III. Essay typologie: Muratori
Het Stedelijke Woonhuis | Architectuur Analyse
A | 577
578 | A
Essay typologie: Muratori | Het Stedelijke Woonhuis
01. Essay typologie: Muratori Saverio Muratori (1910-1973) was een Italiaanse
ontstond in de eerste helft van die eeuw. In hun
architect die in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw
fundamentele zoektocht naar nieuwe types en vormen
de funderingen legde voor het typemorfologisch
hoopten de modernisten een plek te geven aan de
onderzoek van de stad. Bij een typemorfologisch
‘moderne samenleving’. Hierbij braken ze bewust met
onderzoek onderzoekt men de stad op haar vorm,
de bestaande bouwtradities en woonvormen. Er was in
haar gebouwen. Doel is om deze door en door te
die periode ook een beweging die zich niet kon vinden
begrijpen en de individuele objecten te reduceren
in het nieuwe paradigma. Zo was er in het fascistische
tot hun continue onderdelen, zowel materieel als
Italië bijvoorbeeld de Novocento (1900) beweging.
immaterieel. Om de ontwikkeling hiervan volledig
Deze was opgericht door Giovanni Muzio en had
te kunnen begrijpen, zal men het gebouw moeten
een heropleving van de grote klassieke Italiaanse
plaatsen in haar maatschappelijke context.
stijlperioden (1400 en 1500) tot doel. Bewegingen
Hoewel
de
belangrijkste
werken
van
Muratori
zoals deze zochten meestal hun toevlucht tot het
inmiddels al een halve eeuw oud zijn, kunnen ze
classicisme, slechts enkele probeerden juist een
nog steeds als relevant beschouwd worden. Zijn
synthese te vinden waarbij in hun gebouw zowel
werk en zijn theorieën zijn door latere generaties
de geschiedenis als de hedendaagse ontwikkeling
opgepikt. Hij stond niet alleen aan de basis van de
van een samenleving werden erkend. In Italië werd
zogenaamde ‘Italiaanse school’, ook de jongere
bijvoorbeeld zo’n poging ondernomen door Marcello
‘Franse school’ gebruikte zijn theorie als basis voor hun
Piacentini, voorzitter van het Italiaanse genootschap
typemorfologisch onderzoek. Deze latere generaties
voor architecten. Door de polariserende bewegingen
hebben echter enkele problematische, maar voor
van de Gruppo 7 (de rationalisten) aan de éne kant
Muratori essentiële onderdelen weggelaten. Wij zullen
en de genoemde Novacentici aan de andere kant
in dit essay die problematische onderdelen proberen
was het was voor hem moeilijk om tot die synthese
te doorgronden en de hedendaagse relevantie van de
te komen.1
theorieën bespreken. In dat krachtenveld studeerde Muratori in 1933 af aan De opleving van het typemorfologisch onderzoek in
de Scuola Superiore di Architectura in Rome. In de
de tweede helft van de twintigste eeuw moet gezien
eerste jaren van zijn professionele loopbaan werkte
worden als een reactie op het modernisme, dat
hij met verscheidene architecten aan verschillende
Het Stedelijke Woonhuis | Essay typologie: Muratori
Afbeelding 1: Saverio Muratori (op de voorgrond)
A | 579
01. Essay typologie: Muratori
(boven) Afbeelding 3: Ontwerp van EG Asplund: Kapel in Stockholm (1920)
(links) Afbeelding 2: Auditorium Porte Capena Rome 1935
580 | A
Essay typologie: Muratori | Het Stedelijke Woonhuis
01. Essay typologie: Muratori prijsvragen. Een belangrijk ontwerp is dat
voor
Tijdens de tweede wereldoorlog zou Muratori zijn
ontwikkelen tot een vormentaal die past bij de sociale,
het Auditorium bij Porta Capena in Rome (1935),
ideeën pas echt goed uitwerken en uitschrijven.
culturele en economische waarden van de huidige
ontworpen met Ludovico Quarini en met F. Farelleo,
Hoewel het werk pas in de 1980 is gepubliceerd,
samenleving. Dit ‘lees-, en vertaalvermogen’ bezaten
twee andere jonge architecten. Het ontwerp oogstte
vormde: ‘La valutatione dell’operra architettonica’ de
de
veel lof. A. Pica roemde het in een publicatie vanwege
basis van zijn colleges in Venetië en Rome en zijn
intuïtief. Voor het lezen van de lagen reikt Muratori
zowel klassieke, als Corbusiaanse kwaliteiten. Na een
groots opgezette onderzoeken in die steden.
een
bouwmeesters nauwkeurig,
eeuwen uitgebreid
geleden
schijnbaar
analyse-instrument
botsing tussen de architecten naar aanleiding van dit
aan: de zogenaamde Storia Operante, de actieve
prijsvraagontwerp kwam de ware aard van Muratori
geschiedenis. Hiermee werden stedelijke elementen
al naar voren. Waar de twee anderen polariseerden
De theorie
minutieus geanalyseerd, om op die manier de rijke
in een formalistische en een rationele houding, koos
Volgens E.A Koster valt de theorie van Muratori, zoals
kennis en ervaring te ontcijferen. Het ontwerpen moet
Muratori zijn eigen weg, de weg van een principiële en
deze in ‘La valutatione dell’operra architettonic’ uiteen
geheel ondergeschikt zijn aan de opgedane kennis
systematische beoefening van architectuur. Dit kwam
wordt gezet, als volgt te omschrijven:
van de stadsanalyse, het moet voortborduren op het
voort uit een diepgewortelde vrees dat de eigentijdse
‘Architectuur ontleent haar fundamentele betekenis
proces van de beschavingsgeschiedenis5.
