordelijk voor het ontwerp en voor alle vergunningen - voor de bouw, maar ook voor de afsluitingen van de A2 en A50. We leveren de ecoducten eind dit jaar op. BAM Civiel Zuidoost tekent de eerste twee jaar bovendien voor het onderhoud.’
ZONDER ‘KEDENG’ DE BRUG OVER ‘Het asfalt heeft een enorme weerstand tegen scheuren, en is daarnaast bestand tegen spoorvorming.’
D
it najaar, wanneer de nieuwe stadsbrug De Oversteek in Nijmegen in gebruik wordt genomen, stapt Maarten Jacobs in zijn auto. De adviseur op materiaalgebied van BAM Wegen TMA (Technologie - Materieel - Asfalt) rijdt dan waarschijnlijk een paar keer de brug over. Niet vanwege het fraaie uitzicht over de Waal, maar vooral om ‘zijn’ integraalvoeg uit te proberen. De traditionele voeg kent iedereen; vlak voordat je een brug op rijdt, moet je een zichtbare rand over, vaak met stalen tanden of randen. Je kunt het voelen én horen; kedeng. ‘Dat is de overgang van de stootplaat naar het kunstwerk,’ legt Jacobs uit. ‘Bij die verbinding zit de stootplaat vast aan de weg en eindigt waar de brug begint.’
Speciale asfaltmengsels Die verbinding is aan het uitsterven. Zo’n tien jaar geleden introduceerde de firma Ooms een andere voeg, in de volksmond de Ooms-voeg. Jacobs: ‘Daarbij zit de stootplaat vast aan de brug. Het uiteinde van die plaat is weggewerkt onder de rijweg. De
zichtbare rand is weg, net als het kedengeffect. Dat vermindert ook de geluidsoverlast aanzienlijk.’ Met die constructie als basisidee heeft BAM Wegen in het laboratorium in Utrecht de nieuwe integraalvoeg ontwikkeld. ‘Vooral op het gebied van materialen en het maken van computersimulaties hebben we belangrijke innovaties gedaan,’ vertelt Jacobs. ‘Waar de stootplaat aan de brug wordt verankerd, ligt zeven centimeter asfalt, net als op de rest van de brug. Maar hij ligt op een helling: het uiteinde, vijf meter verderop, ligt dertig centimeter onder het maaiveld. Voor het asfalt dat we op dat hellende stuk aanbrengen, hebben we speciale asfaltmengsels ontwikkeld met hoog gemodificeerde bitumina. Dat gedraagt zich een beetje als kauwgom: het is flexibel, heeft een enorme weerstand tegen scheuren, en is tegelijk bestand tegen spoorvorming.’
Onderhoudsvrij Jacobs en de onderzoekers hebben de asfaltmengsels grondig getest in het Utrechtse lab. ‘Onder veel zwaardere
omstandigheden dan je in werkelijkheid op een weg tegenkomt. Onze computersimulaties geven aan dat het zeker twintig jaar mee kan. In die periode is helemaal geen onderhoud nodig. De oude voeg had een levensduur van slechts drie of vier jaar.’ Het mengsel vraagt wel een speciaal verdichtingsprotocol. ‘Normaal walsen we tot tachtig graden, maar we moeten met dit type asfalt doorgaan tot veertig graden. En naarmate het afkoelt, moet je zwaardere walsen gebruiken. Omdat het terugveert.’ Ondanks de hogere kosten voor het aanleggen, twijfelt Jacobs er niet aan dat de uitvinding veel vaker ingezet gaat worden. ‘Zeker bij contracten met een lange garantie en onderhoudsverplichting, is dit meer dan rendabel. Je hoeft dus ook niet meer de weg te sluiten voor verkeer, wat vaak een boete van de wegbeheerder oplevert.’ Het najaar is nabij.... spannend? ‘Voor het eerst die brug oprijden is gewoon leuk. Ik weet dat het er goed bij zal liggen en ook over de jaren daarna maak ik mij geen enkele zorg.’
•
17
bam@
volgens mij
@Purmerend BAM Wegen ontwierp en realiseerde in opdracht van BAM Woningbouw en woningcorporatie Rochdale de infrastructuur van het Kwadijkerpark. In dit park van zorginstelling Prinsenstichting is een nieuw woongebied ontwikkeld.
18 18
@Delft In juni is de proeftuin Flood Proof Holland geopend. Deze proeftuin test en demonstreert tijdelijke waterkeringen zoals de BoxBarrier van BAM Infraconsult. Deze kan bijvoorbeeld gebruikt worden voor het tijdelijk ophogen van een dijk.
