Informatiebijeenkomst Cacao 13 januari 2011
1
Doelstelling • • •
Doel: informeren, behoeften peilen, deelname bepalen Tweeledig: cacao specs en kwaliteit <> duurzaamheid Focus vooral proces en richting (Meer algemene info NEN en ISO ook in brochures)
Voorstelronde • • •
Geïnteresseerden Wie en namens welke organisatie / branche? Individuele en gezamenlijke belangen
2
Status herziening ISO norm Cacaobonen Emiel Verhoeff - NEN-Business Development 3
Agenda Proces herziening ISO norm • Relatie NEN-ISO • Voorstel herziening ISO norm • Aanpak NEN – Stakeholders • Bevindingen marktverkenning • Hoe participeren? • ISO 26000 MVO Pauze • Verduurzaming in cacaomarkt (Gijs Verbraak, TCC) • Discussie tussen marktpartijen over: •
- cacaobonen specificaties en kwaliteit - duurzaamheid en inzet van normalisatie - participatie aan ISO herziening Cacaobonen Besluit participatie? • •
Besluit participatie (oprichting normcommissie) Samenvatting en vervolg
4
Proces herzien ISO norm (1) • • • • •
Ghana (Ghana Standards Board) dient een voorstel in bij ISO om de mondiale norm ISO 2451:1973 ‘Cocoa beans - Specification’ te herzien Mondiale stemmingsronde Bij 2/3 meerderheid + 5 actieve deelnames is het voorstel goedgekeurd Na goedkeuring is de normontwikkeling gestart NEN start bij voldoende draagvlak en financiering een Nederlandse normcommissie Het normalisatieproces is net gestart! Eerste mogelijkheid voor Nederlandse marktpartijen om invloed uit te oefenen
5
Stemming Stemmingsresultaat : positief 39 stemmen: 22 positief, 1 negatief en 16 abstentions POSITIVE:
NEGATIVE:
ABSTAIN:
Argentina Malaysia
Japan
Barbados
Kazakhstan
Australia Morocco
Brazil
Malta
Belgium
Netherlands
Canada
Norway
China
South Africa
Czech Republic Poland Denmark Portugal Germany Switzerland
Colombia Sri Lanka
Hungary
Uruguay USA
Egypt
Sweden
India
France
Thailand
Indonesia
Ghana
Tunisia
Ireland
Iran
Ukraine
Korea
United Kingdom
6
Stemming- commentaar België (NBN), Engeland (BSI), Nederland (NEN): Vanuit FCC: ‘’The Quality Rules and Sampling rules of the Federation of Cocoa Commerce Ltd are used extensively within the international cocoa market and have established standards for the orderly conduct of the cocoa trade. These rules have drawn upon certain parameters of the ISO standards in relation to cocoa beans but have progressively evolved through trade based revision during the 37 years since ISO 2451:1973 came into force.’’ ‘’Whilst we agree that there may be a need for a revision of ISO 2451:1973, the suggested amendment needs to be carefully debated to take into account the international cocoa community as a whole and we would be prepared to participate in a working group which looks at the standard in broader terms in the context of the cocoa market today some 37 years after the original standard came into force.’’ Colombia (ICONTEC) NTC 1252:2003, Cocoa bean. + aanvulling specificaties + commentaar op beancount en inhoud France (AFNOR) Nomineren expert op termijn
7
Stemming - commentaar Ghana(GBS): Ghana Cocoa Board (the National Regulator) uses the prescribed bean count categorization Iran (ISIRI) ISIRI 3208 Japan (JISC) We oppose the new work item proposal. There is a concern to confuse the international trade of cocoa because most of the global companies get used to using the Federation of Cocoa Commerce Ltd(FCC) rules for a long time. So, the current three categories are enough. Malaysia (DSM) MS 293:2005 Cocoa Beans-Specification For Grading (Fourth Revision) South Africa (SABS) Geen nationale cacao standaard. Ondersteunt herziening Jamaica (BSJ) Ondersteunt behoefte voorstel Spain (AENOR) Abstention wegens gebrek nationale commissie
8
Proces herzien ISO norm (2) commentaar wijst op –
afstemming met bestaande nationale normen en internationale afspraken (FCC).
–
NEN: uit gesprekken opgemerkt dat er wellicht behoefte blijkt te zijn aan harmonisatie rond duurzaamheid van cacao.
