Ict bij krimp? Business case in het po financiële en personele gevolgen en inzet van ict
Harriet Leget en Sandra ter Horst Kennisnet
Marcus Driessen en Piet-Hein Mees Verenigde Bijzondere Scholen
Den Haag/Zoetermeer, september 2013
Inhoud Inleiding .................................................................................................................................. 3 Dalende instroom: hoe vang je dat op? ................................................................................. 3 De krimpende school ............................................................................................................. 4 De onderwijsorganisatie: stichting met 10 basisscholen ................................................... 4 Onderwijsconcept ............................................................................................................... 4 Hrm-beleid .......................................................................................................................... 4 Specifieke casus school Soest ........................................................................................... 5 Ontwikkeling leerlingenaantal ............................................................................................ 5 Gevolgen voor de formatie ................................................................................................. 6 Groepsindeling.................................................................................................................... 6 Financiële consequenties inzet ict ..................................................................................... 7 Meerjarenbegroting ............................................................................................................ 9 Ict en klassenmanagement .............................................................................................. 10 Consequenties op het gebied van hrm ............................................................................ 10 Conclusie .............................................................................................................................. 12 Bijlage Ict in een combinatieklas ............................................................................................. 13
2
Inleiding Dalende instroom: hoe vang je dat op? De komende jaren zullen we in Nederland steeds meer merken van een bevolkingskrimp of daling van de bevolkingsgroei. In sommige regio’s wordt een krimp van 20 tot 30% verwacht. Voor het onderwijs heeft dit grote gevolgen. Een terugloop van het leerlingenaantal betekent minder inkomsten. Wanneer een school niet tijdig maatregelen neemt, dreigen grote problemen, zowel kwalitatief als financieel. Er zijn scholen en schoolbesturen die nadenken over nieuwe manieren van organiseren om deze krimp op te vangen. Zo zijn er scholen die meer groepoverstijgend of in grotere onderwijsunits gaan werken en de personele bezetting organiseren in onderwijsteams, met ruimte voor meer differentiatie in rollen en meer specialisatie. Ict speelt in deze ontwikkelingen een belangrijke rol. Met deze casus van een school maken we de mogelijkheden om deze krimp op te vangen concreet. Deze school is fictief, maar de casus is opgebouwd met reële praktijkgegevens. We laten zien hoe de school de uitdaging van een dalend leerlingenaantal aanpakt en op welke manier ict daar een rol in speelt. Met een meerjarenbegroting kijken we of er voldoende kwalitatieve en financiële gronden zijn om de plannen te realiseren. Met deze business case tonen we aan dat de wijziging van klassengrootte en de inzet van ict-middelen kunnen leiden tot een sluitende begroting en niet per definitie hogere kosten tot gevolg hebben. Dit is haalbaar met goed financieel management, met een goede planning & control en een meerjarig formatieplan. Ook goed personeelsbeleid (hrm) is van groot belang. Van het personeel worden andere vaardigheden verwacht, bijvoorbeeld werken met nieuwe ict-toepassingen in de klas en omgaan met meer diversiteit in de klas vanwege combinatieklassen. Goede (bij)scholing en andere hrm-instrumenten zijn daarbij van wezenlijk belang. In dit stuk beschrijven we om te beginnen de onderwijsorganisatie (op bestuurlijk niveau), het onderwijs en het gevoerde hrm-beleid binnen deze organisatie. Vervolgens richten we ons specifiek op één van de scholen binnen de organisatie. We geven een overzicht van de instroom van leerlingen en de financiële gegevens. We kijken naar de mogelijkheden om de krimp op te vangen - met behulp van ict - en de consequenties die daaraan hangen. We sluiten af met een conclusie.
