ACHTERGRONDEN: INDUSTRIËLE ARCHITECTUUR, STIJL EN TYPOLOGIE

ARCHITECTUUR

Inhoud 1.

INLEIDING ....................................................................................................................................... 2

2.

HISTORIE ........................................................................................................................................ 3

3.

ACHTERGRONDEN: INDUSTRIËLE ARCHITECTUUR, STIJL EN TYPOLOGIE ......................................... 7 3.1. 3.2. 3.3.

4.

COMPLEX...................................................................................................................................... 11 4.1. 4.2. 4.3.

5.

HISTORIE ........................................................................................................................................29 KWALITEITEN ..................................................................................................................................30

KISTENMAKERIJ ............................................................................................................................ 31 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 8.6.

9.

HISTORIE ........................................................................................................................................23 GEVELS ..........................................................................................................................................24 RUIMTELIJKHEID ..............................................................................................................................25 CONSTRUCTIE..................................................................................................................................25 MATERIAAL ....................................................................................................................................26 DETAILLERING .................................................................................................................................28

ELEKTRISCHE CENTRALE: KETELHUIZEN ........................................................................................ 29 7.1. 7.2.

8.

HISTORIE ........................................................................................................................................16 GEVEL ...........................................................................................................................................16 RUIMTELIJKHEID ..............................................................................................................................18 CONSTRUCTIE..................................................................................................................................20 MATERIAAL ....................................................................................................................................21 DETAILLERING .................................................................................................................................22

ELEKTRISCHE CENTRALE: MACHINEHAL ........................................................................................ 23 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6.

7.

HISTORIE ........................................................................................................................................11 SITUATIE ........................................................................................................................................12 GEVELS ..........................................................................................................................................15

MAGAZIJN & KANTOOR ................................................................................................................ 16 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6.

6.

INDUSTRIËLE ARCHITECTUUR TOT 1870 ..................................................................................................7 TOENMALIGE ESTHETICA EN ORGANISCHE ANALOGIE .................................................................................8 INDUSTRIËLE ARCHITECTUUR NA 1870 ...................................................................................................9

HISTORIE ........................................................................................................................................31 GEVEL ...........................................................................................................................................31 RUIMTELIJKHEID ..............................................................................................................................32 CONSTRUCTIE..................................................................................................................................33 MATERIAAL ....................................................................................................................................34 DETAILLERING .................................................................................................................................35

EINDOORDEEL .............................................................................................................................. 36 9.1. BEOORDELING .................................................................................................................................36 9.1.1. Beoordelingscriteria ...........................................................................................................36 9.1.2. Spiderplots..........................................................................................................................37 9.2. CONCLUSIES & AANBEVELINGEN .........................................................................................................38 9.2.1. Complex ..............................................................................................................................38 9.2.2. Magazijn & Kantoor ...........................................................................................................39 9.2.3. Elektrische centrale: Machinehal .......................................................................................39 9.2.4. Elektrische centrale: Ketelhuizen 1 & 2 ..............................................................................40 9.2.5. Kistenmakerij ......................................................................................................................40

10. BIJLAGE 1

1. Inleiding Het maken van een architectonische analyse van een herbestemming is veel meer dan architectuur. Om de architecttektonische waarde van een gebouw te begrijpen, dient niet alleen gekeken te worden naar het nu, maar ook naar het verleden. Het verleden is van groot belang. Aan de hand van de historie probeert men grip te krijgen op vragen als: waarom een gebouw is gerealiseerd, wat de precieze functie van het gebouw is geweest en hoe het gebied zich in die periode heeft ontwikkeld. Pas nadat al deze uitspraken zijn gedaan, kan men wat zeggen over de architecttektonische waarde. Voorafgaand aan de architectonische analyse van de Kop van de Sphinx is er historisch onderzoek gedaan naar het terrein. Het historisch onderzoek vormt de basis van de analyse. Tijdens de analyse zijn wij er achter gekomen dat historie en architectuur in een herbestemming onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Om een uitspraak te kunnen doen over de architectonische waarde, zal men altijd de historie moeten kennen. Veelal zijn de antwoorden terug te vinden jaren, decennia, of eeuwen geleden.

Waardeanalyse “Kop van de Sphinx”

1-okt-09

2. Historie 1790

1800

1810

Tot 1794: Klooster de Nieuwe Biesen

1801: Geboorte Petrus Regout I (1801-1878)

1820

1830

1840

1834: Omslag van 1822-1826: Aanleg Zuid-Willemsvaart en verkoop naar productie Bassin 1830: Belgische 1827: Oprichting GlasOpstand en Kristalslijperij Petrus Regout

Dit overzicht van de historische ontwikkelingen, is in wezen een samenvatting van het historisch onderzoek uit “De Kop van de Sphinx te Maastricht, Waardestellend onderzoek, onderzoek, Deel 2 Capita 1 selecta” , aangevuld met eigen onderzoek. Tot 1814 – In de tweede helft van de veertiende eeuw (omstreeks 1360) stichtte de Duitse Orde het Klooster de Nieuwe Biesen in Maastricht. Het gebied bestond uit een klooster met een kerk en een boomgaard, van elkaar gescheiden door de Biesenstraat. Tijdens de tweede belegering van Maastricht door de Fransen in 1794, werd het complex volledig in puin geschoten. De laatste eigendommen van de Duitse Orde werden door de Fransen geconfisqueerd en verkocht, de boomgaard bleef echter Rijkseigendom.

1

Figuur 1: Klooster de Nieuwe Biesen

1814-1834 – Tussen 1822 en 1826 laat Koning Willem I de boomgaard uitgraven en het Bassin aanleggen als eindpunt van de Zuid-Willemsvaart. Vanzelfsprekend trok het Bassin handel aan en in 1827 richtte Petrus Regout (1801-1878) er een kleine glas- en kristalslijperij op. Echter als gevolg van de Belgische Opstand (1830), raakte Maastricht in een isolement. De stad had geen afzetmarkt meer en grondstoffen konden niet meer aangevoerd worden. 1 Figuur 2: Kadastrale minuut uit 1824 Door de grondstoffen in de directe omgeving van de stad, de lagere loonkosten en het Bassin kon Maastricht toch uitgroeien tot een van de eerste geïndustrialiseerde steden van Nederland2. In 1834 werd de invoer van grondstoffen vanuit België weer toegestaan, maar de import van Belgische eindproducten was nog steeds verboden. Hierdoor vond er een omslag plaats van verkoopgerichte handel naar productiegerichte handel. Fabrikanten zagen zich genoodzaakt eindproducten zelf te produceren.

1

Drs. Don Rackham, 2006, “De Kop van de Sphinx te Maastricht, Waardestellend onderzoek, Deel 2 Capita Selecta”, Res nova 2006 2 Roland Bruynesteyn, ‘De Kop van Sphinx: Industriële Ontwikkeling van Maastricht’ op http://forum.resnova.nl/fora/viewtopic.php?t=578

3|Pagina


1840

1850

1849: Aanleg eerste spoorweg van Maastricht door Petrus Regout

1-okt-09

1860

1870

1867: Opheffing vestingwerken 1860: Bouw Zwart Gebouw

1878: Overlijden Petrus Regout I (18011878)

1880

1890

1887: Bouw witte loodsen 1888: Bouw remise, hotel en café

1889: Bouw woonhuis Franssensingel

1834-1867 – Al in 1827 (één jaar na de aanleg van het Bassin) bouwde, de in 1801 geboren handelaar, Petrus Regout een kleine glas- en kristalslijperij aan het bassin. Als gevolg van de toelating van grondstoffen in 1834, werd Regout gedwongen over te stappen van verkoop naar productie. Binnen een decennium wist hij aan de westzijde van de Boschstraat een industrieel imperium op te bouwen, bestaande uit een spijkerfabriek (1834), een 3 Figuur 3: De fabriek omstreeks 1850 aardewerkfabriek (1836), een meniefabriek (1837), een gewerenfabriek (1838), een glasblazerij (1839), een potasfabriek potasfabriek (1839) en een aantal aardewerkovens. Via het Bassin kon hij snel steenkool en grondstoffen importeren en de geproduceerde goederen verschepen. Niet alleen het Bassin heeft bijgedragen aan het succes van het imperium. In 1849 liet Regout de eerste spoorlijn van Maastricht aanleggen, zo werd hij minder afhankelijk van de slechte kades van het Bassin. In de periode van 1860 tot 1865 bouwde Regout tussen de vestingmuur en de kade van het Bassin, een zagerij en een houtloods, het Zwart Gebouw genaamd. De drukte rond het Bassin nam verder toe toen in 1850, de papierfabriek van Lhoëst en Weustenraad (tegenwoordig Sappi) werd gevestigd. Al snel was er geen bouwgrond meer voorhanden binnen de vestingwerken. Dit veroorzaakte een confrontatie tussen industrie en defensie, die niet meer te verenigen waren. Mede door de ontwikkelingen in artillerie, resulteerde dit in de ontmanteling van de vestingwerken in 1867. 1867-1889 – Door het opheffen van de vestingwerken kwam er ten noorden van het Zwarte Gebouw veel ruimte vrij. Petrus Regout kocht dit terrein al snel na de ontmanteling op, maar het duurde nog tot het begin van de twintigste eeuw, dat daar weer gebouwd werd. In 1878 overleed Petrus Regout en zijn zonen namen het familiebedrijf over. De zonen van Regout zetten echter in 1887, de bouwactiviteiten voort met drie witte loodsen op het terrein ten zuiden van het Zwarte Gebouw. 3 Figuur 4: Overzicht bebouwing uit 1893 In 1888 werd door derden, wat kleine bebouwing gerealiseerd op het kruispunt tussen de Boschstraat en de Franssenstraat, ten noorden van het bedrijf. Waaronder een paardenremise door de Maastrichtse Omnibus Maatschappij (MOM). In de remise werden paarden en koetsen, die een busverbinding tussen het centrum onderhielden, gestald. Bij de remise werd een hotel en een café gebouwd.

3

Drs. Don Rackham, 2006, “De Kop van de Sphinx te Maastricht, Waardestellend onderzoek, Deel 2 Capita Selecta”, Res nova 2006

4|Pagina


1890

1900 1902-1904: Aanpassing remise 1905: Sloop zagerij & bouw magazijn + kantoor

1-okt-09

1910

1920

1930

1911: Bouw zagerij en kistenmakerij 1910: Bouw elektriciteitscentrale en 1e ketelhuis

1907: Sloop Zwart Gebouw

1889-1934 – In de periode van 1889 tot 1902 vinden er geen bouwactiviteiten plaats op het terrein. De familie Regout richt zich op het verbeteren van het imago en de logistiek van het bedrijf. Vanaf 1905 onderging het terrein een transformatie. De oude zagerij en het oude wachtershuis werden uiteindelijk gesloopt en daarvoor in de plaats kwam het huidige complex van het kantoor en het magazijn. Dit representatieve complex benadrukte de innovatie van de door de Sphinx omarmde technologische ontwikkeling. In het decennium daarna, werden op het terrein verschillende gebouwen geplaatst. Elk met zijn eigen eclectische karakter, dat het directe gevolg was van het zoeken naar de ‘juiste’ architectonische stijl voor fabrieksarchitectuur (zie §2.1). In 1907 wordt uiteindelijk het Zwart Gebouw weggehaald om plaats te maken voor een elektriciteitscentrale en een ketelhuis. De centrale ligt vlak aan het water zodat steenkool direct naar binnen gebracht kon worden. Ook ligt deze dichter naar het Bassin toe dan het Zwart Gebouw, zo werd er aan de achterzijde meer ruimte gecreëerd. De centrale stond oorspronkelijk los van het kantoor, echter in 1911 werd deze ruimte vol gebouwd met een uiterst zakelijk aandoende zagerij. In de periode 1924-1927 zijn op de binnenplaats enkele gebouwen geplaatst, die op geen enkele kadastrale (hulp-)kaart te zien zijn. Later, in 1934, werd een tweede ketelhuis achter het eerste gebouwd om de capaciteit te vergroten.