Werkgroep •
Mondiale elektronische werkgroep gevormd om gezamenlijk de inhoud te bepalen
•
Positionering: ISO/TC 34 Food Products (sec AFNOR + ABNT)
•
Deelnemers (tot nog toe) Ghana, België, Colombia, Japan, Maleisië, Zwitserland, Engeland en Frankrijk
•
Nederland (voorlopig; afhankelijk van markt)
•
Eerste taak commentaar behandelen (nu in proces)
•
Doel: draft gereed juli 2011 (!)
>>
Indienen aanvullende wensen vanuit Nederland?
9
Relatie NEN-CEN-ISO Mondiaal niveau (ISO) • 166 leden • NEN-(EN-)ISO normen • Vrijwillig overnemen in Nederland Europees niveau (CEN) • 31 leden • NEN-EN normen • Verplicht overnemen in Nederland Nationaal niveau (NEN) • NEN normen • Toegangspoort naar CEN en ISO
10
Proces ontwikkeling ISO norm (3) Meeste invloed op inhoud Draft Standard
Project Proposal Technical
Working
Technical
Committee
Group
Committee
Stemronde (2x) Inhoudelijk & redactioneel
National Standards Body
ISO Standard
USER
National implementation
Timeframe: 3 years
11
Voorstel ISO norm Motivatie initiatiefnemer •
Herzien ISO 2451:1973 ‘Cocoa beans – Specification’
•
Bean-count toevoegen die inzicht geeft in het aantal bonen per 100 gram en daarmee de grootte van de bonen. (zie tabel voorstel)
•
Bean-count onderdeel van klasse systeem
•
Bonen nu meestal niet gesorteerd / ingedeeld voor verkoop
•
Uniformiteit in bonenselecties > kwaliteit en informatie voor verkoop
•
De verwerkende industrie kan baat hebben bij klasse-indeling naar grootte: –
Besparing sorteren (evt. voor shipping)
–
Roosterproces efficiënter verlopen
12
Voorstel ISO norm Inhoud De huidige norm ISO 2451:1973 ‘Cocoa beans - Specification’ bevat -
Termen & definities
-
Eisen en bepalingsmethoden voor verschillende kwaliteiten van cacaobonen
-
eisen en aanbevelingen over verpakking, markering, opslag en plaagdierbestrijding.
Het workingdraft is startpunt; aanpassen door deelnemers
13
ISO normen voor voeding ISO/TC 34 – Food products <-> e-WG “Cocoa specifications’’ SC 2 – Oleaginous seeds and fruits and oilseed meals SC 3 – Fruit and vegetable products SC 4 – Cereals and cereal products SC 5 – Milk and milk products (cooperation with IDF) SC 6 – Meat, poultry, fish eggs and their products SC 7 – Spices, culinary herbs and condiments SC 8 – Tea SC 9 – Microbiology SC 10 – Animal feeding stuffs SC 11 – Animal and vegetable fats and oils SC 12 – Sensory analysis SC 14 – Fresh, dry and dried fruits and vegetables SC 15 – Coffee SC 16 – Horizontal methods for molecular biomarker analysis SC 17 – Management systems for food safety 14
Beleidsterrein Landbouw & Levensmiddelen Ruim 30 normcommissies, onderwerpen zeer divers: - Productspecifiek (zuivel, oliën & vetten, graan & peulvruchten …) - Hygiëne (microbiologie, desinfectantia …) - Meststoffen (meststoffen, bodemverbeteraars, teeltsubstraten …) - Horizontale analysemethoden (additieven, residuen, contaminanten) - Managementsystemen (ISO 22000) - Biotechnologie (ggo’s, bioveiligheid …) - Genotsmiddelen (koffie en thee, tabak …) - normcommissie ‘’Cacao’’
15
Bevindingen NEN verkenning
