Wie en wat binnen onze organisatie
S t i c h t i n g P e d a g o g i s c h Sociaal Werk Midden- en Noord-Limburg Zorg en ondersteuning bij een eigen leven PSW (Stichting Pedagogisch Sociaal Werk Midden-en Noord-Limburg) biedt zorg en ondersteuning aan kinderen en volwassenen met een verstandelijke handicap bij wonen, dagbesteding/werken/onderwijs en vrije tijd. Zorg en ondersteuning worden geboden in of vanuit kleinschalige centra midden in de samenleving. PSW wil bevorderen dat mensen met een verstandelijke handicap zoveel mogelijk zelf richting en inhoud kunnen geven aan hun eigen leven. PSW werkt vanuit een houding van respect voor de eigenheid van de kinderen en volwassen cliënten. De vraag van de cliënt staat centraal.
Centraal Bureau Adres Postadres Telefoonnummer Telefax Email Website Cliëntenwebsite
Charles de Gaullestraat 21 6049 HB Roermond Postbus 420, 6040 AK Roermond 0475 47 44 00 0475 47 44 01
[email protected] www.pswml.nl www.mijnpsw.nl
info informatieblad van stichting pedagogisch sociaal werk midden- en noord-limburg • uitgave oktober 2011
Belangrijke telefoonnummers zijn verder Colofon PSW Info is een uitgave van Stichting Pedagogisch Sociaal Werk Midden- en Noord-Limburg. PSW Info verschijnt viermaal per jaar, in een oplage van 2900 exemplaren. Redactie-adres Postbus 420 6040 AK Roermond telefoon 0475 47 44 00 telefax 0475 47 44 01 e-mail
[email protected] website www.pswml.nl
Klachtencommissie Stichting Pedagogisch Sociaal Werk Midden- en Noord-Limburg Centraal Bureau Postbus 420, 6040 AK Roermond Telefoonnummer 0475 47 44 00
Fitnessactiviteit PSW Vrije Tijd Vakantieverhalen Vragenlijst geboden zorg en dienstverlening:
Cliëntenvertrouwenspersoon Marlies Kunnen Telefoonnummer 06 22 38 97 45
ouders geven PSW een 8,2
Redactie Geert Tullemans (voorzitter) Els van Gils Wim van Baal Charles Beltjens Maud Golsteyn Trees van Heeswijk Ans Maessen Jet Vinken Jacques Wulms Aan dit nummer werkten mee Teksten Iris Feddes, Els van Gils, Maud Golsteyn Eindredactie Maud Golsteyn Foto’s Paul Niessen, Jac Vullers Grafische verzorging Hoenen&vanDooren, www.leonhoenen.nl Creatieve Communicatie, St. Odiliënberg Verzending Comcop, Activiteitencentrum Herten
Centrale cliënten/ouder/verwantenraad Voorzitter Monica Hagen Telefoonnummer 0495 54 81 44
Bereikbaarheid activiteitencentra, kinderdagcentra en PSW Junior Ambulant buiten kantooruren via de teamleiders bereikbaarheidsdienst. Voor dringende zaken, die GEEN uitstel dulden kunt u buiten kantooruren contact opnemen met de teamleiders bereikbaarheidsdienst. Telefoonnummer 06 53 98 36 66
Maatschappelijk werkers PSW PSW Junior Kim Loonen Telefoonnummer 0475 47 44 26 / 06 53 98 36 62 PSW Volwassenen Telefoonnummer
Vera Corstjens 0475 47 44 26 / 06 22 78 73 15
zorg en ondersteuning voor kinderen en volwassenen met een verstandelijke handicap
2
3
Voorwoord door Geert Tullemans
Annie Timmermans
Tevredenheid en strategie
Veel geleerd door de begeleiding van PSW Werk
Het tevredenheidsonderzoek onder ouders/ verwanten is uitgewerkt en het resultaat mag er zijn. Met een 8 als rapportcijfer kun je thuiskomen! Graag wil ik alle ouders en verwanten bedanken die de moeite hebben genomen de vragenlijsten in te vullen en terug te sturen. Het onderzoek levert een schat aan informatie op. Ouders en verwanten zijn deskundigen als het gaat om de cliënten en beter dan wie dan ook in staat om aan te geven waar de zorg kan verbeteren. Het goede resultaat is ons veel waard, zeker gezien de groei van de afgelopen jaren. Ouders en verwanten hebben regelmatig hun bezorgdheid uitgesproken over het tempo van de groei, rechtstreeks tegen mij of een van onze medewerkers of in de ouder/verwantenraden. Gaat het allemaal niet te snel en worden we niet te groot? Ook wijzelf hebben ons gerealiseerd dat snelle groei ten koste kan gaan van de kwaliteit van zorg en het gevoel van betrokkenheid. Wij hebben veel aandacht besteed aan behoud van de typische PSW cultuur. Deze “uitslag” is een signaal dat we daarin geslaagd zijn. Ouders en verwanten zijn over
het algemeen tevreden en hebben nog steeds ver- PSW wil zich in de toekomst blijven onderscheitrouwen in ons. En zijn bereid ons te vertellen den. Daarvoor is het nodig goed in beeld te hebwaar het beter kan. ben wat op ons af komt en na te denken hoe we daar op kunnen inspelen. En dat is precies wat we In juni 2011 is een start gemaakt met het traject in het strategietraject gaan doen: de ontwikkelinom de strategie van PSW te herijken en te komen gen in kaart brengen en onze weg bepalen. Onze tot een nieuw strategisch beleidsplan voor de strategie herijken om ons doel te bereiken: een komende jaren. Waarom? Moeten we veranderen? wezenlijke bijdrage blijven leveren aan de kwaliteit Het gaat toch goed? van bestaan van mensen die ondersteuning nodig Ja en nee. Wat goed gaat, hoeven we niet te veran- hebben bij het dagelijks leven. Daar zijn we goed deren. PSW onderscheidt zich al jaren door een in en dat blijven we doen. Ook al moet het anders! positieve bedrijfscultuur, die gekenmerkt wordt door de menselijke maat en goede omgangsvor- Geert Tullemans, bestuurder men, ofwel bejegening, zowel tegenover cliënten en hun ouders/verwanten als tussen medewerkers onderling. En ook door betrokkenheid en een consequente focus op de cliënt en het primaire proces. Allemaal zaken die we koesteren. Daar gaan we niets in veranderen. Maar de wereld om ons heen verandert wel in ras tempo en de overheid heeft ingrijpende stelselwijzigingen en bezuinigingen aangekondigd. Of we dat nou leuk vinden of niet: het moet straks anders en ook goedkoper.
Afscheid Geert Tullemans Geert Tullemans neemt met ingang van 16 januari 2012 afscheid als bestuurder van PSW. Met ingang van die datum treedt hij in dienst bij Dichterbij als lid van de Raad van Bestuur. Dichterbij is een collega-instelling die met name werkzaam is in de regio’s Noord Limburg, Noord Oost Brabant en Gelderland. Geert Tullemans is sinds medio juni 2007 bij PSW in dienst. De Raad van Toezicht van PSW zal op korte termijn de procedure in gang zetten om in zijn opvolging te voorzien.
10 en 11 december 2011 Kerstmarkt PSW Op zaterdag 10 en zondag 11 december organiseert PSW voor de tweede keer een stichtingsbrede kerstmarkt in Creatief Centrum Weert. De markt is beide dagen geopend van 11.00 – 17.00 uur. Alle activiteitencentra en ateliers van PSW leveren een bijdrage aan de kerstmarkt: AC Maasbracht, AC Reuver, AC Pappelhof, AC ’t Zonnehuis, AC Herten, AC Edisonlaan, Creatief Centrum Weert, Groencentrum Genegenterhof, Atelier 37 en Atelier 88. Tijdens deze dagen zijn de diverse (kerst)producten van de activiteitencentra en ateliers te bezichtigen en te koop. Deze twee dagen zijn zeker de moeite waard om eens een kijkje te komen nemen, schrijf deze data alvast in uw agenda! U bent van harte welkom!
Annie Timmermans (47) heeft achttien jaar bij Westrom gewerkt in de schoonmaakdienst. Vanwege langdurige klachten in haar arm moest ze stoppen met deze werkzaamheden. Via Westrom is ze vervolgens aangemeld bij PSW. Sinds een paar maanden werkt ze via PSW Werk met veel plezier bij kinderdagverblijf ’t Kroekestöpke en peuterspeelzaal Tamboerijn in Roggel.