3
De krimpende school De onderwijsorganisatie: stichting met 10 basisscholen De onderwijsorganisatie in deze casus is een stichting met 10 basisscholen in de regio Utrecht en de Gooi- en Vechtstreek. De stichting verzorgt in 2013 onderwijs voor bijna 2100 leerlingen, verspreid over 10 scholen, zoals in de tabel te zien is. School Amersfoort Hilversum Leusden Soest Maarssen Nunspeet Baarn Rhenen Utrecht Almere
Aantal leerlingen 2013 370 233 146 193 127 230 127 156 345 143
Totaal
2070
De stichting heeft een raad van toezicht en een college van bestuur bestaande uit twee personen. Het college van bestuur vormt het bevoegd gezag en heeft de beleidsportefeuilles onderling verdeeld. Het college van bestuur wordt niet door een stafbureau ondersteund. Een groot deel van de personeels- en financiële administratie wordt door het administratiekantoor gedaan. Formatie van de stichting: Directie (inclusief bovenschoolse directie): 10,9 fte OP: 88,7 fte OOP: 3,8 fte
Onderwijsconcept 7 van de 10 scholen (Amersfoort, Hilversum, Maarssen, Baarn, Rhenen, Utrecht en Almere) werken vanuit een onderwijsconcept dat is gericht op zelfstandig werken. 's Ochtends geeft de leerkracht instructie, 's middags gaan de leerlingen alleen of in een groepje zelfstandig aan het werk. De andere 3 scholen (Nunspeet, Soest, Leusden) werken nog vanuit het traditionele model van frontaal klassikaal lesgeven. Om de mobiliteit van de medewerkers van de scholen te optimaliseren en om onderwijskundig meer eenduidig te zijn, heeft het bestuur besloten dat binnen 5 jaar alle scholen moeten zijn overgegaan op het eerste onderwijsmodel, gericht op zelfstandigheid. Hrm-beleid De stichting heeft een bovenschools hrm-beleid, waarvan de doelstellingen in lijn liggen met de onderwijskundige doelstellingen. De kaders zijn bovenschools vastgesteld. Iedere school 4
ontwikkelt beleid dat binnen deze kaders past. Er is een goed functionerende gesprekkencyclus. De medewerkers hebben een stichtingsaanstelling en kunnen op iedere school van de stichting worden ingezet. In de praktijk gebeurt dit weinig. Er is nog geen noodzaak voor geweest en in de praktijk blijven medewerkers het liefst op de school waar ze begonnen zijn. Overplaatsing gebeurt wel, maar alleen in een situatie van onenigheid tussen medewerkers en directie of ouders of bij onvoldoende functioneren.
Specifieke casus school Soest De school in Soest kampt sinds 2011 met een daling van het aantal leerlingen en de prognose is dat hierin geen verandering komt. De daling was tussen 2011-2012 en 20132014 ongeveer 8,5%. De ontwikkeling van het leerlingenaantal op de school in Soest is weergegeven in onderstaande tabel. Schooljaar Aantal leerlingen % daling
2011 – 2012 211
2012 – 2013 202
2013 – 2014 193
2014 – 2015 184
2015 – 2016 174
2016 – 2017 164
-
- 4,3%
-4,5%
-4,7%
-5,4%
-5,7%
De school in Soest heeft in het schooljaar 2012-2013 een formatie van 11,00 fte. Directeur: 0,8 fte Leraren LA en LB: 9,6 fte Ondersteunend personeel: 0,6 fte De leerlingdaling is fors en een financieel tekort is het gevolg. De school is genoodzaakt groepen samen te voegen. Deze organisatorische verandering grijpt het bestuur aan om te kijken of het onderwijsconcept nog voldoet en wat nodig is om in de nieuwe omstandigheden te opereren. Dit betekent dat de leerkrachten van de scholen hun pedagogische, didactische en organisatorische vaardigheden zullen moeten ontwikkelen om in de nieuwe omgeving te kunnen werken. Er zal sprake zijn van een complexer klassenmanagement en een nieuwe pedagogische aanpak met meer mogelijkheden tot differentiatie in tempo, niveau en leerstijl. Ict kan in deze veranderende context een belangrijke rol spelen. Het biedt mogelijkheden tot meer flexibel, tijd- en plaatsonafhankelijk werken, mogelijkheden om meer op maat te ondersteunen - door bijvoorbeeld feedback te geven en verschillende soorten leermateriaal aan te bieden - en voor contacten met leerlingen en leerkrachten buiten het eigen schoolgebouw.