Emiel Verhoeff - NEN-Business Development 16
Aanpak NEN Taken NEN • Infomeren Nederlandse marktpartijen over voorstel • Bepalen of de Nederlandse markt behoefte/belang heeft en actief wil deelnemen aan deze normontwikkeling Activiteiten NEN • Stakeholderanalyse (identificatie belanghebbende partijen) • Informeren stakeholders • Marktonderzoek (met name via gesprekken en reacties) • Informatiebijeenkomst
NEN heeft geen inhoudelijke mening of belang, maar biedt marktpartijen een platform om hun belangen te behartigen en toegevoegde waarde te creëren
17
Stakeholders
65 adressen (excl. NEN cie’s)
Stakeholdergroep
Branchevertegenwoordiger
Verwerkende bedrijven / industrie
VNO-NCW, FNLI, CBL, VZB ADM, Cargill, Dutch Cocoa, EcO2 Havens, Continaf, Sitos AHOLD, FrieslandCampina, Unilever, Nestle, Mars,KraftFoods, Barry-Callebaut, Luijckx, Hoogenboom, Dings décor,
Keurmerkorganisaties
UTZ, Fairtrade, Rainforest, EU Organic,SGS
Consumentorganisatie
Stichting Consument & Veiligheid, Consumentenbond, Goede Waar & Co
NGO + overheid
MVO platform, TCC-leden, IDH, Min. EL&I, VWA, FNV
Advies / Onderzoek
Aidenvironment, TNO
Normcommissies
BeleidCie Landbouw & Levensmiddelen NormCie: MVO, Olien & vetten
Discussievraag: zijn dit de belangrijkste stakeholdergroepen? 18
Informeren stakeholders Opzet communicatie • •
Persbericht, verspreid via relevante vakbladen en NEN-website Directe mail naar branchevertegenwoordigers en individuele organisaties (65) – Informatie over voorstel – Vraagstelling korte reactie op voorstel en interesse kenbaar te maken – Expliciet mogelijkheid aanbieden om mail verder te verspreiden
•
Informatie naar relevante NEN-commissies – Beleidscommissie: Landbouw & Levensmiddelen – Normcommissies: - Plantaardige en dierlijke oliën en vetten - Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (ISO 26000)
19
Marktonderzoek (1) Gesprekken gevoerd stakeholders: ADM Cargill Mars Ministerie LNV MVO platform NEN normcie. MVO VZB International Supply Management Congress (Mainstreaming sustainability cacao)
Redelijke vertegenwoordiging van stakeholdergroepen Marktonderzoek wordt vervolgd via informatiebijeenkomst
(Schriftelijke) reacties stakeholders: Fairtrade/Max Havelaar Goede waar & Co Hivos IDH ADM Ministerie van E, L & I Barry Callebaut NL Cargill MVO Platform Continaf Solidaridad Dutch Cocoa Stop the traffik Kraft Foods TCC Mars Wereldwinkels FNLI (Fed. NL Levensmidd. Industrie) FNV Duurzaam VBZ (Ver. Bakkerij & Zoetwaren Industrie) VNO-NCW
20
Marktonderzoek (2) - Hoofdlijnen Opzet • • – –
NEN opgemerkt dat er wellicht behoefte blijkt te zijn aan ‘harmonisatie rond duurzaamheid van cacao’. Marktonderzoek tweeledig: Behoefte deelname aan herziening ISO norm Cacabonen-specs (kwaliteit) Behoeften of wensen inzet normalisatie t.b.v. duurzaamheid cacao(keten)
Idee: Duurzaamheid (nog) geen onderdeel van herziening ISO norm maar als er behoefte is om duurzaamheid te bewerkstelligen dan kan het goede aanleiding zijn
De inhoudelijke punten zijn meningen vanuit de markt.
