1
Informatiepakket Frans Hals 2014
2
Inleiding
Inhoudsopgave
Waar gaat dit pakket over?
Wat kun je hier allemaal lezen?
Dit informatiepakket gaat over Frans Hals. Hij was de beroemdste Haarlemse schilder uit de Gouden Eeuw. Het Haarlemse Frans Hals Museum is naar hem vernoemd. Het pakket geeft een beeld van de kunstenaar en zijn schilderijen. Het is bedoeld om je op weg te helpen bij het maken van een presentatie over Frans Hals.
Wie was Frans Hals? Schilderijen van Frans Hals - Als een foto - Portretten - Schutterstukken - Schutters en schutterijen - Eten - Regentenstukken - Schilderstijl Het leven van Frans Hals in jaartallen Wist je dat? Voor meer informatie
3 4 4 5 5 6 7 8 9 10 14 16
3
Wie was Frans Hals? Een korte inleiding over zijn leven Frans Hals is geboren in Antwerpen rond 1582. Maar hij heeft daar niet lang gewoond, want al snelde verhuisde zijn ouders naar Haarlem. Antwerpen was in oorlog en veel mensen vertrokken naar het Noorden, waar het veiliger was. Frans Hals heeft zijn hele leven in Haarlem gewoond en gewerkt. Alleen in 1616 was hij drie maanden in zijn geboortestad Antwerpen Omdat Frans Hals al meer dan 400 jaar geleden leefde, is het moeilijk om sommige dingen met zekerheid over zijn leven te zeggen. Zo is het bijvoorbeeld niet bekend wanneer hij precies geboren is. Jouw geboortekaartje ligt waarschijnlijk nu nog zorgvuldig thuis opgeborgen, maar over 400 jaar ligt het daar vast niet meer. Zo is het ook met de documenten over Frans Hals gegaan, want papieren over zijn geboorte zijn niet bewaard gebleven. Wel is bekend hoe de ouders van Frans heette, zijn vader was François Hals en zijn moeder Adriana van Geertenrijck. Zijn ouders waren allebei al eens getrouwd geweest voordat ze bij elkaar kwamen. Zijn vader had al vier kinderen en zijn moeder in ieder geval een kind. Frans had dus minimaal 5 halfbroers/zussen. Ook had hij twee volle broertjes, Joost en Dirck. Frans, Joost en Dirck zijn alle drie schilder geworden! Maar de meeste kunstschilders worden niet zo maar een echte meester in het vak. Net zoals jij naar school gaat om te leren, is Frans Hals dat ook geweest. Hij heeft waarschijnlijk een kunstenaarsopleiding gevolgd bij de schilder en schrijver Karel van Mander. Van deze kunstenaar hangt ook werk in het Frans Hals Museum.
In 1610 werd Frans Hals lid van het Sint-Lucasgilde. Bij zo’n gilde waren allemaal mensen aangesloten die hetzelfde beroep hadden. Bij het SintLucasgilde zaten alleen maar kunstenaars. Rond deze tijd gebeurde er ook nog iets heel anders belangrijks in Hals’ zijn leven, hij trouwde namelijk met zijn geliefde Anneke Harmensdochter. In 1615 overlijdt zijn vrouw in haar kraambed. Hals is dus al rond zijn 32ste weduwnaar. Met Anneke heeft hij drie kinderen gekregen, waarvan er twee al jong overleden. Maar een jaar na het overlijden van Anneke werd Frans opnieuw gelukkig in de liefde en trouwde met Lysbeth Reyniersdochter. Met haar krijgt hij nog elf kinderen. Wat een groot gezin! Maar dit was heel normaal in die tijd, grote gezinnen kwamen veel voor. Tegenwoordig zijn Frans Hals’ beroemde schilderijen heel veel waard, maar tijdens zijn leven was Hals helemaal niet zo rijk. Toen hij een bejaarde man was geworden kreeg hij zelf ‘jaargeld’, dat was een soort geldbijdrage van de stad om eten van te kopen en huur te betalen. Hals is meerdere keren verhuisd, maar is wel altijd in Haarlem gebleven. Ook heeft hij gewoond aan het Groot Heiligland, de straat waar het Frans Hals Museum gevestigd is. In 1666 overleed Hals, hij is ongeveer 84 jaar geworden.