architectuurproductie de teloorgang van Europese
voor de samenleving aan het feit dat in háár de
(stedelijke) cultuur zou bewerkstelligen.
geestelijke waarden op een concrete en organische
Belangrijk onderdeel van de Storia Operante was
Pas toen Muratori aan het eind van de jaren 30 in
manier gestalte krijgen. Het gaat hier niet alleen om
de (her)introductie van het begrip typologie. De
aanraking kwam met de architectuur van de Zweedse
de waarden van individuen, zoals opdrachtgever en
typologische kenmerken van een bebouwing zijn de
architect Erik Gunnar Asplund, sloeg zijn pessimisme
bouwmeesters, maar juist om die van een samenleving
continue factoren in een stedelijke structuur. Het zijn
om in hoop. In de gebouwen van Asplund zag hij de
en cultuur’ . Muratori ziet steden als organismen. Ze
kenmerken die zich onder historische en culturele
mogelijkheid klassieke vormentaal te combineren met
zijn niet alleen een ruimtelijk fenomeen, de vormen
condities hebben ontwikkeld. Dit zijn bijvoorbeeld
traditionele locale uitdrukkingsvormen. In deze vlucht
zijn opgebouwd uit een veelvoud van historische
de percelering, gevelopbouw, interne organisatie
naar het classicisme ging Muratori niet op zoek naar
lagen. Hierin liggen zowel de materiële als de
en ontsluiting6. Ontwikkeling in het type kan alleen
nieuwe formules of oplossingen, hij propageerde juist
immateriële essentiële kenmerken van een cultuur
ontstaan wanneer de voorwaarden waarin het type
een systematische analyse van het verleden, om
opgeslagen. De stad neemt hierin zowel de rol van
wordt toegepast veranderen. Dit kunnen voorwaarden
op die manier uit te komen tot de essentie van het
schatbewaarder als van leermeester aan. Helaas
zijn die bijvoorbeeld voortkomen uit de sociaal culturele
klassieke. Dit moest leiden tot een combinatie van
zijn/waren we al heel erg lang, in elk geval sinds de
economische context doordat het type op een andere
het praktische en het ideale, het dagelijkse en het
opkomst van de moderne beweging, het vermogen
fysieke plek wordt toegepast, denk hierbij bijvoorbeeld
sublieme .
kwijtgeraakt om deze lagen te ‘lezen’ en door te
aan een andere bodemsoort binnen dezelfde stad.
2 3
4
Het Stedelijke Woonhuis | Essay typologie: Muratori
A | 581
01. Essay typologie: Muratori
Afb.4 Grootschalige Kaart van Una Storia Operante Venetië
582 | A
Essay typologie: Muratori | Het Stedelijke Woonhuis
01. Essay typologie: Muratori Daarnaast kan het type zich ook ontwikkelen door een
kan men deze ideaaltoestand terug koppelen in een
actieve geschiedenis: Venetië’. Hierin wordt Venetië
bewuste ontwerpingreep.
concreet ontwerp, een ontwerp waarin het ideaal tot
geïnterpreteerd als een fysieke plaats waarin de
volledige ontplooiing komt.
golfbewegingen van de beschavingsgeschiedenis,
G.C. Argan zag hierin een link met de 17e-eeuwse
Muratori werd geconfronteerd met het probleem
een door perioden, fasen en crises voortbewegend
theorie van Quatremère de Quincy Ook De Quincy
dat deze opvatting moeilijk te rijmen viel met de
proces, zijn opgeslagen.
plaatst het model immers tegenover het type, waarbij
standaardisatie en normalisatie van de toenmalige
Het onderzoek richt zich op de morfologische
het type een aantal ideeën omvat en het model
(wederop)bouwpraktijk. Er werd gestreefd naar
samenhang
een vaste vorm heeft. Het type is dus ‘min of meer
een manier van bouwen waarbij men snel, efficiënt
bouwobject en de stadswijk. Die morfologische
vaag’, vaak betreft het de overeenkomst in interne
en gemakkelijk nieuwe woningen en wijken kon
samenhang is intrinsiek. Dit zorgt ervoor dat een
vormstructuur en organisatie. De verschijningsvorm
laten verrijzen. Om dat te bereiken ontwierp men
gebouwd object in de context van straat, buurt, wijk
kan heel verschillend zijn. Het type is volgens De
standaardwoningen die men overal in een land kon
en stad niet alleen als een geografische eenheid
Quincy een resultaat van een lange traditie en dus
neerzetten. In die bouwpraktijk achtte Muratori de
begrepen wordt, maar juist ook als een eenheid
veranderbaar. Het is niet alleen veranderbaar in de
toenmalige gemiddelde architect niet in staat om een
van beschaving. Een eenheid die de historische
uitwerking tot model, maar het type zelf kan ook
ingreep in een stedelijk weefsel te bewerkstelligen
ontwikkeling van de samenleving in zich heeft8.