Nadat ze bij Westrom is gestopt, heeft Annie Timmermans eerst enige tijd in Activiteitencentrum Herten van PSW gewerkt. ‘Ik werkte in de drukkerij en bij Industrieel Werk. Het leukste vond ik om de cliënten mee te helpen bij hun werkzaamheden. Mijn persoonlijk begeleider Resi zei vaker tegen me dat ik meer in mijn mars had. PSW Werk heeft toen dit werk voor me gevonden bij ‘t Kroekestöpke en de Tamboerijn.’ Werken geeft voldoening Sinds mei werkt Annie in de twee locaties. Haar werkzaamheden zijn voornamelijk afwassen, de was doen en was opvouwen. Annie:’Af en toe help ik mee met activiteiten voor de kindjes, vooral in de peuterspeelzaal. Ik puzzel met ze en help hen met het aanen uitdoen van de jasjes. Ik vind het fijn om te werken. Thuis zitten is niks voor mij, werken geeft voldoening. Ik werk nu nog drie ochtenden in de week vanwege de klachten in mijn arm, maar ik hoop dat ik snel drie hele dagen kan gaan werken.’ Meer rust nemen Annie wordt in haar werkzaamheden begeleid door Margriet Janssen, jobcoach van PSW Werk. Margriet: ‘In het begin kwam ik zo vaak mogelijk langs als Annie aan het werk was. Qua werkzaamheden kan ze alles en heeft ze geen hulp meer nodig. Annie heeft wel hulp nodig om zich zekerder te voelen en om regelmatig pauze te nemen en te rusten.’ Annie: ‘Ik ben heel gedreven en wil alles goed doen. Daardoor ga ik snel over mijn grenzen heen. Dat is ook de reden waarom ik last kreeg van mijn arm. Ik moet echt leren om op tijd op de rem te trappen en pauze te nemen. Margriet helpt me hierbij. Ik heb heel veel aan haar en de begeleiding die ik vanuit PSW Werk krijg.’ Fijne plek Vanuit het kinderdagverblijf wordt Annie bovendien ondersteund door een co-worker, waarmee ze allerlei zaken kan bespreken en die een vast aanspreekpunt is voor haar. Margriet: ‘Daarbij hebben we regelmatig contact met Maurice Weijers, de eigenaar, en hebben we evaluatiegesprekken met hem. Het klikte meteen tussen Annie en Maurice. Het is prettig dat de lijnen hier kort zijn en dat Annie ook altijd bij Maurice terecht kan. Annie heeft echt een goede werkplek hier. De medewerkers zijn super, Annie hoort er helemaal bij. Ze zijn bovendien erg tevreden over het werk dat Annie doet.’ Annie zelf is ook tevreden over haar werkplek: ‘Het geeft een prettig gevoel dat ze tevreden over me zijn. Ik leer veel. Ik voel me hier goed, ik heb nog nooit zo’n fijne plek gehad om te werken.’
4
5
“Vragenlijst geboden zorg en dienstverlening”
Twee leuke vakantieweken
Ouders/verwanten geven PSW een 8,2
Vakantieprogramma PSW Junior
Dit voorjaar heeft PSW de “Vragenlijst geboden zorg en dienstverlening” toegestuurd aan alle ouders/verwanten van PSW. De vragenlijst is het door PSW zelf ontwikkelde instrument om de tevredenheid van ouders/verwanten te meten. Sjaak Bidlot, stafmedewerker algemeen beleid, verwerkt en analyseert de gegevens en vat deze vervolgens samen in een rapport. En het allerbelangrijkst: hij koppelt negatieve resultaten meteen terug naar de betreffende teamleider. ‘Het draait uiteindelijk om het verbeteren van zaken die niet lopen zoals het hoort.’
In de zomervakantie organiseerde PSW Junior in basisschool ’t Breeke in Maasbracht gedurende twee weken een leuk en gevarieerd vakantieprogramma voor kinderen met een verstandelijke handicap en/of een ontwikkelingsstoornis die het speciaal onderwijs volgen. In totaal waren er meer dan veertig aanmeldingen. Sommige kinderen kwamen één dag, anderen vaker. Het thema deze weken was ‘sprookjes’. Er werden diverse activiteiten georganiseerd rondom dit thema, zoals een sprookjesspeurtocht, maskers knutselen en het huisje van Hans en Grietje knutselen. Het werden twee geslaagde weken, waarin plezier en ontspanning voorop stonden.
PSW heeft in totaal 1270 vragenlijsten verstuurd, waarvan er 836 ingevuld terug zijn gezonden, per post of digitaal. Voor iedere vorm van zorg zijn vragenlijsten ‘op maat’ samengesteld. Ouders/verwanten van cliënten die van verschillende vormen van zorg gebruik maken, hebben ook meerdere vragenlijsten gekregen. Sjaak Bidlot over de resultaten: ‘We hebben in totaal 66% van de verstuurde vragenlijsten retour gekregen. We krijgen van ouders en verwanten een gemiddeld waarderingscijfer van 8,2. Dat is een erg hoog cijfer, waar we vanzelfsprekend heel blij mee zijn. Als we dit resultaat afzetten tegen de vorige onderzoeken, in 2008 een 7,9 en in 2004 een 7,3, dan presteren we steeds beter, volgens het oordeel van de ouders die de vragenlijsten hebben ingestuurd. Dat is belangrijk, zeker gezien de groei die we de afgelopen jaren hebben doorgemaakt.’
Directe terugkoppeling Uit dit tevredenheidsonderzoek blijkt dat PSW in de ogen van de ouders/verwanten over het algemeen de juiste dingen goed doet. In de gevallen waarbij ouders/verwanten beoordelingen aangeven die ons zorgen baren, onderneemt Sjaak Bidlot meteen actie. ‘Ik stuur, meestal nog dezelfde dag, een kopie van de vragenlijst naar de betreffende teamleider en manager. Dezen bespreken het probleem met de persoonlijk begeleider van de cliënt en met de ouders of verwanten. In overleg worden verbeteracties ingezet. En over het resultaat van deze verbeteracties wordt ook weer gecommuniceerd met de ouders. Bij de ouders die tevreden zijn, wordt de ingevulde vragenlijst, indien nodig, op een later tijdstip doorgenomen. Die terugkoppeling is eigenlijk het belangrijkste effect van het onderzoek! En natuurlijk koppelen we ook de goede resultaten terug. Dat is een opsteker voor de teamleider en de medewerkers.’ De kracht van het onderzoek schuilt in het concrete, praktische nut voor de hele organisatie. Uit het samenvattende rapport worDe juiste dingen goed doen In de “Vragenlijst geboden zorg en dienst- den door alle leidinggevenden van PSW ververlening” is aan ouders en verwanten beterpunten gehaald. gevraagd om aan te geven hoe tevreden zij zijn over bepaalde onderwerpen. Tevens is En nu verder hen gevraagd hoe belangrijk zij deze onder- PSW houdt elke drie jaar een tevredenheidsonwerpen vinden. Sjaak Bidlot: ‘We kunnen derzoek onder ouders/verwanten. Momenteel zien welke aspecten ouders/verwanten het wordt bekeken of het over drie jaar weer op belangrijkst vinden en hoe de waardering is dezelfde manier gaat gebeuren. Sjaak Bidlot: die zij hiervoor hebben. We willen weten: ‘We zijn na aan het denken over een andere doen we de juiste dingen en doen we dat manier, een wat meer kwalitatieve benadering goed? Want we zouden de plank misslaan die gericht is op kwaliteit van bestaan. Ook als we vooral goed zouden scoren op aspec- gaan we weer eens kijken naar de vragenlijsten ten die ouders/verwanten minder belang- zelf: kunnen ze eenvoudiger? En ten slotte zijn rijk vinden. In het verleden hebben we, naar we ook op zoek naar goede methoden om de aanleiding van deze gegevens, juist die cliënten zelf te bevragen. Voorop staat dat we zaken aandacht gegeven die ouders belang- kwaliteit willen blijven bewaken en dat we de rijk vinden en waar minder goed op mening van ouders/verwanten daarbij hard nodig hebben!’ gescoord werd.’
6
EMDR
Als nare herinneringen of angst door het hoofd blijven spoken EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) is een therapie voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van een schokkende ervaring, zoals een ongeval, misbruik, bedreiging of geweld. Sinds enige tijd wordt EMDR toegepast bij mensen met een verstandelijke handicap. Vera Austen, GZ-psycholoog bij PSW en Marion Hermans, werkzaam bij Stichting Daelzicht en ook zelfstandig GZ-psycholoog, werken met EMDR. ‘Het effect is verbazend!’
Mensen met een verstandelijke handicap lopen een groter risico dan andere mensen om slachtoffer te worden van misbruik en geweld. Daarbij kunnen zij vervelende ervaringen vaker dan andere mensen niet goed verwerken, door hun handicap of door hun leefsituatie. Traumatische herinneringen en angsten kunnen een overweldigende rol gaan spelen. De persoon in kwestie kan daardoor psychische klachten ontwikkelen die het dagelijks leven verstoren of gedragsproblematiek tot gevolg hebben. Goede begeleiding is dan niet altijd afdoende en de meeste gangbare therapieën, zoals gespreks- of gedragstherapie zijn te cognitief gericht voor mensen met een verstandelijke handicap. EMDR kan soelaas bieden en kan de klachten afzwakken of zelfs helemaal verhelpen. Links en rechts EMDR is een relatief nieuwe therapie, ontwikkeld binnen de geestelijke gezondheidszorg in de jaren 80 in de Verenigde Staten. In grote lijnen werkt het zo: de therapeut vraagt de persoon terug te denken aan de gebeurtenis die nu nog spanning geeft, compleet met bijbehorende beelden, gedachten en gevoelens. De persoon moet scherp de focus richten op dat beeld. De spanning wordt opgebouwd. Als de spanning heel hoog is, voert de therapeut een afleidende stimulus in, bijvoorbeeld door vingers voor de ogen van de cliënt van links naar rechts te bewegen of geluiden afwisselend links en rechts te laten horen via een koptelefoon of lichte klapjes te geven afwisselend op het linker- en rechterbeen van de persoon. De therapeut werkt met “sets” van deze bewegingen of geluiden. Tussendoor wordt rust genomen en vraagt de therapeut welke gedachten naar boven komen en of er veranderingen zijn. Marion Hermans: ‘Basis van de therapie is het werkgeheugen zo over te belasten,
7
dicapten. Vera Austen heeft haar vier jaar geleden voor het eerst benaderd met het verzoek een cliënt van PSW te behandelen met EMDR. ‘Het ging om een cliënt die bij PSW woont, met problemen op het gebied van agressieregulering. Ik kende de ouders, de begeleiders, de werksituatie en was betrokken bij de diagnostiek en het begeleidingsplan. Ik zat als het ware helemaal in het systeem rond de cliënt en moest constateren dat een goede begeleidingsstijl niet voldoende was. De cliënt bleef problemen hebben. Marion heeft EMDR toegepast en de agressie is nu wel gereguleerd. We zijn vier jaar verder en het gaat nog steeds goed.’ Marion Hermans heeft intussen meer dan twintig cliënten van PSW behandeld met EMDR. De vraag naar deze therapie neemt toe. Enthousiast geworden door de ervaringen is Vera Austen zelf gestart met de opleiding tot EMDR therapeut en heeft ze intussen bij vier cliënten een EMDR traject ingezet. ‘De behandeling is kortdurend, vijf à zes sessies zijn meestal voldoende, en is weinig belastend voor de cliënt. Ik zit nog in de “verbazende fase”. Een van de cliënten bijvoorbeeld ken ik al jaren. Het gaat om een cliënt met een traumatische jeugd en daardoor een complexe problematiek. Al na één behandeling is deze cliënt enorm opgeknapt. Het effect is zo groot dat ik me bijna afvraag: verbeeld ik me dit; zegt hij dit om mij een plezier te doen? Maar het resultaat is er echt!’ Ook Marion Hermans is nog steeds opgetogen over het effect van de therapie.