Ontwikkeling leerlingenaantal De onderstaande tabel geeft per groep de ontwikkeling van het aantal leerlingen voor de komende schooljaren. De ontwikkeling van de formatie moet hierbij aansluiten. 5
Aantal leerlingen
20112012 2011
20122013 2012
20132014 2013
20142015 2014
20152016 2015
20162017 2016
groep 1
21
20
20
19
18
18
groep 2
23
21
20
20
19
18
groep 3
25
23
21
20
20
19
groep 4
28
25
23
21
20
20
groep 5
28
28
25
23
21
20
groep 6
28
28
28
25
23
21
groep 7
29
28
28
28
25
23
groep 8
29
29
28
28
28
25
211
202
193
184
174
164
4 - 7 jaar
94
86
81
77
74
72
> 8 jaar
117
116
112
107
100
92
8
8
8
7
7
6
DIR
0,8
0,8
0,8
0,8
0,8
0,8
OP
9,6
9,6
9,3
8,8
8,5
7,5
OOP
0,6
0,6
0,6
1,0
1,0
1,4
0,15
0,15
0,15
0,15
0,15
0,15
Aantal groepen Formatie
bapo (OP)
Gevolgen voor de formatie In deze tabel is een kleine krimp van de formatie onderwijzend personeel (OP) opgenomen. Het bestuur streeft ernaar deze teruggang op te vangen met natuurlijk verloop, maar dit zal niet volledig lukken. Daarom wordt ook de interne mobiliteit gestimuleerd. Als er vacatures op andere scholen ontstaan, wordt eerst gekeken of boventallige medewerkers van de school in Soest te herplaatsen zijn. Daarnaast wordt onderzocht in hoeverre vrijwillige uitstroom mogelijk is, bijvoorbeeld door een overstap naar onderwijsorganisaties in de regio. Gedwongen ontslag is de laatste optie. Gelijktijdig met het invoeren van combinatiegroepen wordt een extra onderwijsassistent ingezet (+0,4 fte per schooljaar 2014-2015 en +0,4 fte per schooljaar 2016-2017). Hierbij gaat de school ervan uit dat de rol van de leerkracht verandert. Die wordt ingezet op specifieke vakkennis; meer ondersteunende en repeterende taken kunnen door de onderwijsassistent worden gedaan. In de bijlage is meer informatie te vinden over ict in combinatieklassen.
Groepsindeling In de volgende tabel staat een indeling voor de groepen 3 t/m 8 vanaf schooljaar 2014-2015. De uitgangspunten bij het indelen van combinatiegroepen zijn:
6
Groepen 1 en 2 worden niet gecombineerd omdat de flexibele instroom dit lastig maakt.
Groepen 7 en 8 worden het eerste jaar niet gecombineerd. Het jaar daarna blijft alleen groep 8 buiten beschouwing. Dit omdat de groepen 7 en 8 op het moment dat de klassen worden samengevoegd, nog groot genoeg zijn om als zelfstandige klas door te gaan. Door de geleidelijke invoering kunnen de leerlingen vanaf groep 6 in het concept meegroeien.
2014-2015
3
3+4
20
4+5
4
5
6
7
9 12
5+6
29 18 5
30 25
7
30 28
8 Totaal
20
21
23
25
28
2015-2016
3
4
5
6
7
3+4
20
7
4+5
13
4+5+6
Combinatiegroepen voor groep 3 t/m 7
8 Totaal
27 25
Totaal
20
20
21
23
25
2016-2017
3
4
5
6
7
3+4
19
13
28 28
28
28
137 Combinatiegroepen voor groep 3 t/m 8
8 Totaal 32
20
6+7
5 16
7+8 20
145
27 3
19
28
28
20
8
Totaal
28
14
6+7
7
28
27 7
4+5+6
Combinatiegroepen voor groep 3 t/m 6
8 Totaal
20
21
32 16
32
7
25
32
23
25
128
Financiële consequenties inzet ict Intensief gebruik van ict in het onderwijsconcept heeft consequenties voor verschillende posten van de begroting. Sommige veranderingen leiden tot tijdelijke investeringen, bijvoorbeeld extra scholing voor de implementatie - of tot structurele kosten zoals licentiekosten van ict-applicaties. Op andere posten kan juist worden bezuinigd, bijvoorbeeld op verbruiksmateriaal zoals leerboeken en schriften en andere leermiddelen. In onderstaande tabel staan de posten waarop geïnvesteerd of juist bespaard wordt door de extra inzet van ict.