@Utrecht BAM Rail en partners vernieuwden in juli en augustus de trambaan tussen het Europaplein en de Jaarbeurs in Utrecht, in beide richtingen. In totaal werd drie kilometer spoor vervangen. Op 1 september reed de tram weer.
@Julianadorp In het kader van ombouwwerkzaamheden voor Ziggo zorgt BAM Infratechniek Telecom ervoor dat het netwerk geschikt wordt gemaakt door High Speed Internet.
@Amsterdam Voor de tweede keer in Nederland wordt een paalmatrasconstructie voor spoorwerk toegepast. Deze matrassen bieden een stabiele basis voor het spoor. De eerste paal is inmiddels geslagen.
@Breda BAM Civiel maakt de Bredase binnenhaven toegankelijk voor grotere plezierjachten door de bouw van een verhoogde Trambrug. HOKA Verkeerstechniek leidt het verkeer in goede banen tijdens de bouw.
@Steenwijk Onder de projectnaam BBV TRS Friesland 2013, vernieuwt BAM Rail het spoor in Steenwijk. Het spoor is eruit gehaald, de nieuwe onderbaan is aangebracht, de dwarsliggers onder de wisseldelen en de wissels zijn vernieuwd.
@Zijpe Streetprint heeft door middel van de reheatmethode een klinkerpatroon in asfalt aangebracht. Hierdoor ontstaan er geen voegen of scheuren waar onkruid tussen kan groeien. De methode is onderhoudsvriendelijk, geluidsarm en duurzaam.
@Amsterdam In het kader van de aanleg van Fiber to the Home voor Reggefiber, brengt BAM Infratechniek Telecom in stadsdeel “De Aker”, met behulp van een borstelmachine, het terugtrekkabel tracé aan.
Geert Teisman >
Hoogleraar bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en codirecteur van NederLandBovenWater. Dit innovatieprogramma zette de afgelopen jaren in op impulsen en innovatie. In juni liep het af. > Over spanning in de gebiedsontwikkeling.
‘H
et is pijnlijk te zien dat wij in Nederland te lang zijn doorgegaan met aanbodgestuurde gebiedsontwikkeling. Overheden bepaalden wat waar werd gebouwd, de bouwsector voerde uit en werd betaald. Dat systeem is niet meer houdbaar, zoveel is zeker. Daarom is de branche nu op zoek naar gebiedsontwikkeling “nieuwe stijl”. Eén vraag is essentieel: kunnen we een nieuw systeem ontwikkelen door partijen bij elkaar te brengen - van ziekenhuizen tot musea en van architecten tot particulieren? Een systeem waarbij de vraag centraal staat, en niet het aanbod. Nieuwe groepen moeten tot de bouwketen toetreden, maar dat zullen niet de banken en pensioenfondsen zijn. Dat moeten partijen zijn
die echt iets willen met de ruimte, die kansen en groeimogelijkheden zien, en die nieuwe manieren vinden om projecten te financieren. Een goed voorbeeld is Rotterdam Hoboken. Dat is het gebied rondom het Erasmus Medisch Centrum, de grootste werkgever van de stad. Het ligt centraal, nabij musea als Boijmans Van Beuningen, het Nederlands Architectuurinstituut en een hogeschool. Tot nu toe werd geïnvesteerd in de ruimte zonder na te denken of het een meerwaarde creëerde voor de omgeving. Het ziekenhuis krijgt elke dag veel bezoekers. De vraag is of we die niet langer kunnen laten blijven in de omgeving. Kunnen de musea en het medisch centrum daarvoor investeringen combineren? Dat is een andere manier van denken en werken. Nog een voorbeeld van NederLandBovenWater is een experiment in de gemeente Houten. Daar stelden we een globaal kader op voor de gebiedsontwikkeling en nodigden we private partijen en particulieren uit om met voorstellen te komen. Uitnodigingsplanologie noemen we dat. Dan ontstaat er iets spannends. Je legt de vraag bij de particulieren. Maar let op, de gemeenten zullen de manier van werken die ze gewend zijn, moeten aanpassen. Er ontstaat namelijk meer interactie; de gemeente moet flexibeler worden. En private partijen, zoals BAM, moeten een grote stap zetten om zelf de markt aan te jagen. Het is de ultieme ketenomkering en dat vereist ook van BAM intern een andere en meer flexibele assemblerende manier van werken.’
colofon
@Alphen aan den Rijn In opdracht van Rijkswaterstaat bouwt BAM een tunnel onder de aansluiting N11/Goudse Schouw. Deze maakt deel uit van de reconstructie van de N11 tussen de A12 en Alphen aan den Rijn ter verbetering van de verkeersveiligheid en de doorstroming.