wijzigen of zich ontwikkelen.
waarin zowel de continuïteit als het sociaalculturele
In het eerste deel van de Atlas laat Muratori met
Muratori gaat echter nog een stap verder. Hij
milieu gewaarborgd werden.
gereconstrueerde kaarten zien hoe Venetië zich tot
7
van
opeenvolgend
de
kavel,
het
stelt dat de architectonische verhoudingen die in
stad heeft ontwikkeld. Dit duurt tot aan het einde van de
het type schuilgaan sterk vervlochten zijn met de
twaalfde eeuw: in het Byzantijnse tijdperk. Vervolgens
maatschappelijke verhoudingen. Als dit zo is, dan is
De praktijk
neemt de stad haar vaste vorm aan tijdens de gotiek,
het dus mogelijk om met minutieus onderzoek naar
Ondanks zijn pessimistische houding ten opzichte
die tot het einde van de 15e eeuw duurde. De kaarten
individuele modellen op een grote schaal algemene
van het gros van zijn collega’s heeft Muratori zelf
laten onder andere zien hoe de verbindingen zijn
zaken te leren over de samenleving.
gedemonstreerd hoe zijn theorieën in de praktijk
ontstaan tussen de afzonderlijke eilanden. Het blijkt
gebracht kunnen worden. In zijn tijd als docent
dat de nederzettingen zich in het begin vooral vanuit
Muratori gaat zelfs zo ver dat hij deze hogere waarde
aan de universiteit van Venetië (1950-1955) heeft
het midden ontwikkelden. Dit was waarschijnlijk
van het type definieerde als de ideaaltoestand. Het
hij een praktisch analyseapparaat ontwikkeld, wat
beter te verdedigen Op afbeelding 4 zien we deze
doel van zijn typemorfologische analyse, de Storia
hij samen met zijn studenten in praktijk bracht. Dit
grootschalige kaart ten tijde van de Gotiek.
Operante, is in eerste instantie deze ideaaltoestand te
werk is uiteindelijk gepubliceerd als ‘Una Storia
Deze periode neemt Muratori als uitgangspunt voor
ontwaren. Dit is dus de kern van het type. Vervolgens
Operanté: Venetië’, wat vertaald kan worden als ‘De
het tweede gedeelte van de Atlas. Hierin laat hij op
Het Stedelijke Woonhuis | Essay typologie: Muratori
A | 583
01. Essay typologie: Muratori
(boven) Afbeelding 6: Winnend prijsvraagontwerp voor uitbreidingswijk C.E.P. Barene S. Giuliano Estuario III in de Venitiaanse Lagune (1959)
(Links) Afbeelding 5: Kaarten uit Una Storia Operante: Venetië op woonhuisniveau.
584 | A
Essay typologie: Muratori | Het Stedelijke Woonhuis
01. Essay typologie: Muratori wijkniveau zien hoe Venetië zich van de 12e tot de 16e
gepubliceerd. Dit gebeurde in de tijd dat hij doceerde
manier waarop de bouwblokken zijn gepositioneerd
eeuw heeft ontwikkeld. In deze periode groeit Venetië
in Rome. Die stad was dan ook het onderwerp van dat
ten opzichte van het water. In het oude Venetië zijn
namelijk uit tot handelsstad van wereldformaat. De
tweede onderzoek.
langwerpige bouwblokken loodrecht op de waterlijn.
ontwikkeling wordt uitgelegd aan de hand van vijf
Zoals eerder aangegeven vormde het onderzoek
Dunne waterwegen of droge paden lopen tussen de
verschillende ruimtelijke functies: wonen, handel
zowel een doel op zich als een uitgangspunt voor een
bouwblokken in van de waterkant naar een grotere
en administratie, havenactiviteiten en industrie,
ontwerp. Hoewel Muratori dit laatste aspect slechts
centrale droge weg aan de achterzijde van de
ambachten en als nummer vijf de kerkelijke instituties.
beperkt in praktijk kon brengen, heeft de atlas van
bouwblokken. (zie afbeelding) In de nieuwe wijk van
In deze periode ontwikkelt Venetië haar unieke en
Venetië zich gelukkig wél weten te vertalen in een
Muratori zien we deze structuur terug. De bouwblokken
later nauwelijks meer gewijzigde morfologische
ontwerp voor een uitbreidingswijk: C.E.P. Barene
zijn met de korte zijde gericht op het water waardoor de
draagstructuur .