‘Soms zijn de resultaten spectaculair, maar ook als dat niet zo is, haalt het de lading er bijna altijd wel een beetje vanaf. Jaren geleden heb ik een cliënt van PSW behandeld die ooit was bedreigd met een mes. Hij stuurt me nog steeds ieder jaar met kerst een kaart, om te laten weten dat het goed gaat.’ Rommel in je hoofd Het toepassen van EMDR bij mensen met een verstandelijke handicap vergt een creatieve aanpak. Om te beginnen voor het starten van de therapie. Marion Hermans: ‘Ik leg het meestal zo uit aan cliënten die dat kunnen begrijpen: Als je vervelende dingen meemaakt, is het soms een rommel in je hoofd. Daardoor blijft het spoken.Wij gaan nu proberen om die rommel op te ruimen; de nare dingen stoppen we netjes in een laatje. Dan heb je er geen last meer van.’ Vervolgens moet de cliënt het beeld oproepen van de gebeurtenis die verwerkt moet worden. Tijdens de therapie kan er zonodig ook even gepauzeerd worden, een kopje koffie gedronken worden of een spelletje gedaan worden om de cliënt gerust te stellen. Voor het toepassen van EMDR zijn protocollen opgezet, met daarin de stappen die de therapeut moet volgen. Marion Hermans en Vera Austen maken bij voorkeur gebruik van het kinder- en jeugdprotocol. ‘Dat is eenvoudiger van opzet en minder gericht op taal en daardoor beter toepasbaar bij mensen met een verstandelijke handicap. We maken gebruik van plaatjes, verhalen, foto’s en voorwerpen.
Het resultaat is er echt!
Een man die bang is voor de kapper, laat je bijvoorbeeld een foto van de kapper zien of een schaar of een fles shampoo. Dat kun je allemaal uitproberen, net zolang tot er iets werkt. Daar word je steeds creatiever in. Voor cliënten met een wat ernstigere verstandelijke handicap wordt het protocol nog wat aangepast, zoals het ook bij heel jonge kinderen gedaan wordt.’ Vragen Vera Austen sluit binnenkort de basisopleiding tot EMDR therapeut af. In november begint ze met een andere opleiding, specifiek gericht op EMDR bij verstandelijk gehandicapten. ‘Binnen PSW zijn er verschillende cliënten die baat kunnen hebben bij EMDR. Er zijn twee concrete vragen van cliënten met een ernstig verstandelijke handicap. En ook vanuit PSW Junior komen er vragen. Voor ik met die cliënten en kinderen ga werken, wil ik eerst meer weten en me verder specialiseren. Dat lijkt me zeer de moeite waard.’
EMDR Kosten EMDR therapie is een behandeling vanuit de eerstelijns (GZ) psychologie en wordt vergoed door de zorgverzekeraars. Meer informatie Meer informatie is te vinden op de website van de Vereniging EMDR Nederland: www.emdr.nl.
Opening
Nieuwe teamleider
Speelotheek PSW Junior
G ro e n c e n t r u m Genegenterhof
doordat de cliënt zich afwisselend op links en rechts moet concentreren en tegelijk aan het meest nare beeld moet denken, dat de emoties die op dat moment overheersen, afvloeien en minder beladen in de hersenen worden opgeslagen.’ EMDR kan worden toegepast bij allerlei klachten en angsten: angst voor de tandarts, voor het ziekenhuis of voor honden, straatangst, een negatief zelfbeeld of angst voor de dood. Het is geschikt voor behandeling van een enkelvoudig trauma ofwel een eenmalige traumatische gebeurtenis die de cliënt zelf niet kan verwerken, maar ook bij een com-
plex trauma, bijvoorbeeld wanneer iemand langdurig is gepest, bedreigd of mishandeld. Spectaculair Inzet van EMDR bij mensen met een verstandelijke handicap is betrekkelijk nieuw. Marion Hermans werkt ongeveer vijf jaar met EMDR bij mensen met een verstandelijke handicap en was een van de eersten in Nederland. Ze heeft de basisopleiding tot EMDR therapeut gevolgd en tevens de vervolgopleiding voor het behandelen van complexere trauma’s, evenals de specifiekere opleiding EMDR bij verstandelijk gehan-
In oktober is PSW Junior gestart met een speelotheek. De speelotheek heeft een breed assortiment aan spelmateriaal dat ouders met hun kind kunnen uitproberen en vervolgens kunnen lenen om thuis mee te spelen. Het speelgoed van de speelotheek is bedoeld voor kinderen met een verstandelijke handicap en/of een ontwikkelingsstoornis. Ook medewerkers van PSW kunnen gebruik maken van het spelmateriaal. De speelotheek is iedere woensdag geopend van 14.30 – 16.30 uur. Tijdens de openingstijden fungeert de speelotheek ook als ontmoetingsplek voor ouders. Een vrijwilliger verzorgt de uitleen. Ouders van PSW Junior kunnen voor 30 euro per jaar lid worden. De speelotheek is gevestigd in de locatie van PSW Junior in Baexem.
Met ingang van 1 september 2011 is Frank Knols de nieuwe teamleider van Groencentrum Genegenterhof in Grathem. Hij zal deze functie invullen naast zijn functie als teamleider PSW Werk. Frank Knols neemt de taken als teamleider van het groencentrum over van John Jacobs, die teamleider blijft van Activiteitencentrum Maasbracht en de seniorengroep in De Spil.
8
9
Samenwerkingsproject PSW en Hulpgroep WMO
Fitnessactiviteit PSW Vrije tijd
Lunchpunt.Kapel
Gezonde en gezellige vrijetijdsactiviteit
Activiteitencentrum (AC) Pappelhof in Roermond en de Hulpgroep WMO (Wet Maatschappelijke Ondersteuning) van Roermond-Zuid zijn het samenwerkingsproject ‘Lunchpunt.Kapel’ gestart. Lunchpunt.Kapel biedt inwoners van RoermondZuid de gelegenheid om eens per maand buitenshuis te eten. Het gaat voornamelijk om inwoners in de wijk Kapel in ’t Zand die behoefte hebben aan contact en in de regel niet zo gemakkelijk ergens naar toe gaan. In de kantine van AC Pappelhof wordt eens per maand een broodmaaltijd (broodjes, soep en salade) verzorgd. De lunch wordt bereid en geserveerd door cliënten van AC Pappelhof. Ze worden hierbij ondersteund door begeleiders van het AC en twee gastvrouwen van de Hulpgroep WMO.
Een voor een druppelen de cliënten in hun sportoutfit de fitnessruimte in Baexheimerhof in Baexem binnen. Ze worden hartelijk ontvangen door de drie aanwezige vrijwilligers en fitnessinstructeur Ruud Kappert, student aan de Fontys Sporthogeschool. De sportschoenen worden aangetrokken en er kan begonnen worden. De een gaat roeien, een ander gaat de fiets op en weer een ander gaat een krachtoefening doen voor de benen of armen. Ze worden bij het opstarten van de apparatuur geholpen door Ruud of een van de vrijwilligers. Ruud Kappert: ‘De cliënten kunnen zichzelf niet op weg helpen. Wij stellen de apparaten in op de juiste intensiteit en duur. We houden op een lijst bij wat de deelnemer heeft gedaan: op welk apparaat ze hebben getraind, de duur en de intensiteit. Zo volgen we de vorderingen en kunnen we wekelijks bepalen wat de cliënt aankan. Hiermee voorkomen we overbelasting. Het schema is dus op maat voor de cliënt, ieder kan op zijn of haar eigen tempo bewegen.’