4
Schilderijen van Frans Hals Zijn kunstwerken Frans Hals is beroemd geworden door de vele portretten die hij geschilderd heeft. Er zijn nog ongeveer 200 schilderijen van hem bekend. Hij heeft er veel meer gemaakt, maar die zijn verloren gegaan. Het Frans Hals Museum bezit 12 schilderijen van Frans Hals. De meeste schilderijen zijn portretten. Portretten waren populair. Frans Hals maakte verschillende soorten portretten:
portretten van één persoon
groepsportretten
tegenhangers of pendant portretten
huwelijksportretten.
Als een foto Schilderijen kostten veel geld. Daarom waren het in de zeventiende eeuw vooral de rijke Haarlemse burgers die zich lieten schilderen door Frans Hals. Portretschilderijen werden meestal in opdracht gemaakt. Het was dan zeker dat ze verkocht zouden worden. Dit kan een reden zijn waarom Frans Hals vooral portretten maakte, hij had een groot gezin waar hij voor moest zorgen. De burgers lieten niet alleen een schilderij maken omdat Frans Hals zo goed kon schilderen; er bestond nog geen fotografie. Om dan toch een afbeelding van zichzelf of hun familie te hebben, bestelden ze een schilderij bij een schilder. Portretten waren vaak bedoeld als herinnering. Er werden bijvoorbeeld portretten gemaakt bij een huwelijk of als iemand afscheid nam bij een vereniging of instelling.
Prenten Geschilderde portretten werden ook gebruikt als voorbeeld voor prenten. Het kleine portretje van Schrevelius (uit 1617) heeft Frans Hals bijvoorbeeld met dit doel gemaakt. De prenten kon hij dan uitdelen, als een soort visitekaartje.
Lachen Vrolijk lachende mensen zoals je die tegenwoordig op familiefoto’s ziet, zul je op de meeste schilderijen niet tegenkomen. Een geslaagde (en dus rijke) burger was zeer netjes en deftig. Dit wilden ze ook uitstralen met hun portretten.
5
Portretten De portretten van Nicolaes van der Meer en zijn vrouw Cornelia Vooght zijn pendanten of tegenhangers. Dat betekent dat de schilderijen bij elkaar horen. Frans Hals schilderde sommige mensen meer dan een keer. In 1616 had hij Nicolaes van der Meer al eens geschilderd op een schuttersstuk. Hals maakte ook hele grote groepsportretten. De schuttersstukken en de regentenstukken. Nicolaes van der Meer, 1631
Cornelia Vooght, 1631
Schuttersstukken In 1616 maakt Frans Hals zijn eerste grote groepsportret: het schuttersstuk van de Sint-Jorisschutterij. Tussen 1616 en 1639 schilderde Frans Hals in totaal zes schuttersstukken; vijf voor de Haarlemse schutterijen en een voor een Amsterdamse schutterij. Het laatste heeft hij nooit afgemaakt, dat heeft een andere schilder voor hem gedaan. De vijf schilderijen van de Haarlemse schutterijen hangen allemaal in het Frans Hals Museum.
Schutters van de Sint-Jorisschutterij, 1616
6
Schutters en schutterijen In Haarlem waren twee schutterijen, de Sint-Jorisschutterij en de Cluveniersschutterij. Schutters verdedigden de stad en bewaakten de openbare orde. Elke stad had een of meer schuttersverenigingen. Schutters hadden niet alleen militaire taken, ook ceremoniële. Als er bijvoorbeeld hoog bezoek kwam moesten de schutters aantreden. De schutters moesten hun eigen wapenuitrusting betalen. Niet iedereen had zoveel geld en daarom zaten er eigenlijk alleen maar rijke burgers bij de schutterij.
Stadsbestuur: Vier burgemeesters zorgden voor het dagelijks bestuur. Zij werden bijgestaan door 32 mannen in de ‘vroedschap’. Dat was een soort gemeenteraad. De rechtspraak werd door de schout en zeven schepenen gedaan. Al de genoemde mannen kwamen uit rijke families.