S. Giuliano Estuario III in de Venitiaanse Lagune
wijk net als in het oude Venetië een organische vorm
Naast het vaststellen van een historische en ruimtelijke
(1959). De basis van dit stedebouwkundig ontwerp
aanneemt. Tussen de bouwblokken in liggen dunne
identiteit diende het onderzoek en de atlas van ‘Una
wordt gevormd door de grootschalige kaarten uit
paden die van de waterkant naar een achterliggende
Storia Operante’ ook als een basis voor gedetailleerd
‘Una Storia Operanté: Venetië.. Door hun minitieuze
grotere weg lopen. De bouwblokken en wegen zijn
onderzoek naar andere wijken van Venetië. In 1954 is
en arbeidsintensieve opzet onthullen ze de ideale en
strak en op een rationalistische manier ontworpen,
men met een dergelijk onderzoek begonnen in de wijk
unieke draagstructuur van Venetië.
terwijl in de oude stad de blokken organisch gegroeid
San Giovanni Gristomo. De keuze om aan deze wijk
zijn en individuele keuzen en ingrepen de vorm van
te onderzoeken had te maken met een afwijkende
Aan de hand van dit ideaal maakt Muratori het
het blok en de tussenliggende paden bepalen. Het
structuur van de binnenplaatsen. Op afbeelding 7 ziet
winnende en veelgeprezen prijsvraagontwerp voor
plangebied is opgedeeld in drie wijken. Muratori gaf
u een aantal kaarten uit dit onderzoek. Uiteindelijk
een nieuwe woonwijk op het vaste land bij Venetië.
elk van die wijken de kenmerken mee van één van
is de structuur van binnenplaatsen opgevat als een
De locatie was ongeveer waar de spoorbaan aan
de (volgens hem) essentiële periodes van Venetië.
`signaal van een afwijking van het eerder ontwikkelde
land komt. Volgens Koster demonstreert dit plan wat
Op deze manier ontstaat een historisch gefundeerde
ideaal’.
Muratori bedoelt met het schikken van een ontwerp
bouwtypologie die de verbindende schakel vormt
De grootschalige kaarten van de atlas zijn gebaseerd
naar het ideaal: een stedelijke ingreep die de fysieke
tussen de bebouwing, het stratenpatroon en de locale
op
reconstructies,
en sociaalculturele continuïteit waarborgt. Zonder te
typologie. Vanwege de historische component wordt
gemaakt door Muratori’s studenten. Die maakten
vervallen in het letterlijk kopiëren van het organisch
het plan geroemd als mijlpaal in de ontwikkeling van
de reconstructies, zoals op afbeelding , op basis
gegroeide nauwe stedelijk weefsel, weet het plan toch
de Italiaanse Stedebouw.
van historisch veldonderzoek. Muratori heeft nóg
de essentiële elementen van Venetië door te zetten.
een dergelijk, grootschalig onderzoek uitgevoerd en
Een van de elementen die werd voortgezet is de
gedetailleerde
cartografische
5
Het Stedelijke Woonhuis | Essay typologie: Muratori
A | 585
01. Essay typologie: Muratori
Afbeelding 7: Kaarten uit het onderzoek naar de Venetiaanse wijk San Giovanni Grisostomo (1959)
586 | A
Essay typologie: Muratori | Het Stedelijke Woonhuis
01. Essay typologie: Muratori Hedendaagse relevantie
gebouwen, geeft hij aan dit type een niet-materiële
morfologisch onderzoek geldt Muratori als één van
Één van de moeilijkste aspecten van Muratori’s werk
culturele betekenis, net als Muratori. Types zijn
de pijlers waarop hun methodes gebaseerd zijn. In
is de holistische kant van zijn onderzoek. Muratori
volgens Rossi diep verankerd in de mens, ze vormen
de Franse traditie, zoals die zich vanaf het begin
stelde dat ‘de architectuur, de stad en de regio –
het continue onderdeel van het stedelijke weefsel, de
van de jaren zeventig heeft ontwikkeld, komen
als ondeelbare eenheid – de plaatsen bij uitstek
oerelementen van de architectuur.
de geografische (Engelse) èn architectonische
zijn waar een beschaving zich het meest duidelijke
(Italiaanse) invalshoeken in de morfologische analyse
uitkristaiseerd’ .Bij zijn aantreden als docent aan de
In zijn laatste jaren raakt Muratori, nauwkeurig in
van de stad samen. Bovendien voegde de Franse
architectuurfaculteit van de universiteit van Rome
zijn methoden en trouw aan zijn principes, in heftig
school ook elementen toe uit de Amerikaanse sociale
stelde hij zich letterlijk tot doel om met de analyses
debat met een aantal personen aan de universiteit
planning.
van het architectonische object, stad en regio het
van Rome. Deze hadden een vrijere visie op het
cyclistisch verloop van beschavingsprocessen te
architectuuronderwijs. Hierdoor kwam Muratori in
Uiteindelijk kunnen we stellen dat Muratori het
demonstreren, zoniet te bewijzen. Het is moeilijk,
een geïsoleerde positie terecht. Na zijn dood in 1973
onderzoek naar, en het ontwerpen met, maatschappij-,
wellicht onmogelijk, om algemeen geldende uitspraken
vond de kleine groep trouwe architecten, assistenten
cultuur- en bouwhistorische tradities weer aan de
te doen aan de hand van opzichzelfstaande aspecten
en studenten van Muratori aanvankelijk dan ook geen
orde heeft gesteld. Dit deed hij onder andere door
van losse architectonische objecten.
aansluiting binnen de Italiaanse architectuurwereld.
de ontwikkeling van een onderzoeksmodel. Dit heeft
In de loop van de tijd is hun invloed echter steeds
letterlijk zijn gevolg gehad in de Italiaanse school van
Wanneer we Muratori vergelijken met tijdgenoten
groter geworden en tegenwoordig is de zogenaamde
typemorfologisch onderzoek en later het ontstaan van
zoals Rossi of Grassi zien we dat Muratori qua
Italiaanse school (ook wel Muratori-school genoemd )
de Franse school van typemorfologisch onderzoek.
denkbeelden de middenweg bewandelt, of de twee
al aan haar derde generatie toe.