1940

1934: Bouw 2e ketelhuis

1924-1927: Bouw loodsen binnenterrein

Figuur 5: Nieuwe magazijn en kantoor uit 1905

Figuur 6: Luchtfoto van het complex uit 1911

4

Figuur 7: Nieuwe magazijn en kantoor uit 1905

4

4

4


5|Pagina


1940

1950

1960

1-okt-09

1970

Jaren '50: Witsausen elektrische centrale en zagerij

1980

1990

2000

2010

Jaren '80: Sloop loodsen binnenterrein 1967: Renovatie elektrische centrale 2007-2008: Cascorenovatie magazijn en kantoor

1945-2008 – In de jaren na de Tweede Wereldoorlog hebben er nog slechts kleine aanpassingen plaatsgevonden. Zo zijn in de jaren vijftig of zestig de gevels van de zagerij en de elektrische centrale wit gesaust. Over andere verbouwingen is echter geen nadere informatie boven water gekomen en daarom zijn geen exacte gegevens bekend over jaartallen en ingrepen. Een uitzondering hierop is echter een renovatie in 1967 aan de elektrische centrale. Hierbij werden de originele ramen van het souterrain eruit gehaald en vervangen door blinde muren. Ook de ramen op de begane grond werden vervangen door nieuwe, evenals de ramen op de oostzijde. De sierranden van keramische op de oostgevel tegels zijn weggewerkt achter een stuclaag.

In 2007 en 2008 is echter wel een grootschalige cascorenovatie uitgevoerd voor het magazijn en het kantoor. Hierbij is het gebouw geschikt gemaakt voor incidentele evenementen. Zo is de buitengevel schoongemaakt en hersteld en zijn de kozijnen vernieuwd. In het magazijn werd de oorspronkelijke indeling verwijderd waardoor er een volledig open ruimte ontstond. Op de verdiepingsvloer werd een vloerverwarmingsinstallatie in een nieuwe druklaag aangebracht. De houten sheddakconstructie werd, op de stalen spanten na, totaal vernieuwd. Het gebouw werd brand- en inbraakveilig gemaakt en er werd een lift geïnstalleerd. In het kantoor werden de oude decoratie in ere hersteld, waaronder de vloer en het plafond. Er werd een nieuw elektrisch systeem aangebracht en er werd een nieuwe luchtbehandelinginstallatie geïnstalleerd. In de toonzaal werden de oude scheidingswanden verwijderd en zijn radiatoren aangebracht.

Figuur 8: Oostgevel van de elektrische centrale, 1920

5

Figuur 9: Cascorenovatie magazijn in 2008

Figuur 10: Cascorenovatie van de toonzaal in 2008

5


6|Pagina


1-okt-09

3. Achtergronden: industriële architectuur, stijl en typologie De 19e eeuw was het tijdperk van de grote ingenieursprestaties en de technische uitvindingen. Een eeuw eerder (1767) staat de Westerse Wereld aan de vooravond van een van de grootste revoluties uit de geschiedenis van de mensheid: De industriële revolutie. De uitvinding van de “Spinning Jenny” (1767, James Hargreaves) en de verbetering van de stoommachine (1780, James Watt) zorgen aan het einde van de 18e eeuw voor een explosieve groei van de (grootschalige) industrie, de hoeveelheid- en grootte van steden en het aantal inwoners in Europa. De primaire ontwikkeling van industriële architectuur vond plaats in Engeland, de bakermat van de industriële revolutie. De fabrieken in België, waar de industriële revolutie niet veel later op gang kwam, werden gebouwd volgens principes van Britse voorbeelden. Ook de vroege fabrieksarchitectuur in Nederland is hierop gebaseerd. Vanwege de relaties tussen Maastricht en België –met name Luik en Hasselt– is in Maastricht al op een zeer vroeg moment sprake van een Engelse bouwstijl. De industriële architectuur kan grofweg worden verdeeld in een tweetal perioden: Industriële architectuur tot 1870 en industriële architectuur na 1870. De overgang tussen deze perioden is tekenend voor de omslag die destijds plaatsvindt in de architectuur.

3.1.

Industriële architectuur tot 1870

De vormgeving van een fabrieksgebouw kan men ruwweg onderscheiden in een tweetal stromingen. Enerzijds zijn er fabrieksgebouwen die puur zakelijk van opbouw zijn, anderzijds is er een stroming die aansluiting probeert te vinden met de monumentale bouwkunst.

Figuur 11: Voorbeeld van een zakelijk gebouw, Maa6 stricht Sphinxterrein, gebouw A, 1875

Figuur 12: Voorbeeld van een monumentaal gebouw, 6 Dordrecht Stoommeelfabriek Quaker, 1860

In Nederland is met name de zakelijke stroming van industriële architectuur uitgevoerd. De achterliggende gedachte daarvan is dat het doel van het gebouw van belang is. Decoratieve elementen bleven beperkt tot uitsparingen in baksteen, muizentanddecoraties onder de gootlijst en vakkundig uitgewerkte rondboogvensters. Deze zakelijke architectuur werd tot aan het einde van de 19e eeuw toegepast in de fabrieken van Petrus Regout.

6


7|Pagina


1-okt-09

Bij de ontwikkeling van de architectuur van de Sphinx was Regout nauw betrokken. Regout trad zelf als bouwheer op en had een aanzienlijke kennis van de bouwkunst. Bij de invulling van het terrein liet hij zich leiden door de eisen van decorum in de architectuur. Door de belangrijkste gevel – de gevel aan de Boschstraat – van het terrein als Schauseite uit te voeren wilde Regout voorbijgangers bewust maken van zijn macht en en invloed, evenals de kredietwaardigheid van zijn firma. De fabrieksgebouwen achter deze Schauseite waren echter veel zakelijker van opzet, omdat deze geen representatieve functie vervulden. De monumentale stroming gaf fabrieksgebouwen vaak een symbolische betekenis: ze onderstreepten het belang van de onderneming en de fabrikant, maar golden ook als een soort reclame. Deze stroming zocht met name aansluiting bij de eigentijdse overheidsarchitectuur. Deze tendens Figuur 13: Deel van de Schauseite van het fabrieksverdwijnt tijdens de jaren 70 van de 19e eeuw gelei- complex van Petrus7 Regout: De Penitentenpoort en het Hooghuis, 1866 delijk. De monumentale ‘klassieke’ industriële architectuur komt in Limburg bijna niet voor.

3.2.

Toenmalige esthetica en organische analogie

In de 19e eeuw was de organische analogie onder architectuurtheoretici erg geliefd. Deze klassieke analogie verbindt de overige leidende begrippen uit de negentiende en vroege twintigste eeuw die in een groot aantal gebouwen uit deze periode terugkeren. Een van de meest invloedrijke personen op het gebied van organische analogie was Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc7 (1814-1879), een Franse (restauratie)architect en theoreticus, die een grote rol heeft gespeeld bij de opkomst van de neogotiek. Daarnaast oefenden zijn rationele denkbeelden invloed uit op architecten als Hendrik Petrus Berlage, Pierre Cuypers, Cuypers, Antoni Gaudi en Le Corbursier. Viollet-le-Duc kan worden beschouwd als een voorloper van de moderne architectuur. Zijn denkbeelden over organische analogie worden gekenmerkt door de volgende begrippen: ornament organisch op elkaar • Rationeel bouwen: Een logische opzet waarbij constructie en ornament worden afgestemd om het geraamte van de constructie te accentueren. Tevens de toepassing van het materiaal diende organisch of materiaalecht te zijn. Dit hield in dat een materiaal eerlijk conform zijn eigenschappen gebruikt diende te worden. Dit gold zowel voor traditionele- als moderne materialen; • Boodschap uitdragen: Het gebouw moet vertellen welke bestemming het heeft. Hierbij is de organische samenhang tussen intern en extern van belang. Om de bestemming van een gebouw correct uit te drukken volgde men de eisen van het decorum; • Eigentijdse architectuur: Om een eigentijdse architectuur te realiseren die organisch voortvloeide uit de inheemse traditie en overeen kwam met land en klimaat, propageerde Violletnaar het moment in de geschiedenis waarop alle ontwikkelingen nog le-Duc een terugkeer naar spontaan, puur en natuurlijk waren, in eenheid met volk en maatschappij. Volgens Viollet-leDuc en vele anderen waren dat de Middeleeuwen met haar haar burgerlijke baksteengotiek; • Schilderachtige schoonheid: Plattegrond en opstanden dienden bij voorkeur als een organisme voort te vloeien uit – dan wel uidrukking te geven aan - het bouwterrein. In combinatie met de eerlijke uitdrukking van verschillende functies mocht dit leiden tot een onregelmatig aanzien, dat gepresenteerd werd als “schilderachtige schoonheid”. Deze schoonheid kenmerkte zich door aangename variatie, verassende momenten en onregelmatigheden;

7

Esther van Velden, Ronnie Weessies, Eugène Viollet-le-Duc op http://www.architectenweb.nl

8|Pagina

Waardeanalyse “Kop van de Sphinx” •

1-okt-09

Menselijk lichaam: Zowel de organisatie als de opzet van gebouwen wordt vergeleken met het menselijk lichaam: Het mechanisme, het hart en de longen liggen achter een karakteristieke façade. Deze façade moet een dusdanige afspiegeling geven van het innerlijke, zodat er een eerlijke indruk ontstaat. De façade dient echter niet alle aspecten in een keer ten toon te spreiden. Dit uitgangspunt rijmt met het –eerder genoemde– “schilderachtige verrassingseffect”. In deze visie werd een gebouw laag voor laag doordrongen en ontsluierd.

Met de industrialisatie –“op het moment van de overgang van het ambachtelijke naar het industriële productieproces”9– werden de grondslagen gelegd voor een nieuwe soort architectuur. De vorm diende de constructie te volgen en zo moest in een nieuw tijdperk op eenzelfde wijze de architectuur de constructiewijze van machines te volgen.

Figuur 14: Voorbeeld van de doelstelling van Viol-letle-Duc, waarbij de vorm door de constructie wordt 8 bepaald

3.3.

Industriële architectuur na 1870

Het eclecticisme dat gebruikt werd in de monumentale industriële architectuur, was tevens na 1870 toonaangevend voor de stroming. Nu werden er echter accentverschillen zichtbaar. Zo neemt de aandacht voor details van de Hollandse Renaissance steeds meer toe. Deze tendens is niet alleen zichtbaar in de industriële architectuur, maar ook in de Nederlandse bouwkunst. Het toepassen van de eclectische vormentaal werd onder meer bevorderd door architect Petrus Hubertus Josephus Pierre Cuypers10 (1827-1921). Kenmerkend is het gebruik van topgevels, vaak versierd met Renaissanceachtige elementen, baksteenmotieven, gekleurde baksteen en speklagen. Bij de monumentale industriële gebouwen vertaalt dit zich in een eclectische toepassing van deze vormentaal. De zakelijke industriële architectuur beperkt zich zich tot het beperkt toepassen van baksteendecoraties. Deze historische trend hield aan tot het begin van de twintigste eeuw, zij het dat de industriële architectuur langzaamaan een steeds zakelijker karakter kreeg. Fabrieksgebouwen worden in de negentiende eeuw veelal niet door architecten ontworpen. Industriële architectuur werd nauwelijks als een specialisme in de bouwkunst erkent. Een fabrieksgebouw werd dan ook meestal door een plaatselijke aannemer gebouwd, volgens volgens de wensen van de opdrachtgever. Tegen het eind van de negentiende eeuw gingen architecten hun naam verbinden aan de bouw van fabrieken.