7
2012
Extra investeringen: (Na)scholing
2013
2014
2015
€ 10.000
€ 15.000
€ 20.000
€ 10.000
€ 8.000
€ 8.000
-
€ 10.000
€ 10.000
€ 10.000
€ 15.000
€ 15.000
€ 12.000
€ 20.000
€ 20.000
€ 20.000
€ 20.000
€ 20.000
Extra afschrijvingslast ict *) ict (licenties e.d.) Totaal extra investeringen t.o.v. 2012
+ € 23.000
+ € 28.000
+ € 18.000
2016
+ € 21.000
2017
+ € 21.000
Besparingen: € 5.000
€ 5.000
€ 3.000
€ 1.000
€ 1.000
€ 1.000
Lagere afschrijvingen leermiddelen
€ 10.000
€ 9.000
€ 8.000
€ 6.000
€ 5.000
€ 5.000
Verbruiksmateriaal
€ 15.000
€ 15.000
€ 10.000
€ 6.000
€ 6.000
€ 6.000
Lagere afschrijvingen overig ict
Totaal besparingen t.o.v. 2012
-/- € 1.000
-/- € 9.000
-/- € 17.000
-/- € 18.000
-/- € 18.000
Uit de tabel blijkt dat in de eerste jaren vooral extra investeringen nodig zijn en de kosten voor scholing stijgen, maar dat er op termijn ook bespaard kan worden. Per saldo zal een school meer materiële uitgaven hebben door de forse inzet van ict. In de personele sfeer is echter winst te behalen, vooral doordat het gebruik van ict zorgt voor meer flexibiliteit bij de indeling van leerlingen in combinatieklassen. *) Nieuwe investeringen ict (aanschaf tablets): activagroep
omschrijving
Ict Ict
100 tablets 150 tablets
aantal / eenheden 100 150
aanschafprijs (per eenheid) € 300 € 300
8
jaar van aanschaf 2013 2016
afschrijvingstermijn 3 3
Totale investering € 30.000 € 45.000
Afschrijving per jaar € 10.000 € 15.000
Meerjarenbegroting De bovengenoemde gegevens zijn verwerkt in een meerjarenbegroting van de school in Soest. Daarbij zijn de dalende leerlingenaantallen en de krimpende formatie meegenomen. Meerjarenbegroting 2013-2017 voor Soest Soest
2013
2014
2015
2016
2017
3.1 3.2 3.5
Rijksbijdragen Overige overheidsbijdragen Overige baten Totaal Baten
858.000 10.000 70.000 938.000
825.000 12.000 63.000 900.000
796.000 15.000 61.000 872.000
763.000 15.000 61.000 839.000
733.000 15.000 61.000 809.000
4.1 4.2 4.3 4.4
Personele lasten Afschrijvingen Huisvestingslasten Overige lasten Totaal Lasten
706.000 34.000 76.000 96.000 912.000
704.000 31.000 77.000 91.000 903.000
685.000 27.000 77.000 87.000 876.000
651.000 31.000 78.000 86.000 846.000
616.000 31.000 78.000 86.000 811.000
26.000
-3.000
-4.000
-7.000
-2.000
5.000
5.000
5.000
5.000
5.000
31.000
2.000
1.000
-2.000
3.000
Saldo Baten en Lasten 5
Financiële baten en lasten Totaal resultaat
Aantal leerlingen Formatie OP Aantal leringen per OP Aantal klassen
2012/2013
2013/2014
2014/2015
2015/2016
2016/2017
202 9,6 21,0 8
193 9,3 20,8 8
184 8,8 20,9 7
174 8,5 20,5 7
164 7,5 21,9 6
De meerjarenbegroting laat zien dat een sluitende begroting (met een marge van ±1% van de totale baten) in meerjarig perspectief mogelijk is, als de formatie tijdig naar beneden wordt bijgesteld bij de daling van het aantal leerlingen. Door de t-1 systematiek 1 van de Rijksbekostiging kan de daling van de formatie nog enigszins gematigd worden doorgevoerd. Op de langere termijn moet de formatie passen bij het aantal leerlingen van de school. Toelichting overige posten Overige overheidsbijdragen: stijging vanaf 1 augustus 2014 omdat inkomsten voor rugzakleerlingen dan via het samenwerkingsverband lopen. In de MJB geeft dit voor 1 rugzak een geleidelijke stijging in 2014. Overige baten en lasten: door het lagere leerlingenaantal zullen de overige baten en lasten ook dalen. Er is geen extra bijdrage van ouders voor de aanschaf van de tablets opgenomen.