Het stadsbestuur benoemde de officieren van de schutterij. Er waren vijf rangen. Van laag naar hoog waren dat: vaandrig, luitenant, kapitein, fiscaal (penningmeester) en kolonel. Maaltijd van de officieren van de SintJorisschutterij, 1627
Aan het hoofd van de schutterij stonden de officieren. Zij kwamen uit de hoogste kringen van de bevolking en werden voor drie jaar benoemd. Na afloop van deze drie jaar, de ambtstermijn, lieten de officieren zich soms als groep portretteren op een schuttersstuk. Deze schuttersstukken werden opgehangen in de Doelen, de verenigingsgebouwen van de schutters.
Vergadering van officieren en onder-officieren van de Cluveniersschutterij, 1633
7
In 1639 schildert Frans Hals de “officieren en onderofficieren van de Sint-Jorisschutterij”. Op dit schilderij staan negentien mannen. Als je goed kijkt zie je links boven een man die een beetje verscholen staat achter de rest. (De tweede van links op de achterste rij). Dit is de schilder zelf. Hij was eigenlijk niet hoog genoeg in rang om ook op het schilderij te mogen, maar omdat hij de schilder was vonden de officieren het goed dat hij zichzelf er ook op zou zetten. Maar dan wel een beetje verscholen…
Eten De officieren kregen aan het eind van hun ambtstermijn een maaltijd aangeboden. Deze feestmaaltijden konden flink uit de hand lopen. Ze duurden soms wel een hele week! Dit kon leiden tot 'groote onmatelijcke verslindinghe van Spijs ende Dranck'. Het stadsbestuur vond dat iets te ver gaan en bepaalde dat de maaltijden nog maar maximaal drie dagen mochten duren. Deze officiersmaaltijden zijn te zien op drie van de schuttersstukken van Frans Hals. Hiernaast zie je daar één van.
Officieren en onderofficieren van de Sint-Jorisschutterij, 1639
Maaltijd van de officieren van de Cluveniersschutterij, 1627
8
Regentenstukken Andere groepsportretten die Frans Hals schilderde, waren Regentenstukken. Hij heeft er drie gemaakt. Twee voor het Oudemannenhuis en één voor het Sint-Elizabethsgasthuis. Regenten en regentessen zijn bestuurders van liefdadigheidsinstellingen in de stad. Dat waren bijvoorbeeld ziekenhuizen, weeshuizen en bejaardenhuizen. De vrouwen van het bestuur zorgden ervoor dat alle huishoudelijke zaken goed geregeld waren. De mannen zorgden voor de financiën. Op regentenstukken staan – op de achtergrond –- vaak ook de binnenvader en binnenmoeder. Deze binnenvaders en binnenmoeders hadden de dagelijkse leiding in het tehuis. Alleen rijke en invloedrijke Haarlemse burgers waren regent. Het was een erebaan. De twee regentenstukken van het Oudemannenhuis zijn de laatste die Frans Hals heeft gemaakt. Hij was toen al ouder dan tachtig jaar.
Regenten van het Oudemannenhuis, 1664
Regentessen van het Oudemannenhuis, 1664
Het Oudemannenhuis is nu het Frans Hals Museum. Op het regentenstuk van het Oudemannenhuis staat één man er een beetje raar op. Heel lang dacht men dat Frans Hals de man belachelijk maakte en hem dronken had afgebeeld. Nu weet men dat de man een ziekte had, waardoor de helft van zijn gezicht verlamd was. Frans Hals schilderde de mensen dus zoals ze echt waren. Regenten van het Sint-Elizabethsgasthuis, 1641.
9
Schilderstijl Frans Hals was heel goed in het schilderen van mensen in verschillende houdingen en met verschillende gezichtsuitdrukkingen. Zijn manier van schilderen was heel opvallend. Hij had een losse of ‘ruwe’ schilderstijl waarbij alle verfstreken goed te zien zijn. Van dichtbij lijkt het of je alleen maar verfklodders ziet maar als je een stukje van het schilderij af gaat staan zie je dat die klodders opeens een hand worden! Voor zijn tijd was deze manier van schilderen heel bijzonder want de andere schilders probeerden zo precies mogelijk te schilderen. Zo precies dat het bijna een foto lijkt. Precies schilderen is gemakkelijker dan grof of ‘ruw’ schilderen. In de negentiende eeuw waren de impressionisten helemaal weg van de manier van schilderen van Frans Hals, ze zagen hem als voorbeeld. Toen Vincent van Gogh een schilderij van Frans Hals zag, zei hij: “Wat is het een genot zo’n Frans Hals te zien, wat is het heel anders dan de schilderijen […] waar zorgvuldig alles op dezelfde wijze is gladgestreken”. Als je bedenkt dat de impressionisten rond 1880 schilderden, zie je dat Frans Hals zijn tijd meer dan 200 jaar vooruit was! Maar ook in zijn eigen tijd was Frans Hals populair om zijn manier van schilderen.