8

Viollet-le-Duc. E., Entretiens sur l’architecture, Parijs 1863. Deel 1 Gabriele Leuhäuser,Peter Gössel, 2005. Architectuur van de 20e eeuw. Taschen (Köln) 10 Ronnie Weessies, Pierre Cuypers op http://www.architectenweb.nl 9

9|Pagina


1-okt-09

De eerste grote architect die deze stap maakte was J.F. Klinkhamer (1854-1928). In de jaren negentig van de negentiende eeuw voltooide hij een aantal grootschalige bedrijfscomplexen. Klinkhamer ging uit van het functionele aspect van de zakelijke industriële architectuur, maar streefde naar een volwaardig esthetisch alternatief. De baksteenarchitectuur was volgens volgens hem een goed voorbeeld omdat hier het verband tussen constructie en architectonische vorm werd gevormd. Hierin toont Klinkhamer zich niet alleen een tijdgenoot van Cuypers, maar ook een een aanhanger van Violletle-Duc. De architectuur van Klinkhamer was toonaangevend voor de utiliteitsbouw uit de periode 18901910. Bij ieder type gebouw ging hij uit van de bedrijfsmatige en technische eisen. Voor de vormentaal oriënteerde hij zich op historische stijlen. Daarbij zocht hij naar voorbeelden die hij geschikt vond voor het karakter van het type gebouw. Geleid door deze ‘eisen’ van decorum ontwierp hij industriële gebouwen veelal in een sobere middeleeuwse trant. Figuur 15: Broodfabriek Holland (1895-1896) aan de Deze sobere gebouwen kenmerken zich door histo- Zoutkeetsgracht in Amsterdam, een van de ontwerpen 11 riserende details die dienen ter accentuering van de van J.F. Klinkhamer achterliggende constructie. Representatieve gebouwen zoals stations werden veelal in een andere stijl ontworpen. Het feit dat grote architecten hun naam gingen koppelen aan industriële bouw was een belangrijke stap in de architectuurgeschiedenis. Het gedachtegoed van Viollet-le-Duc dat in Nederland de laatste decennia van de negentiende eeuw door architecten als als Cuypers en Klinkhamer werd toegepast, leidde in de vroege twintigste eeuw tot een geleidelijke verzakelijking in de industriële bouw. De heersende opvatting in deze periode werd dat functionaliteit schoonheid creëert en dat ondoelmatigheid lelijk is. De oorzaak van deze verzakelijking was de komst van nieuwe bouwmaterialen als staal en het idee van materiaalechtheid. In de fabrieksbouw uit zich dit in het exterieur in een geleidelijke verzakelijking van de gevel. Tijdens de opkomst van nieuwe bouwmaterialen werd – volgens de ideeën van Klinkhamer en zijn tijdgenoten – door middel van historiserende elementen blijk gegeven van de achterliggende constructie. Geleidelijk aan werd het historiserende beeld losgelaten en ontstonden er concessies om zo de voordelen van de constructie tot uiting te brengen. Met de komst van het gewapend beton werd deze zakelijkheid verder doorgevoerd. Het historiserende programma verdween volledig en in de periode 1910-1920 ontstond de tendens de constructie niet meer achter opgetrokken bakstenen muren weg te werken. De historiserende vormgeving had plaats gemaakt voor een strenge zakelijkheid, waarbij het toepassen van een betonnen constructie in de buitengevels zichtbaar werd.

11


10 | P a g i n a


1-okt-09

4. Complex 4.1.

Historie

Het terrein de Kop van de Sphinx kent een rijke historie. De afgelopen eeuwen vonden er een aantal ontwikkelingen plaats die belangrijk zijn (geweest) voor het gebied rondom het bassin en voor de stad Maastricht in het algemeen (zie ook H2). In de huidige situatie (zie fig. 16) is het terrein vooral een verzameling van herinneringen aan de industriële revolutie. Het terrein kan worden opgesplitst in drie verschillende delen: de remise, het café, hotel de Ossekop en het woonhuis aan de Fransenstraat (voor 1900), het magazijn en kantoor, de elektrische centrale en de kistenmakerij (na 1900) en de warmtekrachtcentrale (na 2000). Het deel dat voor 1900 is gebouwd heeft geen historische waarde voor het gebied. De Remise vormt hierop een uitzondering, het gebouw is een herinnering aan de Maastrichtse omnibus maatschappij (paardentram). De uitbouw van de Remise heeft echter geen historische waarde. Hetzelfde kan gezegd worden van de warmtekrachtcentrale op het noordoosten van het terrein. De industriële bebouwing op het terrein is een belangrijke herinnering aan de industriële ontwikkeling rondom het bassin en de Zuid-Willemsvaart en van de stad Maastricht in het algemeen. Het bassin diende als katalysator van de industriële industriële ontwikkeling in Maastricht en het Sphinx complex – waarvan het terrein de Kop van de Sphinx een onderdeel was – was meer dan een eeuw lang de belangrijkste fabriek van Maastricht. De industrie op het terrein de Kop van de Sphinx is in verschillende fasen fasen opgetrokken. Daardoor is een interessante staalkaart ontstaan van de verandering in architectonische denkbeelden tussen 1905 (bouw van het kantoor en magazijn) en 1911 (kistenmakerij). Deze verzakelijking is waarneembaar in de gevels van de verschillende gebouwen (zie fig. 17). De industrie op het terrein de Kop van de Sphinx is tevens een herinnering aan de ontmanteling van de vestingwerken. Als gevolg van de sterk groeiende industrie werden de vestingwerken in 1867 zonder enig historisch besef verwijderd, verwijderd, zodat de industrie zich uit kon breiden richting het noorden. Op het terrein zijn geen restanten te vinden die relateren naar de structuur van de oude vestingwerken en de Boschpoort, hetgeen afbreuk doet aan de historische kwaliteit van het terrein. Het terrein de Kop van de Sphinx kent een rijke historie. De industriële bebouwing is een herinnering aan de industrialisatie in Maastricht. De industrie heeft echter ook sporen uit het verleden (vestingwerken) gewist.

Figuur 16: Huidige situatie. De remise, het café, het hotel en het woonhuis aan de Fransensingel zijn gelegen achter het 12 magazijn

12

Figuur 17: De zuidgevel van het terrein vormt een staalkaart van de verandering in architectonische denkbeelden (1905-1911)

P. de Ronde, 2009, Stedenbouwkundige randvoorwaarden timmerfabriek, Gemeente Maastricht 2009

11 | P a g i n a


4.2.

1-okt-09

Situatie

De huidige situatie van het terrein bestaat uit een serie bouwmassa’s die weinig tot geen samenhang vertonen. Op het gebied van schaal kan onderscheid gemaakt worden tussen het deel dat gerealiseerd is voor 1900 en het deel dat gerealiseerd is na 1900 (zie ook §4.1). Het terrein is echter zeer functioneel ingedeeld waardoor de massa’s onderling geen relatie hebben (zie fig. 18). De verschillende massa’s zijn niet volgens een systeem gesitueerd. Dit wordt verduidelijkt door de aanbouw aanbouw van de Remise, die de zichtlijn langs de oostgevel van het magazijn doorbreekt (zie fig. 19 & 20). Tevens de bouw van de kistenmakerij toont aan dat de indeling van het terrein puur functioneel was. De kistenmakerij is tussen het kantoor en de elektrische centrale geplaatst waardoor een groot deel van de aangrenzende gevels achter de massa van de kistenmakerij verdwijnt (zie fig. 19). Tenslotte vertonen het hotel de Ossekop, het café en het woonhuis aan de Fransenstraat geen enkele architectonische samenhang. samenhang. Alle drie hebben ze een eigen decoratief programma en het hoogteverschil is aanzienlijk, waardoor het geheel een ietwat rommelige uitstraling heeft (zie fig. 21).

Figuur 18: Het terrein is zeer functioneel ingedeeld waardoor de verschillende massa’s onderling geen relatie hebben. Het terrein is niet ingedeeld volgens een systeem

Figuur 19: De aanbouw van de Remise, de kistenmakerij en het hotel, café en woonhuis (oranje gekleurd) verduidelijken de functionele indeling van het terrein

Figuur 20: De aanbouw van de Remise doorbreekt de zichtlijn langs de oostgevel

Figuur 21: Hotel de Ossekop, het café en het woonhuis 13 vertonen weinig architectonische samenhang

13

Waardestellend onderzoek, Deel 2 Capita Selecta”, Res Drs. Don Rackham, 2006, “De Kop van de Sphinx te Maastricht, Waardestellend nova 2006

12 | P a g i n a


1-okt-09

Het magazijn en het kantoor vertonen –in tegenstelling tot de andere bebouwing op het terrein– wel architectonische samenhang. De bouw van het magazijn en kantoor introduceerde een duidelijk tweedeling in de lay-out van het fabriekscomplex. Voor het eerst werd productie –ten westen van de Boschstraat– visueel gescheiden van administratie en opslag van het eindproduct ten oosten van de Boschstraat (het kantoor en het magazijn). De organisatie vond plaats volgens een organische structuur (zie H3). De productiehallen vormden het lichaam van de Sphinx. Het kantoor en magazijn, de energiecentrale en de kistenmakerij vormden de kop van de Sphinx. De Kop van de Sphinx ging dienst doen als aansturend orgaan. De Kop van de Sphinx vormde het begin- en eindpunt van het productieproces. Op objectniveau is de organische structuur verder doorgevoerd in de verhouding tussen kantoor (kop) en magazijn (lichaam) (zie fig. 18). De relatie tussen beide massa’s wordt benadrukt door de soortgelijke opbouw van de gevels (zie ook H5). Het kantoor is niet alleen veel kleiner wat betreft grondplan, maar telt ook één bouwlaag minder dan het magazijn. Hierdoor ontbreekt er in de huidige situatie een accent (zie fig. 22 & 24), ter plaatse van het kantoor. Het ontbreken van een accent draagt tevens bij aan de vernauwing die optreed in de Boschstraat. Doordat de massa’s in het noorden aan weerszijden van de Boschstraat in grootte toenemen, lijkt de straat te vernauwen (zie fig. 23). Dit beeld wordt versterkt door de relatief gesloten gevels en het gebrek aan zonlicht. De vernauwing van de Boschstraat leid nergens naar toe. Op de noordwest hoek van het terrein ontbreekt een massa, waardoor de Boschstraat niet wordt beëindigt (zie fig. 23 & 25). Het terrein heeft een belangrijke relatie met het water uit de omgeving. Aan de zuidzijde is het terrein direct gesitueerd aan het water. Tevens bakent de zuidelijke gevelwand van het terrein het bassin af (zie afbeelding 3.11). Het water van de Zuid-Willemsvaart wordt niet als kwaliteit gebruikt. De groenstrook aan de oostzijde van het terrein vormt een barrière tussen het terrein en het water (Zuid-Willemsvaart). Echter de groenstrook functioneert ook als gevelwand om –samen met de omringende massa’s– de binnenplaats van het terrein af te bakenen (zie fig. 27).

Figuur 22: Er ontbreekt een accent in de huidige situatie

14

http://www.bing.com/maps, Microsoft 2009

13 | P a g i n a

14

Figuur 23: Doordat de massa’s in het noorden aan weerszijden van de Boschstraat in grote toenemen, lijkt de straat te vernauwen. Deze vernauwing leidt nergens naar toe. Op de noordwest hoek van het terrein ontbreekt een 14 massa, waardoor de Boschstraat


Figuur 24: Er ontbreekt een accent in de huidige situatie

1-okt-09

15

Figuur 26: De zuidelijke gevelwand van het terrein bakent 16 het bassin af

Figuur 25: Er ontbreekt een massa in de noordwest hoek van het terrein

Figuur 27: De groenstrook vormt in het oosten van het 16 terrein vormt een barrière

15

Drs. Don Rackham, 2006, “De Kop van de Sphinx te Maastricht, Waardestellend onderzoek, Deel 2 Capita Selecta”, Res nova 2006 16 Google Earth, Aerodata International Surveys 2009, Tele Atlas 2009

14 | P a g i n a


4.3.