@Den Haag De komende jaren wordt door BAM Milieu en BAM Civiel de Noordwal-Veenkade in het centrum van Den Haag opnieuw ingericht. De gracht gaat weer open, de bruggen worden vervangen en onder de nieuwe gracht komt een parkeergarage.
@Rotterdam De gemeente en Mostert De Winter hebben het eerste gedeelte van het acht hectare grote Dakpark Rotterdam geopend. Het park is één kilometer lang, vijfentachtig meter breed en negen meter hoog. Opvallend zijn de watertrappen die met BAM Civiel zijn gerealiseerd.
@Den Haag In opdracht van de Rijksgebouwendienst en Bavak Beveiligingsgroep hebben BAM Gebouwservices en HABO GWW de hoofdentree van het ministerie van Economische Zaken heringericht. Het project is binnen vier weken gerealiseerd.
Infra Actie informeert vier keer per jaar over de projecten van BAM Infra op het gebied van civiele en industriebouw en boven- en ondergrondse infrastructuur. In BAM Infra zijn de volgende bedrijven gebundeld: BAM Civiel, BAM Infratechniek, BAM Rail, BAM Wegen en BAM Infraconsult. Redactieleden Kathleen Banga-Davis, Mieke Chibani, Karin Dooren, Bart Hogenbosch, Jeroen Kleijn, Henk Kuipers, Karin van der Tas-Pennin, Willem Weeda, Rob van Wingerden Concept & realisatie ZB Communicatie & Media bv, Ede Vormgeving ZB/Marinka Reuten Tekst Willem Andrée, Patrick Boor, Annemieke Lenssinck, Machiel Rebergen Fotografie Gerard van Bree, Nick Franken, René Gelpke, Harmen de Jong, Rob Melchior, Haiko Oosterbaan, Jane van Raaphorst, John Voermans, KLM Aerocarto Drukwerk Modderkolk Grafische Projecten Contactadres BAM Infra, postbus 206, 3980 CE Bunnik, telefoon (030) 659 78 50 e-mail
[email protected] ISSN 1574-9568
19
kroon juweel PROJECT Westelijke en Oostelijke Passage Amsterdam Centraal (WOPAC) WAT Twee voetgangerstunnels met winkelpassages die een verbinding vormen zonder OVchippoorten onder het station en centrum WIE Albert Hazeleger, bouwmanager ProRail WANNEER 15 december 2011 - december 2012 CONTRACTWAARDE
20 miljoen euro OPDRACHTGEVER NS Poort
‘I 20
k zit 33 jaar in het vak, maar nog nooit is een klus zo uitzonderlijk soepel verlopen. Onder het Centraal Station in Amsterdam heeft BAM Civiel twee voetgangerstunnels gebouwd. Vanaf 2015 kunnen mensen zonder dat ze door OV-chippoorten moeten van de IJ-zijde naar het centrum en andersom. De passages zijn 45 meter breed en 80 meter lang. Voor de bouw van de tunnels heeft BAM Rail 140 meter spoor en diverse wissels verwijderd en teruggeplaatst. Drie perrons zijn compleet vernieuwd en verhoogd tot 76 centimeter boven de spoorstaaf, zodat ze aan de Europese norm (P76) voldoen. Want in 2020 moeten alle stations ‘rolstoelproof’ zijn. De krappe planning maakte de klus bijzonder en complex tegelijk; de treinen moesten blijven rijden. Dagelijks konden een kwart miljoen reizigers zien hoe we werkten. Waarom het zo soepel liep? We kenden elkaars uitdagingen: BAM had een strakke planning en voor ProRail was het dus zaak dat de dienstregeling intact bleef zodat we geen problemen met de omgeving kregen. Wat zo mooi was: het percentage treinen dat op tijd reed, steeg juist in de periode dat we aan het werk waren - en dat met drie sporen minder tijdens de exploitatie! Onze open samenwerking was een succes. We hebben bewezen dat er qua bouwen veel mogelijk is op Amsterdam Centraal. De tunnels zijn casco afgeleverd. Volgend jaar komen er winkels in. Medio 2015 opent de NS de westpassage voor het publiek.’