1
De omvang van de lumpsum wordt per school berekend op basis van het aantal leerlingen op 1 oktober van het schooljaar ervoor. Dit wordt de T-1-systematiek genoemd
9
Ict en klassenmanagement De school in Soest gaat optimaal gebruikmaken van de mogelijkheden van ict. De infrastructuur is goed op orde, er wordt gewerkt op een gezamenlijk platform (moodle of itslearning) en een aantal toepassingen staat in de cloud, dit scheelt serverruimte en kosten. Zowel in het primaire als secundaire proces maakt de school gebruik van ict-middelen. De leraar en de leerlingen worden bij het veranderende klassenmanagement ondersteund door een digitaal lesrooster, een urentabel waarbij bepaald wordt hoe de lessen worden ingedeeld en op welk moment de leerling zelfstandig met de tablet, laptop of pc bezig kan zijn. Er wordt gewerkt in combinatieklassen, die groot zijn en divers qua leeftijd en niveau. Daardoor moet de school meer differentiëren op leerlingniveau. Met behulp van adaptief lesmateriaal kan de leerling zijn of haar eigen leerproces sturen. De leerling krijgt via het systeem feedback op de kwaliteit en het niveau van het leren. Het leerproces wordt gevolgd aan de hand van learning analytics waardoor de leraar tijd kan besparen in het nakijken. De zusterschool uit Baarn geeft de school in Soest via leren op afstand gastlessen op video. Hiermee bespaart de school een aantal uren inzet van onderwijspersoneel. De ondersteuning van ict biedt de school dus talrijke mogelijkheden tot meer flexibel, tijd- en plaatsonafhankelijk werken. De mogelijkheden om meer op maat te ondersteunen (door feedback te geven en verschillende soorten leermateriaal aan te bieden) worden ruimschoots benut. Door contacten met leerlingen en leerkrachten buiten het eigen schoolgebouw wordt het bereik van de school vergroot.
Consequenties op het gebied van hrm Om binnen een school te kunnen inspelen op veranderingen is het van belang dat het hrmbeleid in orde is. Dit betekent dat de school goed inzicht heeft in de kwaliteiten en ambities van het personeel. Dat inzicht kan het veranderproces helpen. In de beschreven situatie van de fictieve school in Soest zijn de volgende hrm-onderwerpen aan de orde. Mobiliteitsbeleid De krimp in de formatie kan worden opgevangen door overplaatsing binnen de stichting naar vrijgekomen functies bij andere scholen. In het ergste geval zal de medewerker in het risicodragend deel van de formatie worden geplaatst om het volgende schooljaar te worden ontslagen.
10
Scholingsbeleid
Het gebruik van ict in het onderwijsproces zal tot gevolg hebben dat de leerkrachten moeten worden bijgeschoold in het gebruik van de hard- en software.
De overstap naar het werken met combinatiegroepen zorgt ervoor dat de leerkrachten hun klassenmanagement moeten aanpassen. Hierin moeten zij bijgeschoold worden. (Voor meer informatie van mogelijkheden bij veranderend klassenmanagement met behulp van ict zie bijlage 'Ict in een combinatieklas'.)
Leerkrachten die zich hebben om- of bijgeschoold kunnen ook worden ingezet om hun kennis en vaardigheden over te dragen aan andere teamleden. Zij kunnen als coach worden ingezet. Ict kan worden ingezet om (via een intranet of digitale leer- en werkomgeving) expertise te delen en makkelijker inzichtelijk te maken wie waarmee bezig is.
Functiedifferentiatie Met de komst van een coach of begeleider komen er differentiaties binnen de functie 'leerkracht'. Gesprekkencyclus Door een goed lopende gesprekkencyclus weet de directeur welke medewerkers bij- of nascholing nodig hebben en welke medewerkers wellicht vrijwillig naar een andere school willen overstappen. Seniorenbeleid Oudere leerkrachten kunnen worden ingezet om het veranderingsproces te stimuleren en te begeleiden. Een oudere medewerker kan worden ingezet als coach/begeleider. Werkdruk Ict leidt tot taak- en werkverlichting voor leerkrachten. Bepaalde administratieve taken of repeterende taken (zoals nakijken) worden makkelijker met de inzet van ict.