1-okt-09

Gevels

Het terrein de Kop van de Sphinx wordt gekenmerkt door de zuiden westgevel. Beide gevels vormen een gesloten gevelwand, waarin de gevellijnen door lopen in de verschillende gebouwen (zie fig. 28). In de zuid- , oosten westgevel van het terrein, is de structuur en massa van de gebouwen op verschillende wijzen herkenbaar gemaakt in de gevel (zie fig. 29). Dit is herkenbaar gemaakt middels het toepassen van historiserende elementen en het het zichtbaar laten van de constructie in de gevel (zie ook architectuur analyse op gebouwniveau). De groenstrook aan de oostzijde van het terrein vormt in de zomerperiode een natuurlijke gevelwand. Het noordelijke deel van de westgevel (vanaf het café) en de volledige noordgevel missen echter structuur. Het noordelijke deel van de westgevel wordt gekenmerkt door een groot hoogteverschil tussen de gebouwen. Tevens zijn de gevels van het café en hotel op een andere wijze opgebouwd als de gevels van de Remise, het kantoor en het magazijn. Daarnaast ontbreekt er een beëindiging van de westgevel, aan de noordzijde van het terrein (zie fig. 23). Door het ontbreken van een beëindiging ontbreekt er tevens structuur in de noordgevel van het terrein. Er kan geen gesloten gevelwand worden gevormd als gevolg van de terug liggende bebouwing in de noordgevel van het terrein (zie fig. 25). De gevels op de binnenplaats worden op een aantal plaatsen onderbroken als gevolg van de functionele indeling van het terrein. Door de bouw bouw van de kistenmakerij zijn de gevels van het naastgelegen magazijn en de energiecentrale afgebroken. De uitbouw van de Remise doorbreekt de zichtlijn langs de oostgevel van het magazijn (zie fig. 20). De gevels van de elektrische centrale en de beide ketelhuizen aan de oostzijde van het terrein vormen een gesloten gevelwand, maar missen structuur. De gevellijnen van de elektrische centrale lopen niet door in de gevel van de ketelhuizen, er is gekozen voor een andere gevelopbouw (en ander materiaal). De gevels van de ketelhuizen zijn wel op eenzelfde wijze opgebouwd. De gevelhoogte van de gebouwen varieert sterk. De zuiden westgevel van het terrein vormen een gesloten gevelwand. De structuur en massa’s zijn herkenbaar gemaakt in deze gevelwand. De noorden oostgevel missen echter structuur, wat afbreuk doet aan de kwaliteit van de gevels. Tevens worden de gevels op de binnenplaats op een aantal plaatsen onderbroken als gevolg van de functionele indeling.

Figuur 28: De gevellijnen lopen door in de verschillende gebouwen

15 | P a g i n a

Figuur 29: De structuur en massa van de gebouwen wordt op verschillende wijzen herkenbaar gemaakt in de gevel


1-okt-09

5. Magazijn & Kantoor 5.1.

Historie

Het gebouw van het kantoor en het magazijn, stamt uit 1905. Het ontwerp werd geïnspireerd op de ideeën van Emmanuel Violet-Le-Duc over organische analogie (zie §3.2), dat destijds zeer geliefd was. Zo laat de westgevel bijvoorbeeld de representatieve functie van het gebouw –ten opzichte van het terrein aan de westzijde van de Boschstraat– duidelijk naar voren komen. Het visuele onderscheidt tussen het kantoor en het magazijn illustreert een organische opbouw, met het kantoor als kop (organisatie) en het magazijn als lijf (verwerkingsprocessen). De decoraties in de gevels worden gebruikt om het organische van de structuur van het gebouw te benadrukken. Materialen als baksteen en staal werden ‘echt’ toegepast, door ze te vormen zoals de eigenschappen dat toelieten. Door deze kenmerken is het gebouw te bestempelen als zeer representatief voor de tijd waarin het gebouwd is. Doordat het gebouw geïnspireerd is op de ideeën van de organische analogie, combineert het gebouw twee verschillende, eclectische bouwstijlen. Het kantoor enerzijds, dat met een combinatie van Quasi-Middeleeuwse en neoclassicistische elementen, het bedrijf weet te presenteren als degelijk en betrouwbaar. En het magazijn anderzijds, dat door de relatief blinde gevel wel de functie van het gebouw weergeeft maar niet de processen die erin plaats vinden. Deze combinatie is vandaag de dag zeer zeldzaam in Maastricht. Het historisch belang blijkt voornamelijk uit de representativiteit van de bouwstijl voor de ideeen en opvattingen in de architectuur van destijds. Hierdoor is het gebouw op nationaal niveau een boegbeeld voor de fabrieksarchitectuur destijds. Ook de combinatie van bouwstijlen heeft een historische betekenis omdat deze zeer weinig voorkomt in Maastricht. Dit maakt het gebouw voor Maastricht een unieke herinnering aan de industrialisatie aan het begin van de twintigste eeuw.

5.2.

Gevel

De gevel kenmerkt zich door de tegenstelling tussen de zakelijkheid van de oostgevel (zie fig. 16) enerzijds, en het monumentale karakter van de westgevel (zie fig. 17) anderzijds. De westgevel had een representatieve functie, waarbij de gevel het gezicht van het bedrijf en het gebouw moesten zijn. Hiervoor zijn Quasi-Middeleeuwse en neoclassicistische elementen gebruikt. De oostgevel had deze representatieve functie niet, waardoor de decoraties beperkt gebleven zijn tot de lisenen en de rondbogige ramen. Deze gevel heeft waarschijnlijk niet meer gekost dan noodzakelijk was. Zo is het sheddak niet weggewerkt en zijn de raampartijen weggelaten. Hierdoor krijgt deze gevel een sterk functioneel karakter.

Figuur 30: De zakelijke oostgevel van het magazijn

Figuur 31: De representatieve westgevel

17

17


16 | P a g i n a


1-okt-09

Een tweede kenmerk is dat de westgevels van het kantoor en het magazijn een eenheid vormen, maar toch niet gelijk zijn. De toepassing van lisenen en horizontale banden in beide gevels duiden op een relatie tussen beide gebouwen, net als de toepassing van dezelfde soort baksteen in beide gevels. Figuur 32: Schematische weergave van de westgevel, De raampartijen die bij beide gevels in gelijke vorm met links het magazijn en rechts het kantoor zijn uitgevoerd, versterken deze eenheid. Versterkend werkt ook de raampartij in de meest zuidelijke travee van het magazijn. Door hoogten over te nemen van beide gebouwen wordt een overgang gecreëerd tussen beide gevels. De gevel van het kantoor is echter sterker gedecoreerd en lager uitgevoerd dan die van het magazijn, waaruit het verschil in representativiteit en functie blijkt. Ook komt de structuur van lisenen bij het kantoor niet overeen met de achterliggende constructie. Ze worden toegepast om de functie van het gebouw te benadrukken, terwijl bij het magazijn wel de structuur wordt benadrukt. Een derde kenmerk is de visuele weergave van de afname van representativiteit in de zuidgevel. Hoe verder de gevel naar achteren loopt, des te minder decoraties de gevel bevat. Zo stopt de cementen vensterbank halverwege. Dit wordt versterkt door de steeds groter wordende vlakken baksteen onder de ramen. Door deze visuele afname van representativiteit, vormt de zuidgevel een geleidelijke overgang tussen de zakelijke oostgevel en de representatieve westgevel. Figuur 33: Afnemende representativiteit in de zuidgevel

Tijdens de aanbouw van de kistenmakerij in 1907, is de hele oostgevel van het kantoor en een deel van de oostgevel van het magazijn aan het zicht onttrokken. Hierdoor wordt deze gevel, gezien vanaf het binnenterrein, abrupt afgebroken. Dit doet afbreuk aan de visuele weergave van de afnemende representativiteit via de zuidgevel. De authenticiteit van de oostgevel wordt verder aangetast door de kleine verbouwingen die door de jaren heen uitgevoerd zijn. Zoals het inpassen van een dubbele deur, een paar kleine reparaties aan metselwerk en het inbouwen van een raam op Figuur 34: Het abrupte afbreken door de kistenmakerij de verdieping. In de mate van zorgvuldigheid (of en de kleine aanpassingen in de oostgevel gebrek hieraan) is duidelijk het functionele aspect te zien van de oostgevel.

Wat verder opvalt aan de huidige situatie met het oog op mogelijke kansen voor toekomstige renovaties, is dat de gevelhoogte van het kantoor lager is dan die van het magazijn en de gehele zuidgevel. Doordat de witte loodsen die voor de zuidgevel stonden (zie H2) zijn weggehaald, is deze hoek een zichtpunt geworden in de gevel. Daardoor mist de zuidwesthoek van het terrein, een stedenbouwkundig hoogteaccent (zie ook §4.2). Echter door de hoge cultuurhistorische waarde van de gevels van het kantoor en magazijn, is een uitbouw hier onwenselijk.

17 | P a g i n a


5.3.

1-okt-09

Ruimtelijkheid

Het kantoor en magazijn zijn op een zeer functionele wijze ingedeeld (zie fig. 6). De schakeling van de ruimten is puur gericht op het bevorderen van de werkzaamheden. Zo zijn de ruimten in het magazijn geschakeld langs een centrale ‘straat’. Hier kwam de trein binnen vanaf het binnenterrein en konden goederen met een kraan van de trein gelost worden. Vanuit de toezichtruimten, konden voormannen het werk in de gaten houden en de administratie bijhouden. Daarna konden producten door het hele magazijn verdeed worden. De verdieping werd bereikt door een goederenlift achter de toezichtruimten. Er is geen bewijs gevonden dat de vides ook voor goederentransport zijn gebruikt. De indeling en schakeling van ruimten in het kantoor is gericht op prestige, hiërarchie en het verkoopproces. Daarvoor is door de architect teruggegrepen op de indeling van het peristyliumhuis, dat rijke Griekse en Romeinse families gebruikten om in te wonen. Hierbij werden verschillende ruimten om een centraal atrium gelegen. De directie van de Sphinx heeft met deze verwijzing duidelijk gekozen voor prestige.

Figuur 35: Ruimte- en functieverdeling van het magazijn (links) en het kantoor (rechts) zijn zeer functioneel

Deze grote schaal van het magazijn biedt veel kansen in de ontwerpfase. De grote vrije hoogte en vrij indeelbare magazijnruimten maken veel verschillende functies mogelijk, en de ruimte-indeling van het magazijn volgt heel sterk de structuur van het gebouw. De vele vides zorgen voor de toetreding van daglicht wat de grote schaal van de onderverdieping versterkt.

Figuur 36: Ruimtelijkheid op de begane grond, deze wordt echter aangetast door de stenen kolommen

18 | P a g i n a


1-okt-09

Wat zeer kenmerkend is voor het interieur, is de grote, zeer open ruimte van de verdieping. Dit maakt niet alleen veel verschillende functies mogelijk, het maakt dat de ruimte –in combinatie met de stalen kolommen, stalen spantconstructies en balustraden van de vides– de sterke uitstraling heeft van een twintigste-eeuws magazijn. Hier liggen duidelijke kansen om in een ontwerp, de ruimte te laten verwijzen naar de voormalige functie van het gebouw. Echter, de ruimtelijkheid van de onderverdie- Figuur 37: Ruimtelijkheid op de verdieping ping wordt aangetast door de stenen kolommen op de as van de plattegrond (zie fig. 21). Door de grote afmetingen (±90x30cm), hebben ze een massieve uitstraling en blokkeren ze het vrije zicht op de ruimte. Tevens nadelig zijn de beperkte daglichtopeningen in de magazijnruimte achter de toezichtruimten. Evenals in het souterrain van het kantoor. Dit beperkt drastisch het aantal verschillende functies dat in deze ruimten ondergebracht kan worden. De personeelsruimten aan de westzijde van het gebouw, krijgen ook weinig daglicht door de hoge bebouwing aan de westzijde van de Boschstraat. Figuur 38: Gebrekkig daglicht in de personeelsruimte Een derde knelpunt in de ruimtelijkheid van het door pand westzijde Boschstraat kantoor en magazijn is het schaalverschil tussen beide gebouwen (zie fig. 21). Het magazijn is zeer groots opgezet, terwijl het kantoor zeer dicht gestructureerd is. Deze indeling is duidelijk opgezet, om het functieverschil functieverschil van beide gebouwen te benadrukken. Hierdoor zijn beide gebouwen qua functie moeilijk te verenigen. Te meer omdat de absolute functionaliteit van het magazijn, haaks staat op de functionaliteit én het prestige van het kantoor.