Maatschappelijke participatie Liesbeth Mulkens, teamleider AC Pappelhof: ‘De initiatiefnemers van Lunchpunt.Kapel stelden ons de vraag of we de kantine van AC Pappelhof ter beschikking wilden stellen om de inwoners van Kapel in ’t Zand de gelegenheid te bieden elkaar hier te ontmoeten door middel van het aanbieden van een lunch. Zij wilden deze lunch dan zelf verzorgen. In het kader van het speerpunt vermaatschappelijking heb ik voorgesteld de lunch door onze cliënten te laten verzorgen. Ze vonden het meteen een goed idee.’ Geslaagd project Op dinsdag 30 augustus 2011 werd Lunchpunt.Kapel voor de eerste keer georganiseerd. Liesbeth Mulkens: ‘De inwoners vonden het helemaal geweldig. Ze voelden zich meteen op hun gemak en waren heerlijk met elkaar in gesprek. Ook de cliënten die de lunch hebben verzorgd vonden het leuk om te doen. Ze straalden en hadden goed contact met de gasten. De cliënten hebben de gasten ontvangen, tafels gedekt, in de gaten gehouden of van al het eten nog voldoende op tafel stond, tafels afgeruimd en uiteindelijk mochten zij ook het afrekenen voor hun rekening nemen. De groep inwoners is vervolgens nog een kijkje gaan nemen bij de seniorengroep, die op dat moment appeltaart aan het bakken was. Het was een geslaagde dag. Als het project aanslaat, gaan we kijken of we het verder kunnen uitbreiden.’
Op maandag- en donderdagavond organiseert PSW Vrije tijd in Baexem een fitnessactiviteit voor mensen met een verstandelijke handicap. De activiteit telt per avond circa dertien cliënten, die onder professionele begeleiding een uur lang kunnen bewegen. De activiteit komt niet alleen ten goede aan de gezondheid van de cliënten, het is tevens een leuke vrijetijdsbesteding, waar gezelligheid en ontspanning centraal staan. We namen een kijkje bij de fitness op maandagavond.
Lunchpunt.Kapel Iedere voorlaatste dinsdag van de maand van 13.00 – 14.30 uur in Activiteitencentrum Pappelhof, nabij Kapel in ’t Zand, Pappelhof 2, 6045 BK Roermond, telefoon: 0475 333 111. Kosten: € 2,50. Aanmelden via inschrijfformulier, telefoon (0475 33 31 11) of email:
[email protected].
Goede begeleiding Dat regelmatig bewegen gezond is, is bekend. Ook mensen met een verstandelijke handicap hebben baat bij regelmatig bewegen. Voor hen is het echter vaak moeilijk om in een regulier fitnesscentrum te sporten. Het is te duur, er is geen deskundige begeleiding voor hen aanwezig of het is gewoon niet leuk voor hen in een regulier fitnesscentrum. Om deze redenen is PSW Vrije tijd in oktober 2010 de fitnessactiviteit gestart. Ruud: ‘In deze fitnessactiviteit kunnen we de cliënten die begeleiding bieden die ze nodig hebben. Dat missen ze in een regulier centrum. We zijn doorgaands met vier of vijf begeleiders en tien tot dertien cliënten. We kunnen de cliënten dus goed en individueel begeleiden. De vrijwilligers zijn hierbij van groot belang, zonder hen zou deze activiteit niet door kunnen gaan.’ Leuke vrijetijdsactiviteit En dat zou zonde zijn. Het is al snel duidelijk dat de cliënten veel plezier hebben tijdens het uurtje sporten. Iedereen doet zijn of haar best, en intussen wordt veel gelachen en gekletst. Ruud: ‘De ene keer zijn ze fanatieker dan de andere keer, en de een is fanatieker dan de ander. Het is natuurlijk belangrijk dat ze bewegen voor een goede gezondheid, maar net zo belangrijk is het bieden van een leuke vrijetijdsactiviteit. Het is de bedoeling dat ze een gezellige, ontspannen avond hebben met sociale contacten. Dat missen ze vaak ook in een regulier centrum.’
Gezellig De cliënten zelf zijn dolenthousiast over de fitnessclub. ‘Ik ben er erg blij mee dat deze club is gestart. Ik krijg hier goede begeleiding. Het is veel minder druk dan in een normaal fitnesscentrum’, vertelt Lou, een van de deelnemers. ‘Ik vind het ook erg leuk, vertelt Kim. ‘Het is erg gezellig en het is voor mij veel minder duur dan het normale fitnesscentrum. Ik neem altijd mijn eigen muziek mee. Het liefste wandel ik op de loopband. Heerlijk.’
Hier bieden we cliënten de begeleiding die ze nodig hebben
10
11
Schoolvoorbereidende groep
PSW Vrije tijd
Schoolse vaardigheden ontwikkelen
Vakantieverhalen
Ook dit jaar hebben veel cliënten deelgenomen aan vakanties van PSW Vrije tijd. Een aantal cliënten vertelt over zijn of haar vakantie.
Gitte Brauwers
Volgend jaar wil ik weer op vakantie In september is PSW Junior gestart met een schoolvoorbereidende groep. Deze groep is bedoeld voor kinderen met een ontwikkelingsachterstand of verstandelijke handicap die willen instromen in het reguliere onderwijssysteem.
Kinderen vanaf drie jaar kunnen twee dagdelen per week terecht in de schoolvoorbereidende groep, die geleid wordt door Danielle Coumans. Het gaat om kinderen die nog niet naar school gaan, maar ook kinderen die al op school zitten en wat extra ondersteuning kunnen gebruiken, zijn welkom in de groep.
heden’, vertelt Danielle. ‘Je kunt daarbij denken aan zaken als om hulp leren vragen, zelfstandig naar het toilet gaan, je hand opsteken als je iets wilt vragen of je stoel in een kring zetten.’ Door te oefenen met deze situaties, wordt de zelfredzaamheid van het kind groter. De bedoeling is dat kinderen tijd en ruimte krijgen die ze nodig hebben om te groeien in het regulier onderwijs.
ook in de schoolvoorbereidende groep de driehoek ouders-kind-hulpverlener centraal. Marlies Kusters, teamleider PSW Junior: ‘De betrokkenheid van de ouders is ontzettend belangrijk. Daarom luisteren we heel goed naar hun wensen en de verwachtingen. Als zij graag willen dat hun kind naar het reguliere onderwijs gaat, en wij zien vanuit de zorg geen onoverkomelijke Zelfredzaamheid bezwaren, dan doen we er alles aan om hen ‘Het doel van de schoolvoorbereidende Ondersteunen in proces en hun kind zo goed mogelijk te ondersteugroep is het aanleren van schoolse vaardig- Net als op andere plaatsen binnen PSW staat nen in het proces.’
Gitte Brauwers woont in WBC St. Josephstraat in Nederweert. Deze zomer is ze een midweek naar FamilyLand gegaan. Dit vakantiepark ligt midden in de bossen van Brabant. Gitte logeerde samen met drie andere cliënten en twee begeleiders in een huisje op het park. Ze heeft erg genoten van de vakantie: ‘De leiding had leuke plannen bedacht. We hebben gebarbecued en op een boot gevaren. We gingen ook wandelen op het park. En natuurlijk samen wat drinken en gezellig kletsen in het vakantiehuisje. We moesten zelf afwassen en de bedden opmaken. Dus ik moest ook een beetje werken op vakantie. Ik wilde nog bij het huis van Frans Bauer kijken, maar dat kon niet omdat het te ver weg was. We zijn wel naar een braderie geweest waar artiesten gingen optreden. En we hebben in een restaurant lekkere frietjes gegeten met een hamburger. Volgend jaar wil ik weer op vakantie! Maar dat duurt nog wel een tijdje…’
Truus Brangers
Mooi huis op een mooi park
Speelleergroepje
Een goed beeld krijgen van ieder kind
Van 27 juni tot en met 1 juli ging een groep cliënten op vakantie naar recreatiepark Marveld. Eén van hen is Truus Brangers. In het dagelijks leven woont ze in WBC Graafschap Hornelaan in Weert. Truus vond het fijn om op vakantie te gaan. ‘We moesten lang rijden en het was warm in de bus’, vertelt ze. ‘Maar het was een mooi park en een mooi huis. We sliepen allemaal in hetzelfde huis.’ De groep heeft verschillende leuke dingen gedaan tijdens de vakantie. Truus vond het ook gezellig in het vakantiehuis: ‘We gingen samen televisie kijken en ik heb lekker een rood wijntje gedronken.’ Op het moment dat dit artikel wordt geschreven, gaat Truus bijna weer op vakantie. Ze heeft er heel veel zin in!
In april 2010 is PSW Junior van start gegaan met een speelleergroepje voor kinderen tot vijf jaar met een achterstand in de ontwikkeling. Het speelleergroepje vindt twee ochtenden in de week plaats in het gebouw van PSW Junior in Baexem. De kinderen spelen onder begeleiding van een pedagogisch medewerker. Een ochtend per week kunnen ook ouders meedraaien. Carla Spee en Henk Theunissen
Het speelleergroepje biedt spelactiviteiten die gericht zijn op ontwikkeling. ‘Vaak is het bij jonge kinderen nog niet duidelijk wat de oorzaak en de omvang van de achterstand is’, vertelt Danielle Coumans, vaste begeleider van de groep. ‘Daarom kijken we naar de specifieke mogelijkheden en behoeften van ieder kind en proberen we daar zo goed mogelijk op in te spelen.’ Ontwikkelingsgebieden Voor ieder kind wordt een plan gemaakt waarin alle ontwikkelingsgebieden zijn opgenomen: motoriek, taal, spel en sociale vaardigheden. ‘Tijdens de ochtenden laat ik al die gebieden aan bod komen’, vertelt Danielle. ‘Daarbij kijk ik goed naar de kinderen om te zien hoe ze reageren op de activi-
teiten en hoe ze zich verder kunnen ontwikkelen. Het doel is om een goed beeld van ieder kind te krijgen, zodat we ieder kind de gelegenheid kunnen bieden om zich optimaal te ontwikkelen. Ervaringen uitwisselen De ouders van de kinderen zijn nauw betrokken bij het speelleergroepje. Iedere week kunnen ze een ochtend meedraaien. ‘We merken dat ouders het prettig vinden om te zien hoe we hier met hun kind bezig zijn. Vaak geeft het hen nieuwe inzichten over hun kind. Ook leren ze hoe ze door middel van spel de ontwikkeling van hun kind kunnen stimuleren. Bovendien is het fijn voor ouders om onderling ervaringen uit te kunnen wisselen.’