Genrestukken Frans Hals maakte ook nog andere soorten schilderijen, zogenaamde genrestukken. Dit zijn schilderijen met onderwerpen uit het dagelijks leven maar met een diepere, verborgen betekenis. Op de genrestukken zie je vrolijke kinderen, volksfiguren en toneelspelers. Een schilderij van een jongen met een fluit is vaak niet zomaar een leuk portret van een jongen met een fluit. De fluit heeft te maken met luisteren; het schilderij is een afbeelding van het gehoor. Een voorbeeld van zo’n genrestuk is het schilderij van Judith Leyster (zie blz. 12). Het Frans Hals Museum heeft geen genrestuk van Frans Hals, maar het Rijksmuseum in Amsterdam heeft er wel een: “de vrolijke drinker”. Voor meer informatie kun je kijken op de website van het Rijksmuseum.
10
Het leven van Frans Hals In jaartallen 1581 – 1585
1585
Frans Hals wordt geboren in Antwerpen. Hij is de zoon van de lakenwever Franchois Hals en Adriana van Geertenryck. Wanneer hij precies is geboren is niet bekend omdat er geen geboorte-akte is.
Spanje verovert Antwerpen. Veel Vlamingen (ongeveer 43%) vluchten naar het Noorden. De familie Hals vlucht naar Haarlem. Haarlem is een echte textielstad. Dus kan de vader van Frans Hals er gemakkelijk werk vinden.
Lakenwever: Laken is een gladde wollen stof die op een weefgetouw werd gemaakt. In Haarlem waren in de 17de eeuw veel lakenwevers werkzaam. Haarlem was beroemd om de bloeiende textielindustrie en de textielhandel.
1591 De ouders van Frans Hals laten zijn broer Dirck dopen. Dit is het eerste bewijs dat de familie Hals in Haarlem woont.
Geboorte-akte: Een geboorte-akte is een document dat door de kerk, de stad of de gemeente wordt gemaakt als bewijs dat iemand geboren is.
1603
1610
Waarschijnlijk volgt Frans Hals zijn schildersopleiding bij Karel van Mander. In 1603 verlaat Van Mander Haarlem en eindigt de leertijd van Frans Hals.
Op 27-jarige leeftijd wordt Frans Hals lid van het Sint-Lukasgilde in Haarlem. Hij mag zich nu zelfstandig schilder noemen en hij kan leerlingen aannemen. Eén daarvan is waarschijnlijk zijn broer Dirck. Frans Hals trouwt omstreeks 1610 met Anneke Harmensdr.
Karel van Mander: Karel van Mander (1548–1606) was een ZuidNederlandse schilder en schrijver die in Haarlem woonde. Hij is vooral bekend door zijn “Schilderboeck” dat hij in 1604 schreef. In het boek vertelt hij over het leven en werk van 15de- en 16de-eeuwse schilders.
Sint-Lukasgilde: Frans Hals was lid van het SintLukasgilde. Het Lukasgilde was een beroepsvereniging voor kunstenaars. Het gilde is genoemd naar de evangelist Lukas. Hij was de beschermheilige van het gilde. Volgens een legende zou de evangelist Lukas een portret hebben gemaakt van Maria en haar kind Jezus.
11
1611
1612
1615
1616
1617
Op 2 september wordt Hals’ eerste zoon, Harmen, gedoopt. Harmen wordt later ook schilder.
Frans Hals wordt lid van de schutterij van de SintJorisdoelen. Hij blijft zeker lid tot 1624.
Anneke Harmensdr sterft en laat Frans Hals achter met twee kleine kinderen. Frans Hals gaat voor drie maanden op reis naar Antwerpen. Zijn kinderen worden verzorgd door een oppas.