19 | P a g i n a


5.4.

1-okt-09

Constructie

De constructie in het gebouw bestaat uit een staalskelet met betonvloeren en een bakstenen gevel. Het gaat hier om een zeer vroeg voorbeeld van een staalskeletconstructie in Maastricht. Dit maakt de constructie representatief voor de tijd waarin het gebouwd is. Opvallend hierin zijn de geklonken –maar in sterkere mate– de boutverbindingen, welke destijds zeer innovatief waren. De constructie is door het staalskelet zeer open en neemt zeer weinig ruimte in beslag. Hierdoor blijft er veel ruimte over voor het uitvoeren van de werkzaamheden. Bijzonder hierin zijn de spantconstructie in het sheddak. De hoge mate van slankheid van de spantconstructies maakt dat de ruimte zeer open overkomt. De spanten in de toonzaal van het kantoor hebben een puur architectonische functie. Namelijk een grote hoeveelheid daglicht de ruimte inbrengen. Hiervoor diende de constructie slank en licht te zijn zodat de constructie daglicht niet meer hindert dan noodzakelijk. Een tweede aspect is dat het destijds nieuwe materiaal als prestigeobject gebruikt wordt. De spanten in de toonzaal, geven in dit geval dan ook prestige aan een ruimte, om de verkoopfunctie te versterken.

Figuur 39: Slanke staalconstructie geeft de ruimte een open karakter

Figuur 40: Spanten in de toonzaal laten veel daglicht

Nadelig is wederom het functieverschil tussen binnen en geven de ruimte extra prestige het kantoor en het magazijn. Hierdoor is de constructie van het kantoor wezenlijk verschillend van die van het magazijn. De constructie van het kantoor bestaat uit massief dragende wanden, terwijl het magazijn een staalconstructie heeft. Hierdoor wordt het verenigen van functies ook door de constructie enigszins belemmerd. Een tweede knelpunt is dat de staalconstructie in de toonzaal volledig op zichzelf staand is. Het heeft geen relatie met de massieve draagconstructie van het kantoor of met de klassieke decoraties van de toonzaal. Hierdoor lijkt het een element dat enigszins misplaatst is.

20 | P a g i n a


5.5.

1-okt-09

Materiaal

Het materiaalgebruik in het magazijn kenmerkt zich, door de functionaliteit, innovativiteit en materiaaleigen toepassingen en decorum volgens de idealen van Viollet-Le-Duc (zie §3.2). Hier is de staalconstructie een goed voorbeeld van. Het materiaal was erg nieuw en het toepassen ervan bracht prestige met zich mee. Tevens gaf het materiaal de mogelijkheid slankere constructies te maken, dan met de gietijzeren voorgangers. Hierdoor bleef er meer bruikbaar vloeroppervlak over en was er minder materiaal nodig was voor de con- Figuur 41: Functionele staaldetaillering in het magazijn structie. Ook de bakstenen gevel is een goed voorbeeld van een functionele en materiaaleigen toepassing. De rondbogige raampartijen zijn het gevolg van de materiaaleigenschap dat baksteen enkel drukkrachten kan opnemen. Baksteen was ook een belangrijke keuze in het uitdragen van de functie van de gevel. Door de massieve uitstraling van baksteen kon de architect –door middel van decoraties– laten zien dat het ging om een fabriekshal, maar tegelijkertijd kon hij de processen binnen verbergen. De baksteendecoraties zijn dus niet alleen decoratief, maar ook zeker functioneel. Ze dragen de mate van representativiteit van het gebouw uit en behoren Figuur 42: Materiaalechte toepassing baksteen in de daarmee tot een belangrijk aspect in het decorum gevel van het kantoor18 van het gebouw.

18


21 | P a g i n a


5.6.

1-okt-09

Detaillering

De detaillering van het magazijn en het kantoor kenmerken zich door dezelfde aspecten als het materiaalgebruik: functionaliteit, innovativiteit en materiaalechtheid. Het functionele aspect bleek al uit de toepassing van baksteen en staal, maar het komt ook terug in de detaillering van de staalconligt in de toepassing van staal, een nieuw materiaal voor die tijd. structie. Het innovatieve aspect ligt Voor 1900 gebruikte men gietijzer in de constructie, maar door de lage buigsterkte was dit materiaal eigenlijk niet als constructiemateriaal. Met de komst van staal werd een beter alternatief gevonden. Zeer bijzonder is de detaillering van de roedeverbinding in de glaswand van het magazijn. In “De Kop van de Sphinx te Maastricht, Waardestellend onderzoek, Deel 2 Capita Selecta” wordt het innovatieve aspect van deze glaswand als volgt omschreven: “Vooral de roedeverbinding van deze wand is zeer bijzonder omdat zij een voorbeeld is van een zeer vroege stalen verbinding, bestaande uit koud op elkaar aangesloten roeden. Dit was de eerste verbindingsmethode bij stalen roedeconstructies. Omdat men in de vroege jaren van staalbouw nog niet in staat was het staal te lassen (vandaar ook de Figuur 43: Detail roedeverbinding glaswand19 geklonken stalen constructie) was dit de enige mogelijkheid om een dergelijke verbinding uit te voeren.” Het functionele aspect komt zeer duidelijk naar voren in de staaldetailleringen. Deze details zijn ontwikkeld zodat ze eenvoudig te monteren waren, zo min mogelijk materiaal gebruikten en op een ‘eerlijke’ manier omgaan met het materiaal. In vrijwel het hele gebouw zijn de originele gietijzeren kozijnen vervangen voor een stalen variant, echter in de personeelsruimten zijn de originele kozijnen nog aanwezig. De metselwerkdecoraties in de voorgevel zijn in voorgaande paragrafen al behandeld op detailniveau, dus daar wordt niet meer op ingegaan (zie §5.2 & §5.5). Figuur 44: Detail staalconstructie verdiepingsvloer

19


22 | P a g i n a


1-okt-09

6. Elektrische centrale: machinehal 6.1.

Historie

In 1910 stapte de Sphinx over van stoomenergie naar elektriciteit. Om deze nieuwe techniek te huisvesten werd ten oosten van het in 1905 gebouwde kantoor een elektrische centrale gebouwd. De centrale bestond uit een machinehal met ketelhuis, in 1934 is er een tweede ketelhuis aangebouwd om de capaciteit te vergroten (zie fig. 45). De elektrische centrale staat in een traditie van centrales die allemaal worden gekenmerkt door een soortgelijke architectuur. Deze eenvormigheid onder centrales was geen toeval, maar is ontstaan uit bedrijfstechnische en bouwtechnische eisen (zie §6.3). De typologie van de eerste centrale die in Nederland werd gebouwd –de Elektracentrale te Amsterdam, ontworpen door architect Adolf Leonard (Dolf) van Gendt21– was bepalend voor een hele generatie centrales (zie fig. 46). Van Gendt ontwierp voor de gevels van het gebouw een verdeling in traveeën, met reeksen vensters boven elkaar. Deze bouwwijze kwam voort uit de constructie (zie H3), die bestond uit dragende muren. Wanneer staal op grote staal toegepast kon worden (vanaf 1915), was het mogelijk per travee één hoog venster te plaatsen. De wijze van detaillering gaf de Elektracentrale een middeleeuwse, kathedraalachtige uitstraling (decorum). De gebouwen die na de Elektracentrale ontstonden vertonen grote overeenkomsten. De elektrische centrale in Maastricht is een van de, zo niet het enige overgebleven voorbeeld van een centrale die naar dit model zijn gebouwd.

Figuur 45: De locatie van de elektrische centrale met 20 de machinehal (rood) en de ketelhuizen (groen)

Figuur 46: De Elektracentrale te Amsterdam (189120 1892)

Figuur 47: De eerste symptomen van verzakelijking zijn 20 zichtbaar in de gevel van de machinehal

Figuur 48: Aanwezigheid installaties in de machinehal

20

Drs. Don Rackham, 2006, “De Kop van de Sphinx te Maastricht, Waardestellend onderzoek, Deel 2 Capita Selecta”, Res nova 2006 21 Esther van Velden, Ronnie Weessies, Adolf Leonard (Dolf) van Gendt op http://www.architectenweb.nl

23 | P a g i n a


6.2.

1-okt-09

Gevels

De gevels van de machinehal zijn grotendeels vormgegeven naar het model van de Elektracentrale te Amsterdam (1892). De gevels hebben een organisch karakter dat zich uit in het repeterende systematiek van de lisenen, dat het achterliggende staalskelet zichtbaar maakt. Tevens is de gevel verdeeld in drie segmenten (souterrain, eerste verdieping, tweede verdieping) (zie fig. 49) maar telt het gebouw slechts twee bouwlagen, vanwege de bouwtechnische en bouwfysische eisen (zie §5.3). De gevels van de machinehal hebben een bijzonder decoratief karakter. Het representatieve karakter benadrukt de importantie van de machinehal voor de Sphinx. De detaillering sluit aan bij het decorum van het gebouw dat –naar het ontwerp van de Elektracentrale te Amsterdam– de machinehal een middeleeuwse, kathedraalachtige uitstraling diende te geven achter een classicistische pleisterlaag (zie fig. 50). In de gevels van de machinehal worden de eerste vormen van verzakelijking in de industriële architectuur duidelijk zichtbaar. Het toepassen van rechte vensters (met materiaalechte stalen lateien) sluit niet aan op het eclectische beeld van de machinehal (zie fig. 47). Dat deze keuze geen noodzaak was, maar een weloverwogen beslissing, blijkt uit het feit dat deze nieuwe elementen door middel van decoratieve ornamenten werden geaccentueerd. Er wordt afbreuk gedaan aan de kwaliteit van de gevels van de machinehal door de aanwezigheid van de gewelfde constructie ten oosten van de energiecentrale (zie fig. 51). De constructie vertoont geen samenhang met de zuiden oostgevel van de machinehal. Door de aanwezigheid van de constructie is de gevel aan de oostzijde slechts één verdieping hoog. Daarnaast is – vanwege de bouw van de kistenmakerij in 1911 – de westgevel grotendeels verdwenen achter de nieuwbouw (zie fig. 52). De zuidgevel van de machinehal oriënteert zich op het water.

Figuur 49: De gevel is verdeeld in drie segmenten maar 22 telt twee bouwlagen

Figuur 50: De machinehal krijgt door het toepassen 22 van boogfriezen een kathedraalachtige uitstraling

Figuur 51 De aanwezigheid van de gewelfde constructie doet afbreuk aan de kwaliteit van de gevels

Figuur 52: De westgevel is grotendeels verdwenen 22 achter de kistenmakerij

22


24 | P a g i n a


6.3.

1-okt-09

Ruimtelijkheid

Het interieur van de machinehal bestaat –in tegenstelling tot de gevel– uit twee segmenten: een souterrain en een verdieping met een grote vrije hoogte. Deze grote vrije hoogte is ontstaan als gevolg van bouwtechnische en bouwfysische eisen. De hoogte van de ruimte was noodzakelijk omdat er een goede luchtcirculatie boven de apparatuur moest zijn. De ruimte op de verdieping wordt in één keer overspannen (zie fig. 53), waardoor de ruimte volledig vrij indeelbaar is (op de locatie van de trappen na). De ruimte wordt van daglicht door de gevelopeningen in de zuiden oostgevel. De gevelopeningen in de westgevel zijn dichtgemetseld. In het souterrain wordt –in tegenstelling tot de verdieping– een andere, gesloten structuur toegepast. De indeling op het souterrain is nauwelijks aanpasbaar als gevolg van de dragende wanden. Tevens wordt de ruimte niet voorzien van daglicht, doordat de oorspronkelijke gevelopeningen zijn dichtgemetseld (zie fig. 54). De meest oostelijke travee van de kistenmakerij maakte deel uit van de machinehal (zie fig. 55). Deze uitbreiding was puur functioneel en is geen onderdeel geworden van de bestaande structuur van de machinehal (zie fig. 55). De eerste verdieping van de machinehal heeft een grote vrije hoogte en is volledig vrij indeelbaar. De ruimten in het souterrain zijn niet vrij indeelbaar, tevens ontbreken daglichtopeningen. De uitbreiding van de machinehal in de oostelijke travee van de kistenmakerij mist structuur.