21
Marktonderzoek (3) - Hoofdlijnen Voorlopige conclusies gesprekken/reacties stakeholders • • • • • • • • • • •
Markttransformatie van environmental, social en economic aspects Cacaomarkt vraagt harmonisatie termen & definities (kader) Nederland prominente rol: verwerking en initiatie duurzaamheid (keurmerk) Internationaal veel initiatieven en organisaties; verbetering situatie vraagt om samenwerking en internationale overlegstructuur en aktieplanning Originelanden betrekken bij initiatieven Convergeren van standaarden voor producerende landen onvermijdelijk Betere samenwerking standaardisatie en label-organisaties verhoogt efficiëntie van iedereen en draagt bij aan verduurzaming cacao productie Mondiale standaarden voor overgrote deel (katalysator) en als basis waarop keurmerken verder bouwen/onderscheiden Meeste reacties: mondiaal geaccepteerde afspraken bieden toegevoegde waarde Gebruik bestaande normen (bv MVO; niet bekend) Gezocht: onafhankelijke mondiale en lokale facilitator voor corporate programs
22
Marktonderzoek (4) - inhoudelijk ISO norm Cacaobonen • Ghana: waarschijnlijk via herziening ISO norm specifieke grotere bonen/kwaliteit als een standaardklasse in handels verkeer (=extra inkomsten) • Harmonisatie nationale (afwijkende) standaarden belangrijk • Grotere bonen (<80/100g) niet altijd interessant • ISO norm afstemmen met handelsnormen FCC (Europa) en CMA (VS) • Bestaande ISO criteria ‘lichter’ dan FCC, niet meer dan kwaliteitsnormen en monsterprocedures in jaren 70 perspectief. Update gewenst.(zie commentaar) • Kwaliteit: Vroeger vanzelfsprekend; tegenwoordig af en toe echt slecht; toekomst een zorg • Behoefte toevoegen criteria als; FFA(free fatty acids), foreign material, waste, breuk, residu, zwarte bonen etc. • ISO verrijken om producerende landen een alternatief (basis) te bieden voor grote bulk jegens commerciële instanties • Wens meer ‘diepte’ gevende informatie zoals impact assessment • Bestaande keurmerken: weinig over kwaliteit van cacao of chocola; wel gewenst
23
Marktonderzoek (5) - inhoudelijk Ketensamenwerking • Unaniem duurzaamheid enorme groei (vraag-aanbod) • Duurzaamheidcriteria m.b.t. milieu en sociale aspecten onderbelicht • Vraaggestuurde markt; ingewikkeld voor consument maken juiste keuze via land van herkomst • Opzet en harmonisatie van onafhankelijke transparante track&trace, herkomst- & kwaliteitsbepaling (ISO 22000?) • Uitdaging: Complex, veelheid initiatieven, geen extra kosten aan keten toevoegen • Verwerkende industrie: behoefte mondiaal lager systeem zonder keurmerken/emotie, die lowest denominator stelt voor kwaliteit en duurzame import/groei. Verantwoord grote bulk inkopen. • Originelanden: behoefte neutrale normen kwaliteit en verbetering duurzaamheid
24
Marktonderzoek (6) - inhoudelijk Vervolg Ketensamenwerking • • • • •
RSCE (Roundtable for a Sustainable Cocoa Economy): wel intenties en samenwerking maar geen concrete afspraakdocumenten ‘Concrete afspraken’ stuit op weerstand van origine landen. Reden: cacaoboeren/coöperaties willen goede betrokkenheid en invloed Initiatie van afspraken (en grenscontrole) vanuit overheden Europa geen draagvlak Naleving ILO van belang. Mensenrechten is lacune Alle harmoniserende activiteiten in principe goed
25
Marktonderzoek (7) - inhoudelijk Relatie keurmerken/certificering • Duurzame cacao behoorlijk gestegen; prognoses erg ambitieus gezien drempels • Grootste deel (97%) niet via keurmerken. Stijging standaardisatie/keurmerkorg. • 4 grote onafhankelijke monitoring en certificeerders: Fairtrade, EU Organic, Rainforest Alliance en UTZ certified. • Niveaus afspraken ; Roundtables - B2B - B2C • (Spraak)verwarring, wantrouwen, concurrentie • Effect (garantie) & invulling van certificeringen niet duidelijk (informatiegebrek) • Credibility is aandachtspunt: Samenwerking keurmerken voor monitoring resultaten biedt oplossing (consensus,
26
Marktonderzoek (8) - inhoudelijk Verschillende spelers en verschillende spelregels • Keurmerken: overlap qua inhoud maar uitwerking & controle anders • Transparantie over multi-certificatie (beide kanten) • Zoetwaren-industrie vraagt om standaardisatie, duidelijkheid, termen & definities, onderlegger keurmerken • Complexiteit verlagen, geaccepteerde indicatoren definiëren, maak keuzes progs • Gemeenschappelijk? ICCO, FCC en onderliggende basiseisen 4 keurmerken • Scheiden van batches cacao verschillende keurmerken in productieproces moeilijk • MKB-ers (kleine voorraden) moeite met keurmerken (keuze,inkoop) Handel • Op zich zou harmonisatie van bonenspecificaties tussen ISO, FCC en CMA wel gewenst zijn. ISO norm zou dan frequent herzien moeten worden. • Duurzaamheid in handel meenemen