Frans Hals maakt het schilderij “Maaltijd van de officieren van de SintJorisschutterij”. Hij verblijft 3 maanden in Antwerpen. Ook wordt hij in dit jaar lid van de rederijkerskamer “De Wijngaardranken”. Hij blijft lid tot 1624.
Op 12 februari trouwt Frans Hals met Lysbeth Reyniersdr. Zij is op dat moment hoogzwanger van hun dochter Sara. In totaal zullen ze 11 kinderen krijgen. Zie zijn kinderen. Vier van zijn zoons uit dit huwelijk (Frans, Johannes, Reynier en Nicolaes) worden later ook schilder. Johannes krijgt als bijnaam “Gouden Ezel”.
Frans Hals schildert het portret van Jacobus Zaffius. Het is het vroegste werk dat we van hem kennen.
Rederijkerskamer: Een vereniging van dichters en toneelspelers. Amateurs kwamen bij elkaar om te schrijven, te dichten, te zingen en toneel te spelen.
Portret van Jacobus Zaffius geschilderd in 1611.
Zijn kinderen: Uit zijn eerste huwelijk blijft alleen Harmen in leven. Uit zijn tweede huwelijk heeft hij elf kinderen: 1617: Sara. 1618: Frans Hals de Jonge. ca. 1620: Johannes (Jan). 1623: Adriaentgen. 1624: Jacobus. 1627: Reynier. 1628: Nicolaes. 1631: Maria 1634: Susanna. Onbekend geboortejaar: Pieter en Anthonie.
Zijn zoon Pieter is zwakzinnig. Frans Hals krijgt in 1637 geld van de stad om hem te kunnen verzorgen. Uiteindelijk wordt hij opgenomen in het “tucht- en werkhuis”. Ook zijn oudste dochter Sara is hier korte tijd opgenomen omdat ze voor de tweede keer zwanger is zonder getrouwd te zijn. In ditzelfde huis werd ook Malle Babbe verzorgd, van wie Hals een portret heeft gemaakt.
12
1629
1631
In opdracht van het stadsbestuur restaureert Frans Hals enkele schilderijen die in het stadhuis hangen.
Frans Hals wordt aangeklaagd door een slager omdat hij nog 42 gulden moet betalen. Zie schulden.
1635
1636
Judith Leyster, een oudleerling van Frans Hals, dient een officiële klacht in bij het Sint-Lukasgilde over Frans Hals omdat hij een leerling zou hebben aangenomen die bij haar was weggelopen.
Frans Hals moet naar Amsterdam om het schuttersstuk te voltooien (zie 1633). Frans Hals ligt met een zeer been op bed en zegt dat hij zo veel mogelijk in Haarlem wil schilderen. De schutters laten het schilderij in 1637 afmaken door de Amsterdamse schilder Pieter Codde.
1633 De officieren van een Amsterdamse schutterij vragen Frans Hals om hun portret te schilderen. Zij spreken af dat hij 60 gulden per portret krijgt. De officiële titel van het schilderij is 'Vergadering van officieren en onderofficieren van de Cluveniers', maar tegenwoordig is het beter bekend als 'De Magere Compagnie', omdat de mannen die erop staan zo dun lijken. Dit schilderij hangt in het Rijksmuseum in Amsterdam.
Schulden Frans Hals heeft een groot gezin. Soms is het moeilijk om genoeg geld te verdienen. Hij heeft vaak schulden. In 1654 betaalt hij zijn schuld bij een bakker af met drie bedden met beddengoed, een eikenhouten kast, een tafel en een paar schilderijen. Zijn kinderen zorgen voor nog meer geldproblemen. In 1645 moet Frans Hals in Vianen (bij Utrecht) 60 gulden betalen en een dag schilderen omdat zijn zoon Harmen een huurschuld heeft.
60 gulden per portret In de tijd dat Frans Hals leefde, had geld een andere waarde. Je denkt misschien “60 gulden is ook niet veel voor een portret”. Maar als je weet dat een timmerman in een heel jaar ongeveer 200 gulden verdiende zie je dat het best veel is.