Figuur 53: De ruimte op de verdieping wordt in één keer

6.4.

Figuur 54: Het souterrain van de machinehal is niet vrij indeelbaar als gevolg van de dragende stenen wanden

Figuur 55: De uitbreiding van de machinehal in de kistenmakerij is functioneel en mist structuur

Constructie

De staalconstructie van de machinehal vormt de basis van de gevelstructuur en de structuur op de verdieping. De staalconstructie wordt in de gevel benadrukt door het repeterende karakter van de lisenen en door de toepassing van de stalen latei (met decoratieve ornamenten) boven de rechthoekige vensters (zie fig. 47). De stalen lateien worden materiaalecht toegepast en zijn een voorbeeld van de eerste verzakelijking in de industriële architectuur. Tevens wordt de staalconstructie zelf materiaalecht toegepast (zie fig. 56). Ook in het interieur is aandacht besteed aan de staalconstructie. De staalconstructie geeft de verdieping een open structuur, doordat de ruimte in één keer wordt overspannen. De ruimte wordt overspannen door een spantenconstructie, bestaande uit vakwerkspanten met een driehoekige bovenrand en een opwaarts gebogen onderrand (zie fig. 56). De open structuur van de ruimte wordt versterkt door de slankheid van de staalconstructie. De importantie van de staalconstructie wordt benadrukt door decoratieve elementen. Ter plaatse van de overgang tussen kolommen en liggers zijn ornamenten aangebracht (zie fig. 57). De stalen lateien zijn ook aan de binnenzijde van decoratieve elementen voorzien (zie fig. 58).

25 | P a g i n a


1-okt-09

Hoewel in de gevel de lisenen doorlopen tot op het maaiveld wordt de staalconstructie enkel toegepast op de verdieping. Er is geen samenhang tussen de staalconstructie van de verdieping en de stenen draagconstructie van het souterrain. Tevens is er geen samenhang tussen de lisenen en de stenen draagconstructie van het souterrain (zie fig. 59). De stenen draagconstructie van het souterrain heeft –in tegenstelling tot de verdieping– een gesloten structuur.

Figuur 56: De staalconstructie geeft de ruimte een open structuur. De ruimte wordt overspannen door een ranke spantenconstructie met driehoekige bovenrand en op23 waarts gebogen onderrand

Figuur 57: Materiaalechte toepassen van de stalen draagconstructie op de verdieping. De staalconstructie is gedecoreerd met materiaaleigen ornamenten

Figuur 58: De stalen lateien zijn ook aan de binnenzijde van decoratieve elementen voorzien

Figuur 59: Er is geen samenhang tussen de lisenen in de gevel (rood) en de draagconstructie van het souterrain (blauw). De stalen draagconstructie op de verdieping van de machinehal heeft wel een relatie met de lisenen in de gevel

23


26 | P a g i n a


6.5.

1-okt-09

Materiaal

Het materiaalgebruik in de machinehal is –in vergelijking tot het magazijn en kantoor– niet inventief, staal werd immers al een aantal jaren toegepast. Het toepassen van materiaalechtheid in de machinehal is echter wel bijzonder. Een voorbeeld hiervan is de grootte van de vensters. Vooral na de opkomst van staal was het mogelijk zeer grote vensters te plaatsen. In de machinehal wordt deze overspanning in de gevel zichtbaar gemaakt door de dragende stalen latei in het zicht te laten (zie fig. 47 & 58). De stalen latei is materiaalecht omdat de vorm van de latei de karakteristiek kenmerken van het materiaal volgt (recht). In de machinehal zijn enkel de stalen lateien in de gevel toegepast. Ook de staalconstructie is materiaalecht toegepast. Men gebruikte echter nog steeds historiserende elementen om de structuur van de constructie in de gevel weer te geven. De toepassing van materiaalechtheid leidt het begin in van de verzakelijking in de industriële architectuur, de historiserende vormgeving verdwijnt. De gevels van de machinehal zijn opgebouwd uit metselwerk afgewerkt afgewerkt met een classicistische pleisterlaag, als onderdeel van de eclectische vormentaal. De oorspronkelijke geelroze kleur van de gevels is vervangen door een witte kleur. Een andere kwaliteit is de (waarschijnlijk) aanwezigheid topgevels (zie fig. 60). van keramisch tegelwerk onder de horizontale banden stucwerk in de topgevels Ook het interieur van de machinehal is voorzien van een strook keramisch tegelwerk als plint (zie fig. 61). Boven de plint, zijn de gevels voorzien van een uitgewerkte stuclaag (zie fig. 61). Het interieur van de machinehal is als exterieur behandeld, dat aangeeft dat het gebouw een representatief karakter had. Aan het souterrain is weinig aandacht geschonken op het gebied van materiaalgebruik.

Figuur 60: Het oude keramische tegelwerk is waarschijnlijk nog aanwezig onder de horizontale banden stucwerk in de topgevels (foto: stroken tegelwerk boven de gevelopenin24 gen)

24

Figuur 61: Het interieur van de machinehal is behandeld als exterieur. De machinehal is voorzien van een hoge plint keramisch tegelwerk (tot aan de rode scheidingslijn) met een uitgewerkte stuclaag boven de plint.

Waardestellend onderzoek, Deel 2 Capita Selecta”, Res Drs. Don Rackham, 2006, “De Kop van de Sphinx te Maastricht, Waardestellend nova 2006

27 | P a g i n a


6.6.

1-okt-09

Detaillering

De machinehal heeft een rijk decoratief programma bestaande uit lisenen en horizontale banden afgewerkt met een hoge plint, geaccentueerde rondboogvensters, fraaie gootklossen en stalen beugels, lijsten, keramische nokkammen, heraldische ornamenten, klimmende boogfriezen etc. (zie fig. 62 & 63). Het rijke decoratieve programma versterkt het decorum van de machinehal waardoor het gebouw een middeleeuwse, kathedraalachtige uitstraling krijgt afgewerkt met een classicistische pleisterlaag. De decoratie had tevens een andere functie. De materiaalechte stalen lateien zijn voorzien van materiaaleigen gietijzeren rozetjes. De gietijzeren rozetjes sluiten aan bij de gedachte van Viollet-leDuc om materiaaleigen decoratieve elementen te ontwikkelen. De decoratieve elementen accentueren de “nieuwe” stalen lateien. De materiaaleigen decoratieve elementen zijn tevens toegepast in de staalconstructie, om de materiaalechtheid van de constructie te benadrukken (zie fig. 57). Naast de materiaaleigen decoratie van de staalconstructie is in het interieur tevens aandacht besteed aan de afwerking van de binnenwand. De gevels zijn voorzien van een uitgewerkte stuclaag en een hoge plint bestaand uit keramisch tegelwerk. De originele (bijzondere) ramen van de machinehal zijn in 1967 vervangen. Tevens zijn een groot aantal daglichtopeningen in hetzelfde jaar dichtgemetseld. De oorspronkelijke openingen zijn onzorgvuldig afgewerkt. Daarnaast contrasteren de ventilatieroosters in de kozijnen van de zuidgevel met de overige detaillering van de machinehal.

Figuur 62: Decoratie in de gevel door middel van heraldische ornamenten en gedecoreerde stalen lateien (links) en fraaie gootklossen en keramische nokkammen 25 (rechts)

Figuur 63: Decoratie in de gevel door middel van geaccentueerde rondboogvensters, boogfriezen, lisenen en horizontale banden. De detaillering van de ventilatieroosters (in de ramen) doen afbreuk aan de kwaliteit van de detaillering

25


28 | P a g i n a


1-okt-09

7. Elektrische centrale: ketelhuizen 7.1.

Historie

Door de bouw van de elektrische centrale (1910) kon mechanische energie op een eenvoudige en efficiënte wijze omgezet worden naar elektriciteit en vervolgens worden gedistribueerd, met als gevolg dat er een verschuiving plaatsvond in de situering van de stoommachines van locaal naar centraal. De stoommachines werden gecentraliseerd in de elektrische centrale. De mechanische energie werd opgewekt door de stoomketels in de ketelhuizen (1e ketelhuis (1911), 2e ketelhuis (1933) t.b.v. capaciteitsvergroting) Een tweetal tandem-compound stoommachines –gesitueerd in de machinehal– zette de mechanische energie vervolgens om naar gelijkstroom die kon worden gedistribueerd over het terrein. Door de centralisering van de stoommachines wordt de distributie van energie een primaire functie en de productie van energie een secundaire functie voor het Sphinx terrein. Dit in tegenstelling tot de lokale situering van stoommachines voor de bouw van de elektrische centrale, toen de nadruk lag op energieproductie in plaats van energie distributie. Wanneer dit vertaald wordt naar gebouwniveau, kan er gesteld worden dat de elektrische centrale een primaire functie vervulde op het Sphinx terrein (distributie), terwijl de ketelhuizen een secundaire functie vervulden (productie). Energie kon immers ook op andere wijze geproduceerd worden, in tegenstelling tot het distribueren van energie, dat gold als nieuw fenomeen. De verschuiving van primaire naar secundaire functie is terug te zien in de architectuur van de ketelhuizen. De ketelhuizen worden –in tegenstelling tot de elektrische centrale– gekenmerkt door hun eenvoudige, functionele opzet. Er is geen enkele sprake van een decoratief programma. Dit kan verklaard worden door de situering van de ketelhuizen achter de machinehal en het magazijn, waardoor deze niet zichtbaar waren vanaf het bassin. Bij andere centrales uit deze periode waren ketelhuis en machinehal veelal in eenzelfde vormentaal opgesteld. Dit betekende echter niet dat het ketelhuis en de elektrische centrale als even belangrijk werden beschouwd. Veelal werden beide gebouwen in eenzelfde vormentaal opgesteld omdat beiden zichtbaar waren vanaf de straatzijde en een representatieve uitstraling moesten hebben.

Figuur 64: De verborgen ligging van de ketelhui-zen achter 26 de machinehal

26

Figuur 65: Het functionele ontwerp van de ketelhuizen staat in contrast met het architectonische ontwerp van de machinehal


29 | P a g i n a


7.2.

1-okt-09

Kwaliteiten

Het functionele ontwerp van de ketelhuizen is in zekere zin uniek omdat het –als een van de weinige voorbeelden in Nederland– weergeeft hoe er in deze periode over ketelhuizen werd gedacht. Dit wordt onderstreept door het 2e ketelhuis, waarin esthetische kwaliteiten uit het oorspronkelijke ontwerp zijn wegbezuinigt om de secundaire functie van het 2e ketelhuis te benadrukken. Hoewel de ketelhuizen historisch (zeer) interessant zijn, is het echter niet zinvol een architectonische analyse te maken. Een architectonische analyse zal immers weinig zeggen over een gebouw dat puur functioneel is ontworpen. Het functionele ontwerp geeft de ketelhuizen echter wel een aantal ruimtelijke kwaliteiten, die uniek zijn voor de gebouwen op het terrein van de Kop van de Sphinx. Tijdens de aanbouw van het 2e ketelhuis is de noordgevel van het 1e ketelhuis doorbroken. De enorme open ruimte is ontstaan als gevolg van de doorbraak is kenmerkend voor de ketelhuizen (zie fig. 66). Deze kwaliteit wordt versterkt door de vrije hoogte van de ketelhuizen. Door het verschil in nokhoogte en maaiveld van beide ketelhuizen wordt de doorbraak benadrukt, maar blijft de open ruimte bestaan. Ondanks de grote vrije hoogte en de gesloten gevels worden beide ketelhuizen voldoende van daglicht voorzien door de lichtstraten in het dak. Een andere ruimtelijke kwaliteit is de aanwezigheid van de gewelfde doorgangen ten oosten van het 1e ketelhuis. De gewelfde doorgangen zijn echter dichtgemetseld (1967), waardoor er geen visuele verbinding kan worden gecreëerd met de Zuid-Willemsvaart. De constructie van het 1e ketelhuis is duidelijk niet afgestemd op de gewelfde doorgangen, waardoor het functionele ontwerp van de ketelhuizen nogmaals wordt benadrukt (zie fig. 67). Ten slotte is de schoorsteen van het 1e ketelhuis verwijderd. De gevels, constructie, materiaalgebruik en detaillering hebben geen architectonische waarde als gevolg van het functionele ontwerp van beide ketelhuizen en worden verder niet behandeld.