11
Conclusie Terugloop van het aantal leerlingen zal op den duur gepaard moeten gaan met minder klassen en minder personeel. Een school zal mogelijk met een of meer combinatieklassen moeten gaan werken. Dat betekent meer diversiteit in de klas en dat stelt hogere eisen aan leerkrachten. De inzet van ict kan een oplossing zijn om belangrijke doelstellingen van de school te realiseren: behoud (of zelfs verbetering) van de kwaliteit van onderwijs en leerkrachten die goed met een grote diversiteit in de klas kunnen werken. Een goed hrm-beleid en financieel management zijn belangrijke randvoorwaarden om deze resultaten daadwerkelijk te behalen. Personeel moet goed geschoold worden om in combinatiegroepen te werken en om kinderen te begeleiden bij de nieuwe ict-toepassingen. Een goede planning & control is nodig om te bepalen welke formatie in meerjarig perspectief kan worden ingezet en welke extra investeringen in ict-middelen nodig zijn. Uit de business case blijkt dat een sluitende begroting in meerjarig perspectief haalbaar is, ook met de extra investeringen in ict.
12
Bijlage Ict in een combinatieklas Deze bijlage gaat in op de rol van ict bij combinatieklassen: waar kan ict meerwaarde hebben? Leeswijzer Hieronder vindt u achtereenvolgens: 1. Wat is een combiklas? 2. Waarom een combinatieklas? 3. De rol van de leerkracht 4. Rendement met ict in de klas
Wat is een combinatieklas Combinatieklassen zijn een veelvoorkomend verschijnsel in het Nederlandse basisonderwijs. Een kwart van de beginnende leerkrachten begint de loopbaan in een combinatieklas, een enkeling zelfs in een groep met drie leerjaren (Inspectie van het Onderwijs, 2009, Onderwijsverslag 2008/2009). Een combinatieklas is samengesteld uit leerlingen van meerdere groepen bijvoorbeeld een groep 1/2/3 of 4/5/6 of 7/8. Maar ook een groep 6/8 is niet ondenkbaar. Maar er zijn veel verschillende combinaties mogelijk.
Voorbeeld Erik Schneiders van Basisschool Windekind in Heerlen geeft les aan combinatiegroep 6/8. Hij heeft groep 8 de opdracht gegeven om een filmscript te bedenken en uit te schrijven. De bedoeling is dat alle leerlingen aan de opnames van de film mee gaan werken. Een project waar beide groepen actief bij betrokken zijn en onderlinge samenwerking versterkt. Zie de filmpjes op Leraar24:
leraar24.nl/video/2318
leraar24.nl/video/2299
Toekomst Door de toenemende ontgroening in sommige delen van het land zal het aantal combinatieklassen en daarmee het aantal leerkrachten dat lesgeeft aan een gecombineerde groep, naar verwachting nog verder toenemen. Bij de betrokken leerkrachten doemen, zeker als zij voor het eerst aan een combinatieklas lesgeven, allerlei vragen op. Bijvoorbeeld hoe zij hun lessen goed kunnen organiseren en afstemmen op de onderwijsbehoeften van leerlingen. Met ict blijkt dat organisatie en afstemming op behoefte in een combinatieklas ondersteund kan worden.