Vervolgstappen Het speelleergroepje werkt samen met fysiotherapeuten, logopedisten, kinderdagcentra en andere specialisten. Ook wordt er samen met de ouders gezocht naar eventuele vervolgstappen voor het kind. Danielle haalt veel voldoening uit het begeleiden van het speelleergroepje. ‘Het is mooi om te zien hoe een kind zich ontwikkelt en om samen met de ouders de kleine stapjes van de ontwikkeling te volgen.’
Meer informatie over het speelleergroepje en de schoolvoorbereidende groep is op te vragen bij Marlies Kusters, teamleider PSW Junior via 06 41 83 19 07.
De dierentuin was het leukst Carla Spee en Henk Theunissen wonen allebei in het WBC Eikenstraat in Nederweert. In juni gingen ze samen met zeven andere cliënten en twee begeleiders naar vakantiepark Het land van Bartje in Drenthe. Het vakantiegevoel begon al op de heenreis, toen ze onderweg stopten voor een picknick. ‘We hadden een mooi vakantiehuis’, vertelt Carla. ‘En het park was ook mooi, met veel bomen. Het was gezellig in het vakantiehuis. We deden spelletjes en hebben veel gelachen.’ De groep maakte ook verschillende uitstapjes. Zo gingen ze een ijsje eten bij een ijssalon in de buurt en uiteten bij de Italiaan. ‘We zijn ook bij een kaarsenmakerij geweest’, vertelt Henk. ‘Daar mochten we zelf een kaars maken en mee naar huis nemen.’ Maar het tripje naar Dierenpark Emmen vonden Carla en Henk allebei toch wel het leukst. Ze laten de foto’s zien in hun fotoboeken. Carla wijst op het nijlpaard: ‘Die vond ik leuk’. Henk heeft vooral genoten van de zeehonden. Allebei hebben ze veel plezier gehad in de vakantie.
12
13
Even voorstellen: twee nieuwe leden
Elly Laanen
Raad van Toezicht PSW
Inhoud en beleidsvoering
De Raad van Toezicht (RvT) van PSW bestaat uit minimaal vijf en maximaal zeven personen. De RvT, de term zegt het al, heeft tot taak toezicht te houden op het besturen van de organisatie door de bestuurder, Geert Tullemans, en op de algemene gang van zaken in de organisatie. Taken en verantwoordelijkheden zijn vastgelegd in de statuten van PSW en het reglement Raad van Toezicht PSW. Toezicht en bestuur bij PSW zijn ingericht naar en worden uitgevoerd volgens de zogeheten Zorgbrede Governancecode (letterlijk besturingscode). In juni 2011 heeft de RvT twee nieuwe leden aangetrokken: Elly Laanen en Marcel van Woensel. Beiden hebben een zorgprofiel. Daarmee bestaat de RvT uit 6 personen.
‘Ooit wilde ik tropenarts worden, maar ik ben vier keer uitgeloot voor de studie geneeskunde. Intussen was ik HBO B Biochemie gaan doen en gaan werken als onderzoeksanalist bij de Universiteit van Amsterdam. Ik wist al snel: dit wil ik niet mijn hele leven doen. Naast mijn baan ben ik psychologie gaan studeren, gericht op het kind in de ontwikkeling. Na het afstuderen heb ik een onderzoeksbaan gekregen aan de Universiteit van Leiden. Maar gaandeweg vond ik het tijd worden voor zeg maar “het echte leven” en ben ik gaan werken als GZ-psycholoog. Dat heb ik jaren gedaan, bij verschillende organisaties in de zorg. Ik genoot van mijn werk, maar mijn interesse verschoof. Ik werkte graag op het raakvlak van inhoud en beleidsvoering. Het was een persoonlijk groeiproces: van werken heel dicht bij de cliënt steeds meer in de richting van coaching en het tactisch management, en verder doorgroeien naar bestuurlijke taken. Zorgen voor een goede randvoorwaardelijke sfeer rondom de cliënten en later, als bestuurder, verantwoordelijkheid voor de strategie en de financiële middelen.
Marcel van Woensel
Met elkaar iets moois maken Marcel (M.P.L.M) van Woensel, 54 jaar, is afgestudeerd als arts en bedrijfskundige. Hij heeft ruim 25 jaar ervaring in het management en bestuur in de gezondheidszorg, met name opgedaan in ziekenhuizen en de ouderenzorg. Hij woont in Tilburg, is getrouwd en heeft vijf kinderen die allemaal nog thuis wonen. In september 2011 heeft hij een nieuwe baan aangenomen: lid van de Raad van Bestuur van Proteion Thuis, een collega zorginstelling in de V&V branche (verpleging, verzorging, thuiszorg) in Noord- en Midden-Limburg. ‘Toen ik indertijd bij de “na-loting” alsnog voor de studie geneeskunde werd ingeloot, was ik al begonnen met een managementstudie. Zorg en management; beide vakgebieden vond ik interessant. Ik heb toen toch voor geneeskunde gekozen. De kans om ingeloot te worden krijg je geen tweede keer. Geneeskunde was een leuke studie en ik heb het afgemaakt. Maar meteen na mijn afstuderen ben ik toch weer met een managementopleiding begonnen. Tijdens de studie geneeskunde, met name als coassistent, mag je overal rondkijken. Ik heb veel gezien dat niet goed geregeld was. Een organisatie moet faciliterend zijn voor de zorg en de professionals, maar was dat vaak niet. Ik had toen al ideeën over hoe dat beter kon. Dus ik dacht: waarom niet meteen die kant op. Ik heb nooit spijt van die keuze gehad. Het grensvlak tussen organisatie en zorg is me altijd blijven boeien. Organisatie en professionals hebben elkaar nodig; samen kunnen ze iets moois maken. Maar als ze ieder een eigen taal blijven spreken, hebben patiënten en cliënten daar last van. Mijn werkervaring is opgebouwd in dat grensgebied. Ik heb altijd managementfuncties in de zorg gehad. Daarbinnen is mijn ervaring breed, met name binnen ziekenhuizen en de V&V. Een functie als toezichthouder in de zorg stond al jaren op mijn lijstje, uit interesse en ambitie. Ik ben bestuurder, maar wil graag ook vanaf de andere kant van de tafel meekijken. Maar naar mijn idee kun je pas een goede toezichthouder zijn, als je een hele tijd meedraait. Een goede toezichthouder kent de zorg en weet hoe de branche zich beweegt. Wat zijn trends die we moeten volgen en wat zijn hypes, die we dus juist niet moeten volgen. Pas als je die bewegingen een keer hebt meegemaakt, kun je beoordelen of een organisatie goed aansluit op de omgeving en op wat er gebeurt. De gehandicaptenzorg is betrekkelijk nieuw voor mij. Tijdens mijn studie heb ik er een keuze coschap gelopen. De afgelopen jaren heb ik de ontwikkelingen gevolgd. Ik zie twee werelden. De ene wereld is die van mensen die ondanks hun handicap mogelijkheden hebben om mee te doen in de maatschappij. Het is de taak van een organisatie om die mensen zo te ondersteunen dat ze beter kunnen integreren. De andere wereld is die van mensen die echt een ernstige handicap of aandoening of gedragsproblematiek
Elly Laanen, 55 jaar, is afgestudeerd als biochemisch analiste, ontwikkelingspsycholoog en heeft haar registratie als GZ-psycholoog en (bijna) als eerstelijnspsycholoog. Ze heeft een jarenlange, brede ervaring in de zorg: als wetenschappelijk onderzoeker, biochemisch analist en GZ-psycholoog en vanaf 1997 als manager, directeur en bestuurder. Ze woont samen met haar partner in Den Bosch. Momenteel is ze zelfstandig gevestigd als GZ-psycholoog en werkzaam binnen de Psychologenpraktijk IJsselstein. Daarnaast bouwt ze een organisatieadviesbureau op.
PSW ken ik uit de tijd van de vorige bestuurder, Lou Ritzen. Er was destijds sprake van een collegiaal contact tussen PSW en Sint Marie. Sint Marie dacht erover om in Roermond een vestiging te starten en zocht samenwerking. Daarover heb ik met Lou Ritzen gesproken. Dus ik had al een beeld van PSW. Dat beeld wordt nu bevestigd. PSW is een professionele, betrokken en leuke organisatie. Die betrokkenheid zit in de haarvaten van de organisatie; dat zie je bij Geert Tullemans (bestuurder), bij de Raad van Toezicht, bij het managementteam en bij de begeleiders die ik al op een paar plaatsen ben tegengekomen. Iedereen die ik ontmoet, is trots op PSW, wil het goede behouden. En daar is niks mis mee, als je tegelijkertijd openstaat voor de ontwikkelingen en binnenhaalt wat nodig is voor cliënten. Als toezichthouder wil ik toezicht houden op de balans tussen wat goed is enerzijds voor de organisatie en anderzijds voor de cliënten en medewerkers. Dat betekent goed aanhaken bij beleidsontwikkelingen en politieke ontwikkelingen. Cijfers zijn ook een belangrijk aspect, maar zeker niet het enige. Wat biedt de organisatie voor cliënten en medewerkers en hoe is de cultuur; hoe is het klimaat? Die zaken spelen een grote rol. Dus wil ik graag af en toe werkbezoeken afleggen en in contact komen met het management en de medewerkers. Je kunt niet goed functioneren als toezichthouder zonder zelf te ervaren hoe het voelt in de organisatie: hoe ziet het eruit; hoe word je ontvangen? Dat is zo belangrijk. Tegelijk moet een toezichthouder afstand bewaren en de bestuurder niet in de weg zitten. De Raad van Toezicht moet ondersteunend zijn voor de bestuurder; niet alleen kritisch opstellen, maar ook beschikbaar zijn als sparring partner. Binnen de Raad van Toezicht gaan we goed met elkaar om. We vertrouwen op elkaars deskundigheid en zijn daarnaast kritisch ten opzichte van elkaar. Ik heb er vertrouwen in!’