Figuur 66: Tijdens de aanbouw van het 2e ketelhuis is de noordgevel van het 1e ketelhuis verwijderd (tussen de rode omlijning). De enorme open ruimte die hierdoor is ontstaan is kenmerkend voor de ketelhuizen

Figuur 67: De constructie van het 1e ketelhuis is duidelijk niet afgestemd op de gewelfde doorgangen

30 | P a g i n a


1-okt-09

8. Kistenmakerij 8.1.

Historie

Het historische aspect van de kistenmakerij manifesteert zich bij uitstek in de toepassing van het systeem Hennebique. Doordat het patent op dit systeem pas in 1907 verliep, werd het systeem pas twintig jaar na de ontwikkeling breed toegepast. In Maastricht, bestaan er meerdere goed bewaard gebleven betonsystemen uit het begin van de twin- Figuur 68: Verzakelijking in de zuidgevel tigste eeuw. De toepassing van dit systeem bij de kistenmakerij, was echter een zeer vroeg voorbeeld van betonbouw in Nederland en in Maastricht zelfs het allereerste voorbeeld. Wat het systeem in dit geval zo bijzonder maakt is dat het een andere periode binnen de verzakelijking van fabrieksarchitectuur, inluidde (zie ook §3.3). Na het monumentaal representatieve van het magazijn en het kantoor (zie fig. 31, geheel links) en de functionele materiaalechtheid van de elektrische centrale (zie fig. 31, geheel rechts), werd nu een uiterst zakelijke gevel gecreëerd: de betonconstructie werd direct in de gevel zichtbaar gemaakt (zie fig. 31, midden).

8.2.

Gevel

De zuidgevel is opgebouwd uit vier traveeën, waarvan de meest oostelijke (tegen de elektrische centrale aan) in de breedte afwijkt. Bij de oorspronkelijke bouw bestond deze travee enkel uit het souterrain en werd zo, het souterrain en de tunnel met het Bassin verbonden. Later is deze travee doorgebouwd tot de hoogte van de andere drie traveeën. Het meest kenmerkend aan, zowel de noordals aan de zuidgevel, is de dragende betonconstructie. Deze bepaald de structuur en het karakter van Figuur 69: De zuidgevel van de kistenmakerij de gevel. De vlakken tussen de balken en kolommen zijn opgevuld met terug liggende metselblokken zonder verband. Op deze manier worden de dragende eigenschappen van de betonstructuur versterkt. Voordeel van deze gevelstructuur was dat er veel ruimte vrij kwam om door grote vensters, daglicht naar binnen te halen. Wat verder opvalt, is dat de gevel rekening houdt met de geleding van de gevel van het kantoor. Figuur 70: De zuidgevel van de kistenmakerij Zo is bijvoorbeeld de goothoogte gelijk gehouden en bestaat de gevel uit dezelfde drie lagen als die van het kantoor: souterrain, begane grond en een dichte bovenplint.

31 | P a g i n a


1-okt-09

Ondanks deze kenmerken, past de gevel niet in de systematiek van de zuidgevel als geheel. De zuidgevel van de elektrische centrale bestaat uit zes traveeën van gelijke breedte. De gevel van het kantoor bestaat uit drie traveeën waarvan de middelste een afwijkende breedte heeft, maar deze travee is op gelijke wijze opgebouwd en gedecoreerd. Echter, bij de kistenmakerij is de afwijkende travee op een andere wijze gestructureerd dan de andere drie traveeën. Door een hoge betonbalk ter hoogte van de deur en een bredere kolom is de betonstructuur zelf al wezenlijk verschillend. Deze vierde travee maakt een zeer willekeurige indruk, terwijl de rest van de gevel (inclusief de kistenmakerij) de indruk van orde en symmetrie wekt.

Figuur 71: De georganiseerde systematiek in de zuidgevel, de afwijking van de oostelijke travee doet willekeurig aan en tast daarmee de hele gevel aan

8.3.

Ruimtelijkheid

Het meest kenmerkend aan de indeling van het gebouw is de vorm van de plattegrond en het raster. Deze is ontstaan doordat de kistenmakerij tussen twee bestaande gebouwen in gebouwd is. Vreemd is echter, de keuze om de betonconstructie haaks op elektrische centrale te bouwen terwijl die er oorspronkelijk los van stond. Blijkbaar nam de directie genoegen met de wat minder praktische vorm van de ruimte die voorhanden was. De open structuur van de betonconstructie zorgt voor een grote schaal van de ruimten. Hierdoor kan de ruimte bij een herbestemming, veel verschillende functies herbergen. Kenmerkend aan de indeling is verder dat de alle binnenwanden op het constructieve raster staan, behalve de wand tussen het ‘kantoor’ en de werkplaats. Via de afwijkende travee in de gevel, wordt de kistenmakerij verbonden met het souterrain en de tunnel onder het complex.

Figuur 72: Indeling van de plattegrond

32 | P a g i n a


1-okt-09

Een knelpunt is echter dat de gevel van het magazijn en kantoor zichtbaar is aan de binnenzijde. Zoals in §5.2 al uiteengezet is, is deze gevel onderdeel van de visuele weergave van de afnemende representativiteit in de gevels van het magazijn en kantoor. Doordat de gevel hier opgesloten zit is deze afname niet zichtbaar meer. Een ander knelpunt zijn de in hoogte verspringende vloeren tussen de kistenmakerij en de aanbouw tegen de elektrische centrale. Dit maakt de ruimte minder flexibel, waardoor de ruimte-indeling niet aanpasbaar is. Figuur 73: De gevel van het kantoor en magazijn Ook de toetreding van daglicht is onvoldoende in de werkplaats. Oorspronkelijk waren hier daklichten voor, maar deze zijn dichtgemaakt waardoor er geen daglicht meer binnenkomt. Daarnaast bevat enkel de voorgevel vensters, terwijl de achtergevel geheel blind is.

8.4.

Constructie

De zeer slank uitgevoerde betonconstructie is bijna vanzelfsprekend een hoge architectonische kwaliteit van de kistenmakerij. Hiermee werden de grenzen van het materiaal opgezocht, waaruit nog enige invloed van de organische analogie blijkt. Ook neemt de constructie veel minder ruimte in beslag waardoor er veel gebruiksruimte overblijft. Een tweede kenmerk is dat de constructie letterlijk het uitgangspunt vormt voor het ontwerp. Hierdoor heeft het gebouw een strenge structuur en indeling. De gevels zijn ‘gewoon’ dichtgezet met verbandloze bakstenen en de ruimten zijn ingedeeld Figuur 74: De slanke betonconstructie naar het kolommenpatroon. Om die rede valt het des te meer op dat de betonstructuur niet haaks op het magazijn staat, maar juist haaks op de elektrische centrale (zie 8.3, fig. 35). Een derde kenmerk is de authenticiteit van de draagconstructie (zie ook Deel C Constructie). Op een paar reparaties na, is de constructie zoals die destijds gebouwd is. Dit voegt een historische waarde toe aan het geheel.

33 | P a g i n a


8.5.

1-okt-09

Materiaal

Het materiaalgebruik in de kistenmakerij blijft beperkt tot beton en baksteen. Daarmee verschilt het materiaalgebruik sterk van die van de rest van het complex, waar de draagstructuur uit staal en baksteen bestond. In dit geval heeft beton de dragende functie van baksteen overgenomen en is de baksteen gedegradeerd tot ‘vakkenvuller’. Daarnaast was beton een nieuw materiaal dat nog erg Figuur 75: Het contrast tussen het materiaalgebruik in weinig werd toegepast in de draagstructuur. Laat het complex staan als bepalend element voor de architectuur en het ontwerp van het gebouw. Zodoende werd ook de baksteen als decoratie-element verdreven. Dit contrast maakt het gebouw bijzonder in vergelijking met het hele complex. Een tweede belangrijk kenmerk is wederom de materiaalechtheid die spreekt in het materiaalgebruik. Zoals al is toegelicht (zie §8.4), is de slankheid van de betonnen constructie hiervoor tekenend. Een ander voorbeeld is het in het zicht laten van de betonconstructie in de gevel. Evenals het accentueren van de dragende functie door het toepassen van verbandloos baksteen. Verder heeft innovativiteit ook een belangrijke rol gespeeld in de materiaalkeuze. In de andere gebouwen op het terrein komt steeds het innovatieve karakter van het bedrijf naar voren, waar de directie Figuur 76: Het Hennebique systeem zich mee wilde presenteren. Dit heeft ook zijn weerklank gevonden in de kistenmakerij. Beton was destijds een nieuw materiaal net als de constructietechniek: systeem Hennebique. Echter, op het geheel is de gaafheid van de materialen aangetast. Zo zijn er bijvoorbeeld een aantal reparaties aan de betonconstructie uitgevoerd en zijn de originele houten deuren van het souterrain verwijderd en vervangen. Ook zijn een aantal van de originele keramische tegels in de aanbouw beklad met graffiti, waarvan het niet duidelijk is of die verwijderd kan worden.

34 | P a g i n a


8.6.

1-okt-09

Detaillering

De detaillering staat puur in het teken van het accentueren van het nieuwe materiaal: beton. Zo zijn de gevels opgevuld met verbandloos metselwerk wat de dragende eigenschappen van het beton accentueert. De betondetails zijn in het kantoor, zijn afgewerkt met stuc om zo de rechte structuur te benadrukken. De binnenwanden zijn tussen de betonkolommen in gezet, wat al snel de typerende betondetails oplevert met de abrupte overgang van wand naar kolom. De detailleringen zijn zeer functioneel opgezet als gevolg van het toepassen van het Hennebique systeem. Vloeren, kolommen en liggers zijn aan elkaar gestort, waardoor er één geheel ontstaat. In tegenstelling tot het functionele, valt ook op dat de hoeken van de kolommen geen afgeschuinde kanten hebben. Hierdoor raken ze eenvoudig beschadigd en als gevolg hiervan zijn sommige kolommen ‘opgelapt’.

35 | P a g i n a

Figuur 77: Abrupte overgang tussen wand en kolom

Figuur 78: Strakke afwerking van betondetaillering


1-okt-09

9. Eindoordeel 9.1.

Beoordeling

Om de architectonische waarde van de verschillende gebouwen inzichtelijk te maken zijn er verschillende spiderplots gemaakt, één per gebouw. In elke plot komen de verschillende beoordelingscriteria terug met de bijbehorende beoordeling. Over het algemeen loopt de beoordeling van 1 (lage architectonische waarde) tot en met 4 (hoge architectonische waarde).