Judith Leyster Judith Leyster was de eerste vrouwelijke schilder in Haarlem. Ze was een leerling van Frans Hals. Haar schilderstijl lijkt erg op die van haar leermeester. Hiernaast zie je een van haar schilderijen, “De vrolijke drinker”, een figuur die veel in toneelvoorstellingen voorkwam.
De vrolijke drinker, geschilderd door Judith Leyster in 1629
13
1644 Frans Hals wordt voor een jaar benoemd tot bestuurslid (‘vinder’) van het SintLukasgilde.
1646 In de periode 164651 is de schilder Pieter Gerritsz van Roestraten schildersknecht bij Frans Hals. In 1654 trouwt hij met Adriaentgen, een dochter van Frans Hals.
1664
1661 Frans Hals hoeft geen contributie meer te betalen aan het SintLukasgilde. Een jaar later vraagt hij bij het stadsbestuur om ondersteuning. Hij krijgt 200 gulden en turf voor de winter. Het stadsbestuur betaalt ook zijn huishuur.
Regentessen van het Oudemannenhuis, 1664
Frans Hals schildert de groepsportretten van de regenten en de regentessen van het Oudemannenhuis in Haarlem. Het zijn z’n laatste grote opdrachten.
Regenten van het Oudemannenhuis, 1664
1666 Op 1 september wordt Frans Hals begraven. Hij is ongeveer 82 jaar geworden. Zijn graf is in de Sint-Bavokerk op de Grote Markt in Haarlem.
Grote Markt met Bavo geschilderd door Gerrit Berckheyde in 1696
14
Wist je dat? Leuke weetjes Frans Hals is een ontzettend belangrijke schilder geweest en is vandaag de dag nog steeds een grote beroemdheid. Hij is zijn hele leven lang verbonden geweest met Haarlem, maar ver buiten de stad is hij ook bekend. Er zijn nationale eerbetonen aan hem gemaakt, maar toch vooral in Haarlem. In dit hoofdstukje lees je allerlei leuke feitjes waar de naam ‘Frans Hals’ aan verbonden is.
Wist je dat? Frans Hals op het oude gulden tientje stond? Voordat in 2002 de euro werd ingevoerd droegen veel Nederlanders Frans Hals ‘mee’ in hun portemonnee.
Wist je dat? Er in Haarlem zelfs een kleine wijk vernoemd is naar de schilder? Binnen de Frans Halsbuurt is er ook weer een straat en een plein naar de meester genoemd: de Frans Halsstraat en het Frans Halsplein. Ook in veel andere steden is er een ‘Frans Halsstraat’ te vinden. Onder andere in Amsterdam, Zaandam, Lisse, Alkmaar en Den Haag.
15
Wist je dat? Er in Haarlem een luxe hotel staat dat vernoemd is naar de kunstenaar? Het Amrâth Grand Hotel Frans Hals vind je vlak bij de Sint-Bavo kerk.
Wist je dat? Er in Haarlem een standbeeld te vinden is van Frans Hals? Het staat in het Florapark in het Haarlemmerhoutkwartier. Het beeld is van brons en is gemaakt door de beeldhouwer Henri Scholtz. Het staat er al sinds 1900.
Wist je dat? Er zelfs een trein vernoemd is naar Frans Hals? Het was de EC (EuroCity) Frans Hals. Deze trein reed vanaf 1987 tussen Amsterdam en München. Op 4 november 2000 reed de Frans Hals zijn laatste rit.
16
Voor meer informatie Als je nog meer te weten wilt komen Op de website van het Frans Hals Museum, www.franshalsmuseum.nl, staat nog meer informatie. Kies Collectie, en dan Frans Hals. Ook kun je bij Zoeken in de collectie bij zoek ‘Frans Hals’ intikken. Je ziet dan de schilderijen van Frans Hals in onze collectie staan. Wil je nog meer details over zijn leven of schilderijen weten, dan kun je bij de openbare bibliotheek terecht. Vraag bv naar het boek van Antoon Erftemeier, Frans Hals dat ook te koop is in de winkel van het museum. Ook de afdeling Publiekszaken van het Frans Hals Museum is voor vragen te bereiken onder het telefoonnummer 023- 5115775. Een bezoek aan het Frans Hals Museum is ook een aanrader, want zo kom je oog in oog te staan met de kunstwerken van de schilder!