De Italiaanse, maar vooral de Franse school hebben
opvattingen zelfs combineert. Grassi is juist heel erg
Belangrijk persoon in de ontwikkeling van het
ervoor gewaakt de holistische aspecten van de
op zoek naar een algemene waarheid, terwijl Rossi
gedachtegoed van Muratori was de getalenteerde
ideologie en haar einddoel over te nemen. Dit
zich hier veel minder op richt. Rossi beperkt zich meer
architect Gianfranco Canigia. (Afbeelding van gebouw
houdt in dat wanneer men zich bezighoudt met het
tot het architectonische object.
Caniga) Hij verfijnde de methoden en scherpte
typemorfologisch onderzoek, zoals we dat voor dit vak
Het onderzoek van Aldo Rossi is er bijvoorbeeld op
de theorie aan. Hij maakte het gedachtegoed van
gedaan hebben, men ervoor moet waken algemene
gericht om een aantal architectonische typen uit de
Muratori nóg systematischer en concreter en haalde
conclusies te trekken uit het geheel van individuele
stad te destilleren. In tegenstelling tot opvattingen
de ideologische en cultureel pessimistische lading
gevallen, door er ten onrechte vanuit te gaan dat men
zoals die van Durand, die immense reeksen van types
eruit.
te maken heeft met een universele reeks.
samenstelt op basis van de fysieke kenmerken van
Voor
9
10
11
de
Het Stedelijke Woonhuis | Essay typologie: Muratori
veel
bekendere
Franse
school
van
Daarnaast had Muratori er heel veel moeite mee om A | 587
02. Eindnoten
588 | A
met de ontwerpdoelstellingen die gebaseerd waren
Eindnoten.
op begrijpen en toepassen van stedelijke types van
01]
Zie bijvoorbeeld Kenneth Frampton’s Moderne architectuur, een kritische geschiedenis vanaf pagina
tientallen , zoniet honderden jaren oud, aansluiting te
250 en 263-265 of
krijgen bij een bouwpraktijk die zich vooral bezighield
02]
Het sublieme: (tegenwoordige betekenis volgens Van Dale) de schoonheid in haar hoogste vorm of
met het op grote schaal, gestandaardiseerd uniform
graad vertonend, maar volgens Edmund Burke (1729-1797) het verhevene, de sterkste vorm van
opbouwen en uitbreiden van de naoorlogse stad. Hij
menselijke emotie, dus ook bijvoorbeeld doodsangst (zie zijn boek A Philosophical Enquiry into our
achtte de toenmalige architectuurwereld dan ook
Ideas of the Sublime and the Beautiful . (1957). Later is het sublieme nog door velen andere
nauwelijks in staat om op de in zijn ogen juiste manier
behandeld (Bijvoorbeeld Kant, Schopenhauer, Hegel, Hugo en nog veel meer, recentere mensen)
te ontwerpen. Tegenwoordig is de algemene idee
03]
Koster E A, Stadsmorfologie, Letterfaculteit Groningen (2001) pagina 52
in de (Nederlandse) architectuur en stedebouw dat
04]
Vrij geciteerd uit: Koster E A, Stadsmorfologie, Letterfaculteit Groningen (2001) pagina 53
het tijdperk van de grootschalige stadsuitbreidingen
05]
Muratori ziet de beschavingsgeschiedenis als een cyclische proces, dat zich voortbeweegt door een
zijn langste tijd heeft gehad Onder andere door een
optelling van perioden, fasen en crises
eenvoudig gebrek aan verdere uitbreidingsruimte zien
06]
Leupen B, Grafe C, Körnig N, Lampe M, De Zeeuw P, Ontwerp en analyse, 010 Rotterdam (2005)
beleidsmakers, architecten en stedenbouwers zich
hoofdstuk 5
(wat ons betreft gelukkig) steeds meer genoodzaakt
07]
Volgens Leupen B, Grafe C, Körnig N, Lampe M, De Zeeuw P, Ontwerp en analyse, 010 Rotterdam
om juist binnen de stadsgrenzen te bouwen. Juist in dié
(2005), in dit boek wordt verwezen naar: ‘Argan, 1965, pp. 75-81. Nederlandse vertaling in Van Duin
ontwerpopgave is de theorie en het instrumentarium
e.a. (red.) 1991
gebaseerd op dat van Muratori goed bruikbaar.. Dit
08]
Koster E A, Stadsmorfologie, Letterfaculteit Groningen (2001) pagina 61
wijst er op dat deze steeds relevanter zullen gaan
09]
Citaat uit Koster E A, Stadsmorfologie, Letterfaculteit Groningen (2001) pagina 58
worden.