9.1.1. • • • • • • •

Beoordelingscriteria

Historie: ⇒ De waarde van het gebouw, met betrekking tot de regionale en nationale geschiedenis van de architectuur. Situatie (enkel op complexniveau): ⇒ De mate waarin het gebouw in relatie staat tot de directe bebouwde omgeving, ofwel de omliggende bebouwing op het terrein en de belendende bebouwing. Gevels: ⇒ De waarde van de gevels van het gebouw, met betrekking tot de visuele kenmerken en achterliggende ontwerpfilosofie. Ruimtelijkheid: ⇒ De mate waarin de schaal, functionaliteit, schakeling en structuur van de binnenruimten in het gebouw bepalend zijn voor het ontwerp. Constructie: ⇒ De waarde van de constructie van het gebouw, met betrekking tot de innovativiteit, uniciteit en toepassing. Materiaal: ⇒ De mate waarin de materiaalkeuze heeft bijgedragen aan de architectuur, met betrekking tot innovativiteit en de aansluiting bij de ontwerpfilosofie. Detaillering: ⇒ De mate waarin de detailleringen aansluiten bij de ontwerpfilosofie en architectonische denkbeelden van destijds.

36 | P a g i n a

Waardeanalyse “Kop van de Sphinx” 9.1.2.

1-okt-09

Spiderplots

Complex

Magazijn & Kantoor Historie 4

Historie 4

3

Detaillerin g

2

3 2

1

1

0

0

Gevels

Situatie

Gevels

Ruimtelijk heid

Materiaal

Constructi e

Kistenmakerij

Elektrische centrale Historie 4

Historie 4 3

3 Detailleri ng

2

Detailleri ng

2

1

1

0

0 Ruimtelij kheid

Materiaal

Construct ie

37 | P a g i n a

Gevels

Gevels

Ruimtelij kheid

Materiaal

Construct ie


9.2.

1-okt-09

Conclusies & Aanbevelingen

Hier wordt een opsomming gemaakt van de conclusies die getrokken zijn naar aanleiding van de analyse uit hoofdstukken 3 tot en met 8 en de beoordeling van §9.1. Tevens worden aanbevelingen gedaan in het kader van de nog te ontwikkelen herbestemming. De conclusies zijn aangegeven met een • en de aanbevelingen zijn met een ⇒ aangeduid.

9.2.1.

Complex

•

Het complex is een herinnering aan de industriële ontwikkeling van de stad Maastricht. Hoewel de industriële ontwikkeling zeer belangrijk is geweest voor de stad, heeft de industrie geen rekening gehouden met de historie van het gebied ⇒ De historische betekenis van het terrein zoveel mogelijk respecteren ⇒ Verwijzen naar de oude structuur van de vestingwerken

•

De industriële gebouwen op het terrein vormen een staalkaart van de veranderingen in architectonische denkbeelden in het begin van de twintigste eeuw. Deze verzakelijking is waarneembaar in de gevels van het kantoor en magazijn, de machinehal en de kistenmakerij ⇒ De karakteristieke kenmerken van deze staalkaart dienen behouden te blijven

•

De ligging van de massa’s op het terrein is ongestructureerd, de massa’s houden geen rekening met elkaar. Dit benadrukt de functionele indeling van het terrein ⇒ Met nieuwbouw meer structuur aanbrengen op het terrein ⇒ Zichtlijn langs de oostgevel van het kantoor en magazijn vrijmaken ⇒ Noordelijke bouwmassa’s verwijderen en vervangen

•

De massa’s in het noorden van de Boschstraat zijn te groot en te gesloten, waardoor de straat van zuid naar noord vernauwt. Deze vernauwing heeft geen functie omdat het nergens naar toe leidt. De Boschstraat wordt op de noordwest hoek van terrein niet beëindigd ⇒ Het toevoegen van een massa op de noordwest hoek van het terrein, om de oostgevel van de Boschstraat te beëindigen ⇒ Het creëerden van een open gevel aan de oosten westzijde van de Boschstraat om de vernauwing te verminderen

•

De voormalige relatie met het water ontbreekt doordat de gebouwen hun functie verloren hebben ⇒ Het water opnieuw betrekken bij complex ⇒ Het water ‘herbestemmen’ door het een andere functie te geven

•

De zuidwestelijke hoek van het kantoor functioneert niet als een stedenbouwkundig zichtpunt ⇒ Accent of blikvanger aanbrengen ⇒ Bij aanbrengen accent of blikvanger, monumentale aanblik van het kantoor respecteren

•

De zuiden westgevel vormen een gesloten gevelwand die het binnenterrein van de omgeving afbakent. De gesloten zuidgevel vormt een afbakening van het Bassin ⇒ Opening creëerden met een hoofdverkeersroute naar het binnenterrein ⇒ Gesloten gevelwand behouden als afbakening van het Bassin

•

De oostgevel van de machinehal en van de ketelhuizen zijn opzichzelfstaand, terwijl de gevels samen een gesloten gevelwand vormen ⇒ Behouden als beeldondersteunend element, aanpassingen zijn mogelijk

38 | P a g i n a

Waardeanalyse “Kop van de Sphinx” 9.2.2.

1-okt-09

Magazijn & Kantoor

•

Het kantoor en magazijn zijn op nationaal niveau een voorbeeld van de fabrieksarchitectuur van het begin van de twintigste eeuw. En is op regionaal niveau een herinnering aan de industrialisatie aan het begin van de twintigste eeuw ⇒ Historische betekenis zoveel mogelijk respecteren ⇒ Historische elementen behouden

•

De structuur, functie en belang van het gebouw wordt uitgedrukt in de gevel. ⇒ Decoraties behouden ⇒ Beschadigingen herstellen

•

Door de aanbouw van de kistenmakerij is visuele overgang –zichtbaar in de decoraties– van de functionele zijde (oostgevel) via de zuidgevel naar de representatieve zijde (westgevel), komen te vervallen ⇒ Visuele weergave herstellen, door kistenmakerij te verwijderen

•

Beide gebouwen zijn functioneel ingedeeld (ter bevordering van de oorspronkelijke bedrijfswerkzaamheden) ⇒ Oorspronkelijke routing gebruiken als uitgangspunt in ontwerp ⇒ Centrale poort magazijn gebruiken als hoofdingang

•

De oorspronkelijke indeling van het magazijn, volgt de structuur van het gebouw ⇒ De nieuwe indeling, de structuur laten volgen

•

Het schaalverschil tussen kantoor en magazijn benadrukt het oorspronkelijke functieverschil tussen beide gebouwen ⇒ In beide gebouwen verschillende functies onderbrengen

•

De ranke draagconstructie zorgt voor een open structuur in het magazijn ⇒ Open structuur behouden ⇒ Staalconstructie zoveel mogelijk in het zicht laten

9.2.3.

Elektrische centrale: Machinehal

•

De machinehal in Maastricht is een van de weinige overgebleven voorbeelden van een machinehal, naar het model van de Elektracentrale te Amsterdam (1892). In de hal zijn de eerste symptomen verzakelijking zichtbaar ⇒ De historische betekenis van de machinehal zoveel mogelijk respecteren

•

Het rijke decoratieve gevelprogramma versterkt de organische analogie van de gevel en de representativiteit van het gebouw. Het gebouw was erg belangrijk voor het bedrijf. ⇒ Decoratief gevelprogramma en materiaalechte lateien met rechte vensters behouden ⇒ Beschadigingen herstellen ⇒ Oude geelroze kleur terugbrengen op de gevel ⇒ Ramen en kozijnen mogen worden vervangen

•

De gewelfde constructie en de kistenmakerij vertonen geen samenhang met de machinehal, omdat deze in een andere vormentaal zijn opgetrokken en de topgevels abrupt afbreken ⇒ De gewelfde constructie bij de gevel van de machinehal betrekken ⇒ Kistenmakerij afbreken, zodat de westgevel weer zichtbaar wordt (zie ook §9.2.2. & §9.2.5.)

•

Er is geen structurele samenhang tussen de verdieping en het souterrain, de twee segmenten contrasteren met elkaar. De verdieping is het belangrijkste segment van de machinehal. ⇒ Het souterrain voorzien van daglichtopeningen ⇒ Dichtgemetselde daglichtopeningen op de verdieping heropenen en voorzien van kozijnen ⇒ Ruimtelijke kwaliteiten behouden (open structuur, vrije hoogte, vrije indeelbaarheid etc.) ⇒ Functiebepaling voor het souterrain afstemmen op de gesloten structuur 39 | P a g i n a

Waardeanalyse “Kop van de Sphinx” •

•

•

1-okt-09

Er is geen samenhang tussen de staalconstructie op de verdieping en de stenen draagconstructie in het souterrain. De staalconstructie op de verdieping is de belangrijkste constructie van de machinehal, dit wordt in de gevel en detaillering verduidelijkt ⇒ De staalconstructie behouden en in het zicht laten ⇒ Gevelstructuur lisenen behouden om staalconstructie te accentueren Het materiaalgebruik geeft de machinehal een representatief karakter (zowel intern als extern). Het toepassen van materiaalechtheid is bijzonder, hier is bewust voor gekozen. Men wilde de nieuwe materiaalechte toepassing van staal tonen aan de toeschouwers om de importantie van het gebouw te benadrukken en te propageren met de nieuwe energievoorziening van de Sphinx. De nieuwe materiaalechte toepassing van staal stond gelijk aan (technische) vooruitgang. ⇒ Staalconstructie en stalen lateien in het zicht laten ⇒ Representatieve karakter van de machinehal behouden ⇒ Oude materialen terugbrengen in de machinehal (stucwerk, keramisch tegelwerk, etc.) De (gevel)detaillering van de machinehal versterkt het decorum van het gebouw. Er is materiaaleigen detaillering gebruikt om de importantie van de nieuwe materiaalechte elementen te accentueren De materiaaleigen detaillering benadrukt de technische vooruitgang van de Sphinx ⇒ (Gevel)detaillering behouden en in het zicht laten ⇒ Materiaaleigen detaillering in het zicht laten ⇒ Ventilatieroosters in de kozijnen verwijderen

9.2.4.

Elektrische centrale: Ketelhuizen 1 & 2

•

De ketelhuizen en de machinehal zijn een herinnering aan de opkomst van de elektriciteit. De ketelhuizen hadden echter een secundaire functie (productie) t.o.v. de machinehal (distributie) ⇒ De historische betekenis (als secundaire functie) zoveel mogelijk respecteren

•

Het functionele ontwerp is voortgevloeid uit de secundaire functie van de ketelhuizen. Doordat de ketelhuizen functioneel zijn ontworpen hebben de gevels, constructie, materiaalgebruik en detaillering geen architectonische waarde ⇒ Ruimtelijke kwaliteiten van de ketelhuizen behouden

9.2.5.

Kistenmakerij

•

De betonconstructie is het eerste voorbeeld van een betonconstructie in Maastricht, en daarom zeer bijzonder ⇒ Betonconstructie behouden en in het zicht laten ⇒ Historische waarde respecteren

•

De structuur en de indeling van het gebouw wordt bepaald door de betonconstructie ⇒ Structuur van de gevel zoveel mogelijk respecteren ⇒ Bij eventuele nieuwe gevel, de gevel terug leggen ten opzichte van constructie ⇒ Bij indeling, het raster van de betonstructuur als uitgangspunt nemen

•

Het systeem van de kistenmakerij wijkt af van het geheel van de zuidgevel ⇒ Betonstructuur herstellen conform westelijke traveeën ⇒ Bij ontwerpen entree, afwijkende travee als locatie kiezen

•

De kistenmakerij breekt de gevels van de twee aangrenzende gebouwen af, waardoor de concepten van beide gevels teniet worden gedaan. Dit benadrukt de functionele indeling van het terrein ⇒ Het gebouw transparant maken, zodat beide gevels opnieuw zichtbaar worden

40 | P a g i n a


1-okt-09

•

De toepassing van systeem Hennebique is zeer bijzonder ⇒ Betonconstructie behouden en in het zicht laten ⇒ Constructie herstellen

•

De materialen en detailleringen versterken de dragende eigenschapen van de betonstructuur ⇒ Zelfde uitgangspunt nemen bij de keuze van nieuwe materialen en/of detailleringen

41 | P a g i n a

ACHTERGRONDEN: INDUSTRIËLE ARCHITECTUUR, STIJL EN TYPOLOGIE

Recommend Documents