Ik heb er vertrouwen in!
hebben. Voor die mensen doe je in de eerste plaats iets anders: een beschermde wereld bieden en een menswaardig bestaan mogelijk maken. Het zijn beide mooie opdrachten. Het vereist teamwerk tussen de professionals en een interdisciplinaire benadering. In de gehandicaptenzorg heeft de dokter het echt niet als enige te vertellen! Voor zover ik het nu kan beoordelen, is mijn beeld van PSW positief. Ik heb al kennisgemaakt met verschillende personen en ben bij enkele voorzieningen geweest. Ik zie persoonlijke betrokkenheid. Iedereen heeft inbreng. Er heerst een open sfeer en er is weinig verboden terrein voor een bezoeker, met wie je ook praat. In zo’n omgeving kunnen makkelijk verbindingen ontstaan. Als toezichthouder moet ik natuurlijk de cijfers kennen. Maar de cijfers kun je zo mooi maken als je wil. Dus is het belangrijker om te weten hoe de cijfers tot stand komen. Zijn de systemen op orde; zijn de cijfers te vertrouwen? Daar gaat het om. De RvT van PSW is zo samengesteld dat we dat kunnen bewaken. Daarnaast wil ik andere zaken weten. Hoe staat PSW in de regio en de markt? Wat is het gevoel dat je oploopt als je in contact komt met de organisatie; is het kennis en deskundigheidsniveau toereikend; hoe gaan de mensen met elkaar om? Als die zaken niet kloppen, werkt het niet in de zorg. Het bewaken daarvan is een van de taken van de RvT. Mooi om daar een bijdrage aan te kunnen leveren!’
Als manager en bestuurder heb ik in de gehandicaptenzorg gewerkt (Stichting AGO en Stichting IPSE) en bij Sint Marie (zintuiglijk gehandicapten). Ik heb veel plezier aan dat werk beleefd. Ik werkte het liefst bij een niet te grote instelling, waar ik dicht bij het inhoudelijk proces kon blijven en contact kon houden met de cliënten en de professionals. Mijn laatste baan als bestuurder was bij Bureau Jeugdzorg Utrecht, als voorzitter Raad van Bestuur. Ik kreeg in toenemende mate te maken met de vergaande bureaucratisering. BJZ heeft te maken met veel wettelijke regels en taken waar de organisatie op afgerekend wordt. Daar moet de bestuurder zich mee bezig houden. Maar voor mij werd de afstand tot het inhoudelijke proces te groot. Tijd om terug te keren naar de inhoud. Vorig jaar ben ik voor mezelf begonnen als GZ-psycholoog voor de eerste lijn. Leuk om te doen. Het is mooi om te zien hoe mensen die problemen hebben, vlotgetrokken kunnen worden en na een paar gesprekken weer verder kunnen. Maar ook de organisatietak blijft trekken. Ik ben bezig een organisatieadviesbureau op te zetten naast mijn werk als eerstelijnspsycholoog. Dit wordt mijn eerste functie als toezichthouder. Als bestuurder van niet al te grote organisaties heb ik er altijd voor gekozen om al mijn tijd, zeven dagen per week, te steken in die organisatie. Ik wilde niet alleen verantwoordelijkheid dragen voor extern beleid, maar ook voldoende betrokken zijn bij de interne organisatie. Als dat je passie is, blijft er weinig ruimte en tijd over voor een toezichthoudende functie. Nu heb ik die tijd en ruimte wel.
14
15
Stand van zaken
Patrick Jaspers
Lopende bouwprojecten
Zo woon ik
PSW timmert aan de weg! Hieronder vindt u een kort overzicht van lopende bouwprojecten. Op onze website staat een meer uitgebreid overzicht: www.pswml.nl/bouw.
PSW biedt verschillende woonvormen voor cliënten. Zij wonen in groepswoningen, in appartementencomplexen of zelfstandig in een appartement of woonhuis. PSW biedt in alle situaties begeleiding bij het wonen. In de rubriek ‘Zo woon ik!’ nemen we een kijkje bij cliënten in hun woning. In deze uitgave: Patrick Jaspers. Hij woont in de woongroep aan de Maastrichtstraat in Weert.
Wonen Wonen Heythuysen • Nieuwbouw woonvoorziening in de Vlasrootsingel voor 21 cliënten (3 x 7) door Woningstichting Domus. In september 2011 gestart. Wonen Nederweert • Verbouwing WBC Eikenstraat. In gebruik name: voor Kerstmis.
Wonen/dagbesteding Haelen • PSW onderzoekt de mogelijkheden om wonen en dagbesteding op één locatie voor ernstig verstandelijk gehandicapten en autisten te realiseren. Hiervoor heeft PSW inmiddels grond verworven grenzend aan KDC de Heisterkes. PSW Junior • PSW gaat in Heythuysen een nieuw kinderdienstencentrum met twee kinderwoonhuizen realiseren. Planning: oplevering: begin 2013.
Opening Looimolenstraat Op vrijdag 16 september vond de opening plaats van WBC Looimolenstraat in de Weertse wijk Fatima. De nieuwbouw werd feestelijk geopend door loco-burgemeester/wethouder Anton Kirkels, samen met de bewoners, in aanwezigheid van ouders en verwanten en medewerkers. WBC Looimolenstraat biedt plaats aan 14 (jong) volwassenen met een verstandelijke handicap. Een aantal van hen is verhuisd vanuit het ouderlijk huis. Een ander deel heeft hiervoor gewoond in een andere locatie van PSW in Weert en Nederweert. En sommigen zijn verhuisd vanuit een eigen, zelfstandige woonsituatie. De bewoners hebben allemaal een eigen appartement. In het complex is bovendien een gemeenschappelijke woonkamer met keuken gerealiseerd, waar de bewoners naar behoefte kunnen eten en de avond doorbrengen. PSW huurt het gebouw van de woningcorporatie Wonen Limburg.
Sander en Michiel
Deelname aan de Nijmeegse vierdaagse Sander Huijskens (23) en Michiel Evers (20), beiden woonachtig in WBC Reuver, hebben afgelopen zomer samen de Nijmeegse vierdaagse gewandeld. De vierdaagse bestaat uit vier dagen wandelen, elke dag dertig kilometer. Voor Sander en Michiel was het de eerste keer dat ze meeliepen. Ze hebben vanuit het fonds gehandicaptensport “Iedereen kan sporten” meegedaan. Vooraf hebben ze flink getraind, de organisatie heeft hen een buddy
toegewezen die een loopschema heeft gemaakt en hen heeft gecoacht. Ze zijn zelfs geïnterviewd voor L1 en ook radiopresentator Giel Beelen heeft aandacht besteed aan hun bijzondere prestatie. Sander: ‘Ik vond het erg leuk, maar ook best zwaar. Het leukste vond ik dat er zo veel mensen langs de kant stonden.’ Michiel: ‘We hebben veel lol gehad onderweg. Ik kreeg op de finish mooie bloemen. Ik denk dat ik volgend jaar weer mee loop!’