10]
Zie: Cataldi G, Maffei G L, Vaccaro P, Saverio Muratori and the Italian school of planning typology,
Dipartimento di Progettazione dell’Architettura Universitá degli Studi de Firenze (2002)
11]
Zie onder andere: Koster E A, Stadsmorfologie, Letterfaculteit Groningen (2001) vanaf pagina 69
Essay typologie: Muratori | Het Stedelijke Woonhuis
03. Bibliografie
Boeken
01]
(2005) Leupen B, Grafe C, Körnig N, Lampe M, De Zeeuw P; “Ontwerp en analyse”; 010; Rotterdam.
02]
(2002) Cataldi G, Maffei G L, Vaccaro P; “Saverio Muratori and the Italian school of planning typology”; Dipartimento di Progettazione dell’Architettura
Universitá degli Studi de Firenze;.
02]
(2001) Koster E A; “Stadsmorfologie”; Letterfaculteit; Groningen.
04]
(1996) Curtis W J R; “Modern architecture since 1900”; Paidon; New York.
05]
(1995) Frampton K; “Moderne architectuur een kritische geschiedenis”; SUN; Nijmegen.
Illustraties
01]
Giannini, P - bron: [http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d8/Ritratto_luigi_vagnetti_con_saverio_muratori.jpg] - Bezocht op 30-03-2009
02]
Muratori, S - bron: [02] - p51.
03]
(Onbekende auteur) - bron: [http://www.stockholm.se/FamiljOmsorg/Begravning-och-kyrkogardar/Kyrkogardar-och-begravningsplatser/Stockholms-
begravningsplatser1/Varldsarvet-Skogskyrkogarden/] - Bezocht op 25-04-2009.
04]
Muratori, S - bron: [02] - p64.
05]
Muratori, S - bron: [02] - p53 - Rechtboven, linksboven, rechtsmidden en linksmidden.
06]
Storia Architettura (1984) - bron: [02] - p59
07]
Muratori, S - bron: [02] - p 66
04. Nawoord Met ons brononderzoek naar Muratori hebben we vrij weinig niet-Italiaanse bronnen kunnen vinden. Blijkbaar is Muratori buiten Italië dus relatief onbekend, zeker als je een vergelijking maakt t met zijn generatiegenoten Grassi en Rossi. De bronnen die we wél hebben zijn echter allemaal zeer recent. Ook dit wijst erop dat Muratori’s aanzet tot de typologische analyse als steeds relevanter wordt beschouwd. Door die hedendaagse relevantie verdient Muratori dieper onderzoek. Het verkrijgen en het lezen en interpreteren van Italiaans bronmateriaal zal in dat onderzoek zeer belangrijk zijn.
Het Stedelijke Woonhuis | Essay typologie: Muratori
A | 589
590 | A
Essay typologie: Muratori | Het Stedelijke Woonhuis
Conclusie
Het Stedelijke Woonhuis | Architectuur Analyse
615
616
Architectuur Analyse | Het Stedelijke Woonhuis
Conclusie Enkele conclusies uit het onderzoek
Wat zijn de inlvoeden van historische ontwikkelingen
De hieronder geformuleerde conclusies vormen een
van de stad op de evolutie van het stedelijk woonhuis?
In de stadsuitbreidingen van het einde van de 19e eeuw, de
samenvatting van de inzichten die het onderzoek naar het
Het is boeiend te zien hoe de architectonische en
periode van de zogenaamde revolutiebouw voor arbeiders,
stedelijk woonhuis heeft opgeleverd. Gezien de complexiteit
programmatische
stedelijk
zoals bijvoorbeeld in de Pijp, verandert de stadsproductie
van het onderwerp en de beperkte duur van het onderzoek
woonhuis parallel verloopt met veranderende sociale en
qua schaal van klein naar groter. Wel blijft de schaal van
moesten wij noodgedwongen keuzes maken, en waren
maatschappelijke structuren en economische factoren.
de verkaveling nog steeds klein, vergelijkbaar met de
wij niet in staat alle aspecten van het onderwerp te
Vanaf het begin van Amsterdam in de 14e en 15e eeuw
grachtengordel, maar de eigendomsverhoudingen en de
onderzoeken. De twee centrale vragen van het onderzoek
tot en met de 19e eeuw wordt de productie van de stad
productie van de woningen verandert immens. De stedelijke
worden hieronder nader toegelicht.
bepaald door particulier initiatief. De gemeente maakt wel
blokken worden niet meer opgericht vanuit kleinschalige
land beschikbaar en zorgt voor de verkaveling waarmee zij
initiatieven door individuele particulieren maar toenemend
de korrelgrote van de bebouwing bepaalt. Maar de invulling
door grote particuliere projectontwikkelaars zoals ‘naamloze
van de percelen gebeurt op particulier initiatief. Zo ontstaan
vennootschappen’, die op een tot dan toe ongekende
belangrijke, het Amsterdamse stadshuis kenmerkende
schaal huisvesting ontwikkelen. Hierdoor veranderen
elementen; de kleine schaal van het perceel, de primaire
de programmatische en ruimtelijke kenmerken van het
afmetingen van het huis, bepaald door contour, afmeting
stedelijk woonhuis. De al geconstateerde schaalverkleining
en oriëntatie van het perceel en de inbedding van het
van de woningen binnen een huis werd hier tot in het
individuele perceel in de structuur van het blok.
extreme doorgevoerd in de rug-aan-rug alkovenwoningen.