27
Marktonderzoek (9) - inhoudelijk International Supply Management Congres (3 dec 2010): • Versterk boerencooperaties: opleiding, gezondheid, veiligheid, hygiëne, kwaliteit, welzijn, economische groei, productiviteit • Originelanden – prijs cacao te laag; certificatie niet efficiënt (dus duur) – ondersteuning duurzaamheid door overheid belangrijk (loopt achter) – bouwen aan duurzaamheid ook zonder certificering gewenst – Added value = respect+kwaliteit voor oogst, fermentatie, drogen, opslag. • Financiële transformatie: nieuw evenwicht zonder subsidies • Erkenning > Schaalvergroting certificering > evenwicht en kosteneffectiviteit • Harmonisatie nationale standaarden (inkoop) • Keurmerken gaan over processen niet over kwaliteit. Interesse mondiale kwaliteit • Meer corporate programs voor hoofdstroom cacao met lokale borging (kennis en kunde) • Behoefte aan neutrale facilitator (lokale en internationaal) • Leiderschap doet volgen
28
Marktonderzoek (10) - inhoudelijk Duurzaamheidsonderzoek ISO (in TC34 Food Products) • belangstelling bij TC 34 leden voor duurzaamheidaspecten • inventarisatie hoe TC 34 landen omgaan met milieuaspecten en hoe de ISO Guide over sustainability toegepast kan worden • ad hoc groep wordt opgericht ter evaluatie reacties • bespreken op volgende TC 34 meeting (2012) Relevante normen ISO Sustainability Guide: in ontwikkeling; verankeren duurzaamheidsaspecten in normen; afstemming ISO 26000; gebruik voor cacao duurzaamheid? ISO 22000 Voedselveiligheid managementsystemen - Eisen aan organisatie en ISO 22005 ‘Traceability in the feed and food chain - General principles and basic requirements for system design and implementation’ ISO 26000 Maatschappelijke Verantwoordelijkheid van Organisaties NEN 1229:2005 ‘Cacaoboter. Handelskwaliteiten en eisen’
29
Waarom inzet van ISO – NEN ? Toegevoegde waarde • • • • • • • • • •
Borging & promotie afspraken, mondiaal geaccepteerd Internationale overleg- en beslisstructuur en platform Onafhankelijk en neutraal platform Liaisons met internationale organisaties mogelijk Gebruik en aansluiting bestaande ISO normen Betrokkenheid originelanden (initiatief nu van Ghana) Ook richtlijnen, guidelines, best practices Meerdere talen beschikbaar Brede betrokkenheid belanghebbenden (profit&nonprofit) Publieke commentaar en stemronden voor verbreding draagvlak
30
Marktonderzoek – en nu? Ten slotte • Conclusies uit het marktonderzoek lijkt belangstelling voor inzet normalisatie • Verder onderzoek en afstemming van behoeften is nodig • Strategie bepalen hoe nu verder • Originelanden nemen deel ISO werkgroep; mogelijkheden voor gezamenlijke betrokkenheid/initiatie?
Advies: Start Nederlandse normcommissie om: 1 – deelname (invloed op inhoud) herziening ISO norm specificatie + kwaliteit 2 – afstemmen+inventarisatie tussen belanghebbenden van behoeften en strategie voor inzet normalisatie
31
Deelname aan normontwikkeling en financiering Nederlandse normcommissie Emiel Verhoeff (NEN)
32
Vertegenwoordiging en normalisatie
(Semi) overheden Leveranciers Gebruikers/Afnemers Inspectie Certificering Kennis & onderzoek Fabrikanten Dienstverleners
Delegatie NL Stem
NEN normcommissie
Normalisatie proces
ISO Commissie/ werkgroep
Delegaties uit andere landen & organisaties in liaison
BELANGHEBBENDEN
Advies
Evt. via brancheorganisaties
Uitvoerende organisaties
Documenten
33
Deelname en financiering • Deelnemen = invloed uitoefenen • NEN stichting zonder winstoogmerk • Criteria: Baat bij normalisatie = financiële bijdrage Brede vertegenwoordiging NL markt • Financiële bijdrage (jaarlijks) Gedeeld naar belang en draagkracht • Rollen: • commissieleden (organisatie of branche) • voorzitter (markt; gekozen) • secretaris (NEN)
34
Tijdsbesteding en taken • Commissieleden bepalen/beïnvloeden de inhoud • Inspanning = resultaat • Deelnemen aan nationale NC vergadering (halve dag) • Voorbereiden en indienen van Nederlandse input • Bestuderen van documenten van andere landen • Stemmen en commentaar geven op internationale voorstellen • Eventueel deelnemen aan internationale vergadering (1-2 dagen; is niet gepland)
35
Financiering indicatie • Nationale normcommissie (eerste jaar) Drie vergaderingen (inclusief oprichtingsvergadering) Kosten verdelen over deelnemende partijen Onderscheid in brancheverenigingen, organisaties en individuen 15 consultantsdagen à €1.123,- per dag (exclusief BTW) Totaal: €16.485,- (exclusief BTW)
• Internationaal Exclusief: reis- en verblijfkosten van delegatie naar ISO/TC
36
Dank voor uw aandacht! Vragen?