13
Waarom een combinatieklas? Een school kan om diverse redenen besluiten combiklassen te maken: krimp pedagogische redenen lerarentekort te weinig leerlingen zijn om een groep vol te krijgen ruimtegebrek bezuinigingen Bij een krimpschool moet men met minder personeel het werk doen. Om de (meerjaren) begroting sluitend te maken is het ook nodig om het klassenmanagement te veranderen. Bijvoorbeeld van klassikaal frontaal of in groepjes dan wel zelfstandig te leren of een combinatie. De manier van lesgeven verandert: ict kan de manier van werken makkelijker maken. Samenstelling combinatieklassen Basisscholen mogen zelf bepalen hoe ze de groepen samenstellen. Op sommige scholen zitten kinderen van verschillende leeftijden in een groep bij elkaar. Andere scholen plaatsen kinderen met hetzelfde ontwikkelingsniveau in dezelfde groep. De indeling van groepen per klaslokaal is afhankelijk van de grootte van de basisschool en van de beschikbare lokalen. De medezeggenschapsraad heeft instemmingsrecht op de wijze waarop de school de klassenindeling organiseert. Ook de groepsgrootte in het basisonderwijs is vrij. Er is wel een norm afgesproken voor het vloeroppervlak per kind: bruto minimaal 3,5 m2 per leerling. Bij het samenstellen van combinatiegroepen is het goed de volgende punten in de overwegingen te betrekken: Hoe breed wordt de combinatiegroep? Hoe meer leeftijdsgroepen samen een combinatiegroep vormen, hoe groter de ontwikkelingsverschillen tussen kinderen zullen zijn. Des te hoger zijn daardoor de eisen die aan het didactisch handelen moeten worden gesteld. Hoe worden de leerlingen over de groepen verdeeld? Uiteraard is het verdelen van leerlingen afhankelijk van de mogelijkheden. Bijvoorbeeld een combinatie van groep 4 en 5 en een combinatie van 5 en 6. In dit geval worden de leerlingen van groep 5 over twee verschillende groepen verdeeld. Nadeel van deze methode is dat beide leraren twee verschillende instructies moeten geven. Hoeveel leerlingen worden in de groep geplaatst? Het werken in combinatiegroepen vergt een grotere inspanning van de groepsleraar. Het is dan ook redelijk om het aantal leerlingen in een combinatiegroep, indien mogelijk, te beperken. Het werken in een combinatieklas heeft ook gevolgen voor het schoolplan, de schoolgids, het bestuursformatieplan en het taakbeleid van de school. Voor meer informatie zie kn.nu/c5f23
14
De rol van de leerkracht in een combinatieklas Kleine scholen hebben meer combinatieklassen. Combinatieklassen vragen om een heel efficiënte organisatie en planning van de instructie. Leerkrachtvaardigheden zoals klassenmanagement en zelfstandig werken zijn hier nog belangrijker dan in enkelvoudige groepen. Vereiste vaardigheden bij de leerkracht: Flexibel zijn, maar gestructureerd werken Motivatie om andere werkvormen toe te passen Verdieping zoeken in de leerdoelen en meerdere methoden Affiniteit met heterogene klassen. De leerkracht heeft daarbij de volgende rol: biedt duidelijk omlijnde regels en procedures het voorkomen van verstoringen effectieve reacties op essentiële gebeurtenissen het routinematig maken van sociale basishandelingen in de klas betere samenwerking tussen leerlingen; een gevorderde helpt de ander gezamenlijke instructie vs individuele begeleiding
Rendement met ict in de klas Enkele praktische tips hoe ict de leerkracht kan helpen om het onderwijs efficiënter en effectiever in te richten in een combinatieklas hebben betrekking op: 1. Ondersteuning van de leerkracht bij klassenmanagement en het inrichten van het leerproces (inclusief toetsing).
Een combinatieklas vereist goed organisatievermogen van de leraar, denk daarbij aan:
beter voorbereiden, plannen
van te voren bepaal je wie er achter de pc begint en wie daarna aan de beurt is
onderwijsaanbod afstemmen op onderwijsbehoefte
lessen klaar zetten
gebruik maken van adaptief leermateriaal dat kan inspelen op de leervraag of het niveau van het kind en geeft feedback
Denk hierbij aan (ict)middelen:
zorg voor betrouwbare en snelle infrastructuur
gebruik een elektronische leeromgeving (Moodle, itslearning) als een gezamenlijk platform voor contentuitwisseling.
structureren van de lessen en documenten op de digitale leer- en werkomgeving
15
administratie en documenten op orde houden op de digitale leer- en werkomgevingaanpassen van (les) roosters, zodat er meer tijd is voor coaching en begeleiding van individuele behoefte van de leerling
bevorderen van het zelfstandig werken op mobiele devices m.b.v weekschema’s
urentabel online opstellen voor de hele school
eind en tussendoelen vaststellen in eigen groep
gebruik learning analytics voor nakijken en voor de analyse van de toetsresultaten
2. Ondersteuning van het leerproces van de (zelfstandige) leerling
Geef de instructie zodanig vorm dat die tegemoet komt aan de verschillen tussen de leerlingen, bijvoorbeeld: sommige leerlingen leren beter aan de hand van video
Maak gebruik van Flipping the classroom, dwz.:uitleg en instructie op video, oefenen in de klas
Stel duidelijke doelen en leerplannen met de tools op de computer
Deel de gedigitaliseerde dagroosters
De dagritme kaarten (digitaal) bieden meer zelfstandigheid voor de leerling
Gebruik adaptief lesmateriaal zoals bijvoorbeeld Studyflow of Rekentuin
Bespreek de resultaten en opbrengsten samen met de leerling online via chatfunctie
Leg doorgaande leerlijnenvast in een Elo
Zorg voor werkresultaat dat kwalitatief goed is, maak dit zichtbaar online. De leraar spreekt de leerling daar op aan.