Maar ook in het oude, binnen de voormalige vestigingsmuren
Interessant is dat dit vanuit winstmaximalisatie ontwikkelde
liggende deel van Amsterdam is dit type onderhevig aan
type bij de stedelijke vernieuwing in de jaren ‘80 langzaam
ruimtelijke en programmatische veranderingen. In de
weer verdwijnt. Hoewel de kleine schaal van de verkaveling
eerste instantie opgericht als het leef- en vaak ook als
als
werkdomein van een sociale eenheid (gezin, familie),
binnen het huis vergroot, alkovenwoningen vervangen
wordt het huis in loop van de tijd steeds vaker ruimtelijk
door etagewoningen en woningen zelfs over meerdere
onderverdeeld en bewoond door verschillende gezinnen.
verdiepingen weer samengevoegd waarmee zij weer dicht
Daarmee transformeert het ruim opgezette stedelijke
bij het ‘oorspronkelijke’ type aan de gracht komen. Bij de
woonhuis waarin alle verdiepingen in onderlinge relatie met
stedelijke vernieuwing word veel van de oorspronkelijke
elkaar staan steeds meer tot een gebouw met afzonderlijke
revolutiebouw gesloopt en vervangen door nieuwbouw.
transformatie
van
het
basis
gehandhaafd
blijft,
worden
de
woningen
woningen per verdieping. De voorlopers van het stedelijke appartement.
Het Stedelijke Woonhuis | Architectuur Analyse
617
Conclusie Zijn er permanente architectonische kenmerken van het Deze interventies betekenen bijna zonder uitzondering ook
In de huidige ontwikkeling van Amsterdam, zoals in de
stedelijke woonhuis die ondanks alle transformaties de
schaalvergroting. Meerdere kavels worden samengevoegd
transformatie van het Oostelijk Havengebied (Borneo,
essentie van dit type representeren?
en de interne ontsluiting van het huis door één trappenhuis
Sporenburg en Java eilanden), maakt het stedelijk woon-
In totaal zijn 12 huizen geanalyseerd binnen verschillende
per
perceel
wordt
vervangen
door
een
centrale
huis zijn rentree. In het verlengde van de voortschrijdende
stedelijke fragmenten van Amsterdam. In de oude kern
ontsluitingskern die toegang geeft tot alle woningen op
individualiteit van het wonen, wordt de grootschalige en
van de stad binnen de eerste Singel, in de grachtengordel,
de gekoppelde percelen. Ondanks deze schaalvergroting
geïnstitutionaliseerde productie van huizen, ontstaan
de Pijp, de Olympiabuurt in Zuid, en op het Java-eiland /
wordt in de gevels verder gerefereerd aan de kleinschalige
in de naoorlogse periode steeds meer vervangen door
Oostelijk Havengebied. In elk stedelijk fragment is een
en perceelgebonden gevelcompositie van de ‘traditionele’
maatwerk. Hiermee wordt het stedelijk woonhuis weer
‘traditioneel’ en een ‘modern’ voorbeeld gekozen om het
revolutiebouw. Dat leidt tot een structurele breuk tussen
een belangrijk bouwsteen in de ontwikkeling van de stad.
typologische transformatieproces in kaart te brengen. Zo
de inwendige opbouw die verwijst naar het middelgrote
Het ‘hedendaagse’ stadshuis refereert met enkele ken-
zijn binnen de grachtengordel ‘Herengracht 522’, gebouwd
stedelijke appartementgebouw en het uitwendige beeld van
merken aan traditionele voorbeelden; de korrelgrote van
in 1698 en de moderne invullingen in ‘Singel 428’, ontworpen
kleinschalige stadshuizen.
de verkaveling, het particuliere initiatief, en zelfs de sociale
door Abel Cahen in 1969, de ‘Oude Schans 3’, ontworpen
eenheid binnen de muren van het huis. Het verschil tussen
door Herman Zeinstra in 1975, geanalyseerd. Het oudste
De ontwikkeling van Amsterdam in de 20e eeuw, de
het ‘traditionele’ en ‘hedendaagse’ type ligt vooral in zijn
huis van de analyse is ‘Begijnhof 34’ gebouwd tussen 1450
vooroorlogse en de naoorlogse periode is in dit onderzoek
verschijningsvorm. Hadden de ‘traditionele’ woonhuizen
en 1500 en het meest recente op Java-eiland, ‘Majangracht
niet verder aan de orde gekomen. Dat had te maken met
van Amsterdam nog stilistische en typologische overeen-
6’, gebouwd in 2000. Ondanks de zo breed mogelijke
de beperkte tijd van het werkcollege maar ook met het ver-
komsten, de nieuwe voorbeelden refereren vooral aan zich
selectie van voorbeelden kunnen wij niet beweren dat wij
moeden dat de toenemende schaal en institutionalisering
zelf en zijn solistisch van karakter (Java eiland) of vormen
erin geslaagd zijn de meest essentiële kenmerken van dit
van woningproductie de basisgedachte van het stedelijk
uniforme en repetitieve bouwstenen van een blok (Sporen-
type uitputtend te hebben gedefinieerd. Daarvoor was de
woonhuis, namelijk een kleinschalig en op particulier
burg eiland).
duur van het onderzoek te kort en de schaal te klein. Toch
initiatief tot stand gekomen bouwstelsel, niet langer van
willen wij een aantal opvallende overeenkomsten en enkele
toepassing is. In deze fase van de woningproductie is niet
voorlopige conclusies vermelden.
meer het individuele perceel met het individuele huis de basisbouwsteen van de stad maar het blok, de strook, de haak, samengesteld tot stempel en veld, op een grotere schaal.