37
ISO 26000 Maatschappelijke Verantwoordelijkheid van Organisaties Ingeborg Boon (NEN Managementsystemen) Zie aparte sheets
Delft, 13 januari 2011 38
Duurzaamheid in de cacaomarkt Gijs Verbraak (TCC) Zie aparte sheets
Delft, 13 januari 2011 39
Discussie tussen marktpartijen o.l.v. Marcel de Vreeze (NEN Landbouw & Levensmiddelen) Delft, 13 januari 2011 40
Discussievragen Cacaobonen specificaties en kwaliteit • Willen we aan dit project deelnemen? • Wat zijn de belangrijkste eisen/wensen om te regelen? Duurzaamheid en inzet van normalisatie • Kunt u zich vinden in de conclusies uit het marktonderzoek? • Wilt u ISO inzetten om de markt voor duurzame cacao te ondersteunen? (neutrale facilitator, mondiale organisatiestructuur en erkenning) • Hoe? Voorstellen in werkgroep: in herziening of aparte norm? • Is toepassing van standaarden als ISO 26000 interessant? • Waar ligt het specifieke Nederlandse belang? Participatie • Wat zijn de belangrijkste stakeholders in Nederland? Wie missen?
41
Besluit participatie
42
Participatie Vervolg inhoudelijke discussie in normcommissie Normalisatieproces is al begonnen… Wie participeert vanuit oogpunt:
• • • – –
• • •
specificaties cacaobonen? uitbreiding tbv duurzaamheid?
Financiële bijdrage onderling verdelen Deelnameformulier invullen Goedkeuring namens beleidscommissie
43
Vervolg Praktische afspraken • NEN stuurt stakeholders verslag & presentaties • NEN stuurt deelnameformulier • Informatieverschaffing ISO traject aan deelnemers • Opstartvergadering plannen (Nu) (deelnemers+geïnteresseerden) • Gelegenheid deelname tot eind januari (?)
44
Dank voor uw inbreng en graag tot ziens bij NEN! NEN (Nederlands Normalisatie-instituut) Emiel Verhoeff Consultant Business Development
[email protected] +31 15 2 690 334
45
Werkzaamheden NEN Begeleiden documentenstroom (2 dagen) • Doorlezen, selecteren en verzenden van documenten • Aanmaken geleideblad met toelichting • Onderhouden archief Stemmen en overname van normen (1 dag) • Verzamelen en verwerken van commentaar • Invoeren stemdata • Overname van internationale normen Vergaderingen (drie per jaar, inclusief oprichtingsvergadering) (9 dagen) • Opstellen en versturen vergaderstukken • Overleg met de voorzitter • Bijwonen en verslaglegging van de vergaderingen • Opvolgen actiepunten Communicatie (3 dagen) • Verstrekken van informatie aan derden en (potentiële) commissieleden • Schrijven persberichten en artikelen voor de nieuwsbrief • Opstellen commissieplan (inclusief voortgangsrapportage) • Ledenadministratie en ondersteuning geven bij het werven van nieuwe leden
46
Publieke commentaarronden:
Vote DIS • Technisch en redactioneel commentaar • WG experts consensus(eerder) • 2/3 P-Members positief (alle landen uitgezet) • < ¼ negatieve stemmen Vote FDIS • Alleen redactioneel commentaar • 2/3 P-Members positief • < ¼ negatieve stemmen
47