De woongroep biedt plaats aan acht jongvolwassenen en is gevestigd in de locatie Maastrichtstraat 1 in Weert. Een groot deel van hen heeft voorheen Kinderdagcentrum de Heisterkes bezocht. Van de acht cliënten maken zeven personen gebruik van de dagbesteding van PSW in Activiteitencentrum ’t Zonnehuis in Weert. Tractoren Patrick Jaspers is 20 jaar en woont sinds 1 februari in WBC Maastrichtstraat. Voor die tijd woonde hij bij zijn ouders in Ospel. Hij heeft drie zussen, die ook al het huis uit zijn. Patrick vindt het fijn om nu op zichzelf te wonen. Hij heeft een eigen kamer en deelt een woonkamer, een moderne keuken en ruime badkamer met drie anderen. Patrick geeft graag een rondleiding en vertelt over de inrichting van zijn kamer. Een van de dingen die meteen opvalt, zijn de schaalmodellen van tractoren die in zijn kamer staan. Patrick seint naar zijn vader, die een fotoboek uit de kast pakt. Hij bladert door het boek, tot Patrick naar een foto knikt die hij wil laten zien, van een groepje mensen dat prei aan het oogsten is. ‘Ik hou veel van tractoren. Als ik een tractor zie, denk ik aan vroeger. We hadden een boerderij met asperges, bloemen en prei. Ik mocht vaak mee op het land.’ Kaarten en films kijken Over de inrichting van zijn kamer heeft Patrick meegedacht. De stoelen in de zithoek heeft hij zelf uitgezocht. Aan de muur van de kamer hangt een verjaardagskalender. Patrick houdt alle verjaardagen bij van familie en vrienden. Samen met een begeleider schrijft en verstuurt hij de verjaardagskaarten. In zijn vrije tijd vindt hij het leuk om een potje te kaarten in de huiskamer. Bijvoorbeeld met Kitty Rutten, zijn persoonlijk begeleider. Zij vertelt dat Patrick vaak in is voor een geintje en graag grapjes uithaalt. Aan het voeteneind van zijn bed staat een televisie met dvd speler. Patrick kijkt graag films van vakanties, feesten en andere leuke dingen die hij heeft meegemaakt. Laatst nog is hij in Houthalen op vakantie geweest met zijn familie. Dat was erg gezellig, vertellen zijn ouders Henk en Rikie. Iedere week komen ze een paar keer langs in de woning om een kopje koffie te drinken met Patrick. Klusjes in ‘t Zonnehuis Boven het bed hangt een kleurig schilderij, dat Patrick heeft gemaakt in Activiteitencentrum ’t Zonnehuis. Daar gaat hij vijf dagen in de week naar toe voor dagbesteding. Iedere ochtend wordt hij tussen half negen en negen uur opgehaald met de bus. Om vier uur ’s middags wordt hij weer thuis gebracht. In ‘t Zonnehuis doet Patrick verschillende activiteiten. ‘Maar ik vind het vooral leuk om rond te rijden en bij iedereen te buurten. Ik doe ook klusjes zoals de presentielijsten rondbrengen. Dan krijg ik van Lizet (Stals, teamleider ’t Zonnehuis) een sticker met een opgestoken duim op mijn
rolstoel. En als de telefoon gaat, dan doe ik dit.’ Hij drukt op een blauwe knop op zijn rolstoel en er klinkt een alarm. ‘Dan weten ze dat ze de telefoon moeten opnemen.’ ‘Ja, ze zouden je niet kunnen missen in ’t Zonnehuis’, zegt Kitty. ‘En ik hen ook niet!’ lacht Patrick.
16
17
Thema Weert
Instroom bij PSW Junior START
Expositie in gemeentehuis Weert
Kinderen op de juiste plek in nauwe samenwerking met ouders
Vanaf 17 oktober 2011 opent in het gemeentehuis in Weert een expositie van een aantal schilders van atelier 88 rondom het thema ‘Weert’. De schilders hebben schilderijen gemaakt op doek en met acrylverf. De schilderijen bevatten onderwerpen die te maken hebben met het Weertse zoals de Martinustoren, de Biesterbrug, de brandweerkazerne, maar ook markante Weerter personen zoals clown Frodie en de onlangs overleden Weerter kunstenaar Jan Tullemans. Voor meer informatie: www.weert.nl.
In memoriam • Emma Janssen • overleden 3 augustus 2011 ‘Zo lief, zo dapper’ Emma was 17 jaar. Als kind ging ze naar KDC de Heisterkes. Ze groeide op van een klein meisje naar een tiener die genoot van gezelligheid en de vele activiteiten met begeleiders en andere kinderen. In september 2010 maakte Emma de overstap naar AC Reuver. Hier beleefde zij, samen met haar groepsgenoten uit de Prisma, tal van mooie momenten. Hoogtepunten bleven de muziekactiviteit en het zwemmen. Sinds maart 2010 woonde ze in WBC Reuver. Met haar speciale rituelen had ze de gave iedereen te verrassen. Hiermee daagde ze iedereen uit zijn of haar creativiteit tot een maximum aan te spannen. Cliënten, medewerkers en vrijwilligers hebben Emma leren kennen als een lieve spontane meid en zullen haar missen.
In memoriam • John Lutgens • overleden 22 juni 2011 John was 29 jaar en kreeg vanaf september 2001 begeleiding vanuit het team Ondersteund Wonen van Roermond. Zijn grootste hobby’s waren vissen, klussen aan computers en zijn twee Jack Russel hondjes, Bonzo en Bodo. John laat een verdrietig zoontje, moeder, zus en familie achter. Cliënten en medewerkers gaan John erg missen!
In memoriam • Piet Coolen • overleden 19 augustus 2011 Piet was 74 jaar en woonde bijna 10 jaar inWBC Coenraad Abelsstraat inWeert. Hij werkte jaren op de boerderij met zijn vader en daarna heeft hij nog meer dan 25 jaar bij de Risse (sociale werkplaats) gewerkt. De laatste jaren ging Piet met veel plezier 3 dagen per week naar Steegherhof (zorgboerderij) in Leveroy. De andere dagen deed hij vrijwilligerswerk bij de voetbalclub Oda. Hierin werd hij door een jobcoach vanuit de dagbesteding Weert begeleid. De laatste jaren heeft hij een moeilijke strijd geleverd. Cliënten, medewerkers en vrijwilligers zijn erg verdrietig om zijn overlijden. Rust zacht lieve Piet!
Begin 2009 is PSW Junior gestart met PSW Junior START, een procedure die tot doel heeft om kinderen met een verstandelijke handicap en/of een ontwikkelingsachterstand op die plek te plaatsen waar ze zich zo optimaal mogelijk kunnen ontwikkelen, in nauwe samenwerking met de ouders. Trees van Heeswijk, manager PSW Junior, legt uit waarom START is opgericht en wat de voordelen ervan zijn.
Sommige kinderen groeien niet op volgens het boekje. Er ontstaan vragen en problemen, bijvoorbeeld als het kind achterblijft in zijn of haar ontwikkeling of regelmatig gedrag vertoont dat ouders niet begrijpen. Soms gaan de vragen en problemen vanzelf weer over, maar sommige kinderen blijken speciale hulp en ondersteuning nodig te hebben. Trees van Heeswijk: ‘Voor ouders is dat een moeilijke fase. Het feit dat hun kind speciale hulp nodig heeft, roept vragen op. Ouders worden, zodra vastgesteld is dat hun kind speciale hulp nodig heeft, doorverwezen naar een bepaalde zorgvorm. Dat kan confronterend zijn, te aanbodgericht en gaat te snel; ze worden er mee overvallen. Ouders moeten juist de tijd krijgen om het idee te verwerken dat hun kind achterblijft in de ontwikkeling en meer zorg en ondersteuning nodig heeft dan andere kinderen. Er moet ruimte zijn om ouders deel te laten uitmaken van het hele proces: wat is de hulpvraag, hoe kan deze worden beantwoord en hoe kunnen we de vragen van de ouders daarin meenemen.’
het kind nodig heeft aan zorg en ondersteuning. Op basis van dit gesprek doen de maatschappelijk werker en de gedragskundig een voorstel voor een bepaalde vorm van begeleiding. Dat kan een kinderdagcentrum zijn, een reguliere school met extra ondersteuning van PSW Junior Ambulant, Gespecialiseerde Thuisbegeleiding, Pedagogische Gezinsbegeleiding, het speelleergroepje of de schoolvoorbereidende groep. Het kan ook een combinatie van meerdere zorgvormen zijn. Belangrijk is dat de ouders zich hierin kunnen vinden.’ Beeldvorming Hierna volgt een oriëntatiebezoek bij de betreffende zorgvorm(en). Twee weken na de start van de zorg hebben de teamleider en de persoonlijk begeleider samen met de ouders een planbespreking. Vanaf de aanvang van de zorg start de observatieperiode, waarin beeldvorming centraal staat: wie is het kind en wat heeft het nodig. Na drie tot zes maanden is de eerste beeldvorming afgerond en volgt een adviesgesprek. In dit gesprek wordt besproken of het kind op de juiste plek zit of dat andere zorgvormen beter aansluiten bij de ontwikkeling en de vragen van de ouders. ‘We blijven gedurende het hele traject kritisch kijken of de zorg en begeleiding voldoende aansluiten bij de mogelijkheden van het kind en de vragen van de ouders. Indien nodig worden de zorg en begeleiding aangepast.’
Ouders maken deel uit van het proces
Procedure START Om bij de instroom van kinderen en hun ouders nog beter te kunnen bepalen wat het kind nodig heeft om zich zo optimaal mogelijk te ontwikkelen, is begin 2009 PSW Junior START opgericht. ‘Ouders die via MEE of Integrale vroeghulp worden doorverwezen naar PSW Junior, komen terecht bij PSW Junior START. De procedure van START begint met een bezoek bij de ouders thuis van de maatschappelijk werker van PSW Junior en een gedragskundige. Hier wordt geluisterd naar wat de ouders belangrijk vinden en wat
Belangrijke rol ouders ‘Ouders worden dus nadrukkelijk meegenomen in het proces. Ze krijgen op deze manier meer ruimte om na te denken wat ze belangrijk vinden. Ik merk dat ouders deze werkwijze prettig vinden. Ze hebben het gevoel dat er
écht naar hen geluisterd wordt, dat zij als deskundigen worden gezien als het om hun eigen kind gaat. Ze houden zelf de regie, hoewel onze deskundige medewerkers een nadrukkelijke rol hebben wat betreft het geven van adviezen. Het is niet hard te maken, maar ik ben ervan overtuigd dat dit ten goede komt aan de ontwikkeling van het kind. Want dat blijft het belangrijkste doel van PSW Junior START: het kind op de juiste plek te krijgen zodat het zich zo optimaal mogelijk kan ontwikkelen, op die plek waar het kind en de ouders zich het prettigste voelen.’