618
Architectuur Analyse | Het Stedelijke Woonhuis
Conclusie Het perceel: De onderlegger van het stadshuis vormt zonder
Plint: De plint vertoont architectonisch en programmatisch
De hierboven genoemde typologische overeenkomsten
uitzonderingen een kleinschalige verkavelingstructuur in
vaak uitzonderingen. Hier kunnen zich zoals bij de
moeten niet als definitief worden opgevat maar eerder als
combinatie met particulier initiatief.
traditionele voorbeelden de functionele ruimtes (opslag,
resultaten van ‘work in progress’. Zij vormen een eerste
bergingen, verblijf voor bedienden) bevinden maar ook
stap om de permanente en tijdelijke kenmerken van het
Het blok: Het stadshuis vormt altijd een onderdeel van een
winkels. In het huis aan de Antonie van Dijkstraat van Van
stedelijk woonhuis in kaart te brengen. Zonder twijfel is
groter stedenbouwkundig element, het blok. Het huis kan
Tijen, Stam en Beese, gebouwd in 1937, bevindt zich hier
verder onderzoek aan te bevelen.
binnen het blok een bijzondere positie hebben, bijvoorbeeld
de garage, niet gek, gezien de opkomst van de auto die
op de hoek, of terugspringend achter de rooilijn, maar blijft
toen inzette.
Hüsnü Yegenoglu // 25/4/2009
hoe dan ook ingebed in het weefsel van het blok. Ruimtelijke hiërarchie: In de interne organisatie van de Drempel: In de meeste voorbeelden is er sprake van
ruimtes is er sprake van een duidelijke hiërarchie tussen
een drempel in de overgang van openbare ruimte naar
dienende en bediende ruimtes. Centrale representatieve
het privédomein van het huis. Hierbij gaat het om een
ruimtes hebben bijna altijd een extra dimensie vooral in
tussenzone, die afhankelijk van het ontwerp en de positie
de hoogte en bij oudere voorbeelden in materialisatie en
van het huis qua schaal en vorm uiteenlopend.
decoratie.
Dualisme: Stedelijke woonhuizen hebben vaak twee
Sociale hiërarchie: Bij de oudere voorbeelden is er een
gezichten. Een representatieve, naar de openbare ruimte
duidelijker onderscheid tussen de meer private en meer
gerichte gevel en een functionele en pragmatische gevel
collectieve vertrekken van het huis, en de vertrekken van
aan het binnenhof. De representatieve gevel geeft vaak
bedienden. Het valt op dat sociale hiërarchie en ruimtelijke
de sociale status van de bewoners en de ideeën over
hiërarchie elkaar meer overlappen. In de moderne
schoonheid in de betreffende tijd weer. Over het algemeen
voorbeelden wordt een duidelijke ruimtelijke afbakening
is er een differentie tussen de interne structuur van het huis
van domeinen binnen het huis eerder vermeden. De ruimtes
en de straatgevel. De inwendige structuur van het huis en de
vloeien in elkaar over, drempels tussen ruimtes en tussen
uitwendige verschijning lopen dan uiteen. Daartegen vormt
bediende en bediener worden afgezwakt. Er is wel een
de achtergevel vooral de letterlijke vertaling van de inwendige
hiërarchie, maar dan verborgen.
structuur. Mogelijk is dit de reden waarom de achtergevel vaak langer overeind blijft dan de representatieve gevel. Hoogte: De huizen hebben over het algemeen vier tot vijf bouwlagen en hebben altijd toegang vanaf het maaiveld.
Het Stedelijke Woonhuis | Architectuur Analyse
619
7X900 ARCHITECTUUR ANALYSE // Het Stedelijke Woonhuis Semester 2, blok D-E, 2008-2009 // 06/05/2009 // TU/e Eindhoven Begeleidende docenten: Ing. H.H. Yegenuoglu, Prof. C. Rapp Analyse Werkgroep 1: David de Kool / 0594985 // Matthijs van der Ham / 0638030 // Jort Magré / 0557133 Analyse Werkgroep 3: Peter van de Lageweg / 0650903 // Bram Janssen / 0617282 // Remko Kroes / 081886 Analyse Werkgroep 4: Bart Franssen / 0649236 // Jeroen Brands / 0662149 // Lahiba Mehraban / 0662423 Analyse Werkgroep 5: Sjoerd Wilbers / 0656132 // Jurgen Schoenmakers / 0551454 // Thijs van Riel / 0576046 Analyse Werkgroep 6: Peter Vriens / 0649361 // Stan Kruijssen / 0668471 Analyse Werkgroep 7: Mark van Rijssel / 0636320 // Luuk van den Berg / 0637242 // Jeroen Donkers / 0575890