Digitale leer- en werkomgeving Zowel de leraar als de leerling zijn in het onderwijsproces verantwoordelijk en betrokken bij het inrichten van goed klassenmanagement . Om een (digitale) leeromgeving in de breedste zin van het woord te realiseren kan aan de hand van onderwijsprocesmodel gekeken worden hoe ict kan ondersteunen. Hieronder ziet u dat de digitale leeromgeving in de breedste zin van het woord, wordt opgebouwd vanuit het onderwijsprocesmodel met de verschillende stappen en acties. Voor meer informatie: het rapport Ict als kans bij krimp: http://kn.nu/95qll
16
Onderwijsprocesstap 1. Beheren en arrangeren Leermiddelen (met onderwijscatalogus en onderwijsmagazijn)
Use-case
Leraar e.a Leerling
Beheren beschrijving leermiddelen Beheren arrangementen Beheren digitale leermiddelen
x x x
Inschrijven leerling Inschrijven personeel Vaststellen behoeftes en kenmerken leerling
x x x
Vaststellen onderwijs- en bedrijfsregels Vaststellen schoolrooster Vaststellen rooster leerkracht Vaststellen leertraject Uitvoeren tactische planning
x x x x x
Vaststellen leeractiviteiten Inplannen leeractiviteiten Publiceren planning Vaststellen en reserveren middelen Registreren aan- en afwezigheid leerling Registreren aan- en afwezigheid leerkracht
x x x x x x
Klaarzetten leermiddelen Uitvoeren leeractiviteit Beoordelen resultaat Vastleggen observaties Vaststellen voortgang Inzien notities en afspraken Summatief toetsen
x
Communiceren Vastleggen afspraken
x x
x x
Leraar X X X X X
Leerling X X X X X
2. Inschrijven
x
3. Plannen komende roosterperiode
x
4. Plannen korte termijn x x x x x
5.Leren en begeleiden
x x x x x
x x x x x
6. Communiceren
Concretere voorbeelden Adaptief leermateriaal Plannings tool Roosteren via outlook Flipping the classroom Elo, doorlopende leerlijn
Op Kennisnet.nl onder thema’s staan diverse thema’s die in het algemeen van belang zijn bij de digitalisering in het onderwijs zoals: Onderwijs in de 21-ste eeuw opbrengstgericht werken met ict het inrichten van het secundair proces laptops en tablets cloud computing infrastructuur leermiddelenbeleid elektronische leeromgeving
17
Meer informatie Digitaal leerlingvolgsysteem bij opbrengstgericht werken: http://kn.nu/u-6q6 Tips voor 1 pc in de klas, meerdere of een computerlokaal: http://kn.nu/wiso1 Leraar 24; Dossier klassenmanagement: http://www.leraar24.nl/dossier/3227 http://www.leraar24.nl/video/2958 Drie kleine Friese basisscholen hebben de handen ineen geslagen in een poging de kwaliteit van het onderwijs vast te houden en verder te verbeteren. De schoolteams hebben samen gezocht naar nieuwe manieren om vorm en inhoud te geven aan hun combinatiegroepen, met veel aandacht voor de mogelijkheden van de kinderen: kansrijke combinatiegroepen. http://www.leraar24.nl/video/1333 Wat bepaalt de kwaliteit van digitaal leermateriaal? http://kn.nu/aesoi http://kn.nu/399yr Wilt u meer weten over de financiële of HRM-kant van de business case? Neem dan contact op met de VBS Helpdesk. De Helpdesk is bereikbaar van maandag tot en met vrijdag van 9.00 tot 13 uur op 070 – 331 52 15 of per mail
[email protected].
18