18
19
Danielle Coumans, begeleider van Jelle Vissers
S t e r k g e g ro e i d i n z i j n o n t w i k k e l i n g Jelle Vissers is een jongen van drie jaar. Via PSW Junior START is hij een jaar geleden begonnen in het speelleergroepje van PSW Junior in Baexem. Dit jaar nog start hij daarnaast in de schoolvoorbereidende groep. Danielle Coumans is begeleider van Jelle. Zij legt uit wat de groepjes betekenen voor Jelle en zijn ontwikkeling. Danielle Coumans: ‘De ouders van Jelle zijn via PSW Junior START terecht gekomen bij het speelleergroepje. Jelle ging toen al naar het reguliere kinderdagverblijf ’t Kroekestöpke in Roggel. Het speelleergroepje was nog niet van start gegaan en Jelle had wel extra ondersteuning nodig in het kinderdagverblijf. Zodoende ben ik toen OSK (Ondersteuning op School en Kinderopvang)-begeleider van Jelle geworden. Het betekende dat ik hem extra ondersteuning bood en de groepsleiders advies gaf hoe met Jelle om te gaan. Tegelijk kon hij aan mij wennen voordat het speelleergroepje zou starten.’ Optimaal ontwikkelen ‘In het speelleergroepje werken we heel specifiek en individueel om te bekijken wat het kind nodig heeft om zich zo optimaal mogelijk te kunnen ontwikkelen. We zijn gericht op de algehele ontwikkeling van het kind; er
ontwikkeling van Jelle te stimuleren. Tijdens deze ouderochtend praten we over de groei van Jelle en bespreken we de volgende stapjes in de ontwikkeling. Ik vul voor een groot gedeelte de activiteiten van de ochtend in, maar laat de ouders en kinderen vrij om zelf initiatieven te nemen.’ Veilig en vertrouwd ‘Omdat Jelle ook naar een kinderdagverblijf gaat en er OSK krijgt, is het belangrijk om regelmatig overleg te hebben met zijn begeleidsters daar om ervoor te zorgen dat de ontwikkeling ook daar in de praktijk wordt toegepast. Jelle gaat inmiddels naar ’t Kroekestöpke in Baexem, dat gelegen is naast de locatie van het speelleergroepje. Dat is praktisch heel handig; op donderdag haal ik hem hier op en breng hem ook weer terug. Dan heb ik regelmatig even contact met de begeleiders. In ‘t Kroekestöpke heeft hij nog steeds een OSK-begeleider van PSW Junior. Met haar heb ik ook regelmatig con-
Nicole Utens, moeder van Sem
B l i j d a t S e m i n ’t B ro m b e m k e t e re c h t i s g e k o m e n Sem Utens is vijf jaar. Anderhalf jaar geleden is Sem via PSW Junior START begonnen in kinderdagcentrum (KDC) ’t Brombemke in St. Odiliënberg. Nicole Utens, moeder van Sem, vertelt over zijn start in het KDC en zijn ontwikkeling. Nicole Utens: ‘Twee dagen na zijn geboorte werd geconstateerd dat Sem bij zijn geboorte een hersenbloeding had gehad. Daardoor is hij halfzijdig verlamd en heeft hij een ontwikkelingsstoornis. Daarbij heeft hij het syndroom van West, een aandoening van kinderepilepsie. Sinds zijn geboorte heeft hij veel onderzoeken in ziekenhuizen, gaat hij regelmatig naar de revalidatiearts en krijgt hij fysiotherapie, logopedie en ergotherapie. Tot anderhalf jaar geleden hebben we nooit extra ondersteuning gehad thuis. Op een gegeven moment werd het ons toch te veel om de hele dag met Sem bezig te zijn. Een oppas regelen is vrijwel niet mogelijk vanwege zijn handicap. De revalidatiearts stelde toen voor om contact op te nemen met PSW Junior. Vervolgens kwamen Kim Loonen (maatschappelijk werker PSW Junior) en Francien Meulenbroeks (gedragskundige PSW Junior) bij ons thuis voor een kennismakingsgesprek. In dit gesprek stelden ze veel vragen over de zwangerschap, de geboorte en hoe het ging met Sem. We merkten tijdens dit gesprek dat onze mening echt telde en dat er naar onze wensen geluisterd werd. Dat was ongelooflijk prettig.’ Met een gerust hart ‘Na dit gesprek stelden Kim en Trees voor om Sem naar ’t Brombemke te laten gaan. Maar het was januari en de groepjes zaten al vol. PSW Junior heeft er echter alles aan gedaan om Sem snel te kunnen laten starten. Nadat we de indicaties hadden geregeld, kon Sem halverwege het jaar instromen in ’t Brombemke. Voordat hij begon zijn we eerst een dagje gaan kijken, om hem te laten wennen. Het voelde meteen goed en we hadden er vertrouwen in dat hij hier goed op zijn plek zou zitten. De eerste keer dat hij met het busje werd opgehaald was spannend. Ik ben meegereden in het busje en zijn vader is achter ons aan gereden met de auto. We merkten aan Sem dat hij zich goed voelde in het KDC, hij wist nog precies waar het speelgoed lag van de kijkdag. We konden hem met een gerust hart achterlaten. De dagen erna waren toch ook wel moeilijk.
Omdat we niet meer mee gingen, huilde Sem in het busje. Maar de chauffeur was zo betrokken, was heel lief voor hem en stelde Sem op zijn gemak. Ze smste ons even later zelfs dat het allemaal goed ging.’ Communicatie en overleg ‘Inmiddels gaat hij al anderhalf jaar naar ’t Brombemke. We maken dagelijks gebruik van een communicatieklappertje. De begeleiders schrijven erin op wat Sem in het KDC heeft gedaan, ik schrijf op wat er thuis is gebeurd. Zo kunnen we beiden beter inspringen op het gedrag van Sem en weten we beter waarom hij bepaald gedrag laat zien. Ik zou niet zonder klappertje kunnen. Ik heb ook geregeld contact met zijn persoonlijk begeleider. Ze weet alles van Sem, dat is prettig. Daarnaast hebben we twee keer per jaar besprekingen met de teamleider, persoonlijk begeleider en arts. Ook de therapeuten worden hiervoor uitgenodigd. Er wordt besproken hoe Sem zich ontwikkelt, wat goed gaat, wat minder goed gaat en wat in de komende periode het doel is. Het is goed dat alle partijen dit samen bespreken en hierin samenwerken omdat er zo veel samenhang is tussen de verschillende therapieën en begeleiding.’ Zienderogen vooruit ‘Wat opvalt is dat alle partijen uitgaan van Sem, wat hij nodig heeft en waar hij zich het beste door kan ontwikkelen. Er wordt gekeken naar hem als individu, ze scheren niet alle kinderen over één kam. Sem heeft zich in anderhalf jaar tijd goed ontwikkeld. Voorheen liep hij nog niet en at bijna niets. Nu loopt hij, eet boterhammen en soep mee in de groep, leert hij met andere kindjes te spelen en te delen, is hij in spraak ontwikkeld en leert hij liedjes en boekjes lezen. Hij gaat zienderogen vooruit. We zijn ontzettend blij dat Sem in ’t Brombemke terecht is gekomen en Sem zelf voelt zich hier ook helemaal op zijn plek!’
wordt ingegaan op de motoriek, taalontwikkeling, de spelontwikkeling, zelfredzaamheid en sociaal-emotionele ontwikkeling. Jelle komt nu een jaar naar het speelleergroepje en hij is sterk gegroeid in zijn ontwikkeling. Zo is hij vooruit gegaan in taal, loopt hij sinds kort, laat hij fantasiespel zien en leert hij om samen te spelen met andere kindjes. Evelien Drijkoningen, gedragskundige van PSW Junior, is nauw betrokken bij het speelleergroepje. Ze is regelmatig in de groep aanwezig en we overleggen samen de bijzonderheden en de ontwikkelingen van de kinderen. Ze is tevens bij de evaluatiegesprekken met de ouders. Hierin bespreken we de ontwikkeling van Jelle, waar we de komende periode aandacht aan schenken en hoe dit in de thuissituatie verloopt en kan worden gestimuleerd.’ Interactie ouders ‘Ook de ouders worden nauw betrokken bij het speelleergroepje. Op dinsdagochtend zijn zij welkom mee te draaien in de groep. Jelle’s moeder komt dan ook altijd. Zij geeft aan dat ze het fijn vindt om erbij te zijn, om te zien wat we hier met Jelle doen en om te leren wat ze zelf kan toepassen om de
tact over Jelle. Ook in het kinderdagverblijf laat hij een duidelijke groei zien. Het afgelopen schooljaar zijn er enkele keren kindjes van het kinderdagverblijf meegekomen naar onze locatie. Het bleek een schot in de roos, Jelle kan in zijn vertrouwde omgeving laten zien wat hij kan. En de andere kindjes kunnen zien waar ik Jelle wekelijks mee naar toe neem, ze vinden het prachtig om in onze locatie te spelen. We gaan dan ook proberen om dit eens per maand te organiseren, omdat kinderen gewoon heel veel van elkaar kunnen leren. We kijken dus echt individueel; bekijken waar een kind zich goed bij voelt en waardoor het zich het beste kan ontwikkelen.’ Schoolvoorbereidende groep ‘Binnenkort start Jelle ook in de schoolvoorbereidende groep van PSW Junior. Deze groep is bedoeld om de kinderen voor te bereiden op het reguliere onderwijs door het aanleren van verschillende schoolse vaardigheden middels een gestructureerd programma. Als Jelle vier wordt, gaan we samen met de ouders bekijken welke vorm van onderwijs en zorg het beste bij hem past.’
