IBA Parkstad 68
IBA
IBA
under construction Het is tijd voor een fundamentele verandering in de Nederlandse planningscultuur. Demografische ontwikkelingen, economische conjunctuur, toenemende internationalisering en een andere kijk op de verhouding overheid–samenleving vragen om een nieuwe aanpak. Zo’n aanpak is de in Duitsland ontwikkelde IBA (Internationale Bau Ausstellung). Nederland maakte voor het eerst kennis met het IBA concept via een kleinschalige voorloper: WiMBY! Welcome into My Backyard! (2001), dat zich over de herstructurering van de Rotterdamse deelgemeente Hoogvliet boog. Maar nu is het menens: in de provincie Nederlands Limburg wordt voor de stadsregio Meest recente impressie van Parkstad gewerkt aan de eerste volwaardige laaglandversie van een IBA. Panorama Parkstad 2030, uitgewerkt door BVR.
Bart Bomas BVR adviseurs ruimtelijke ontwikkeling
Wat is IBA? Om in te spelen op veranderingen in de samenleving, moet je als ruimtelijk planner soms de gebaande paden durven verlaten. Overal in Nederland wordt geëxperimenteerd met minder regelgeving en organisch ontwikkelen. Maar – we blijven Nederlanders – wij zoeken daarin wel naar een lichte vorm van organisatie en structuur. Dat is precies wat een IBA biedt. Een IBA is een acht tot tien jaar durende manifestatie over een locatie, stad of streek. Het bestaat onder andere uit vernieuwende bouwprojecten, bijzondere tentoonstellingen, symposia en innovatieve plannen. In Duitsland is het fenomeen IBA ontstaan en uitgegroeid tot een creatieve aanpak met een bewezen economische impuls voor gebieden die in verandering zijn. Met als gegarandeerd eindresultaat een fysieke verandering in het gebied. Een tastbaar resultaat. Maar minstens zo belangrijk: een cultuuromslag in denken en werken en waardering voor een gebied. Een hernieuwde trots, die uitnodigt om te investeren. Een IBA is maatwerk. Elk gebied kent zijn eigen IBA formule. Succesvolle buitenlandse IBA´s zoals Emscherpark, SachsenAnhalt, IBA Hamburg en de IBA’s in Berlijn bewijzen dat een IBA gebieden daadwerkelijk op de kaart kan zetten. In IBA Parkstad wordt niet alleen de regio opnieuw uitgevonden, het is ook een primeur voor Nederland. Met deze IBA wil Parkstad een impuls geven aan economie, ruimte én samenleving. IBA Parkstad vraagt om een eigentijdse, hybride invulling die past bij de opgave van Parkstad: meer van-binnen-uit dan top-down, meer ondernemerschap dan overheidsproject. In deze IBA werken acht gemeenten en de provincie Limburg samen. Doel is immers om heel Parkstad in beweging te zetten.
Op zoek naar een inspirerend verhaal Het bureau BVR adviseurs ruimtelijke ontwikkeling geeft in opdracht van de stadsregio Parkstad vorm aan het inhoudelijke concept voor IBA Parkstad. Ontwerp en onderzoek zijn geïntegreerd met het organiseren van een creatief proces: samen met de regio wordt gebouwd aan een verhaal als start van de IBA. Niet in de vorm van een blauwdruk of masterplan, maar met behulp van een verhalend en verbeeldend Panorama dat de thema’s bevat die via ideeën en bestaande opgaven zijn opgehaald uit de regio. In een bijzonder samenspel met ondernemers, scholen, woningbouwcorporaties en kunstenaars kwam een inspirerend narratief tot stand dat zin opwekt om aan het Parkstad van de toekomst te bouwen. Beelden speelden een belangrijke rol. BVR maakte niet alleen cartografische analyses van het ‘Parkstad palimpsest’, maar spiegelde tijdens dit proces ook steeds de mogelijke IBA thema’s voor in collagebeelden. Zo vormde zich geleidelijk en interactief het Panorama Parkstad. Tijdens de hele zoektocht is gebruik gemaakt van de kennis van een stuurgroep en een kopgroep: ambassadeurs van een IBA in Parkstad.
De voorbereiding van IBA Parkstad De voorbereiding van IBA Parkstad neemt inmiddels ruim twee jaar in beslag. In die periode werd er in eerste instantie gewerkt aan het toekomstverhaal van Parkstad en werden inhoudelijke thema`s voor de IBA vastgelegd, benevens een aantal ‘IBA-waardige’ voorbeeldpro-
69
70
IBA
Kaart met de strategische projecten uit het Regioprogramma van Parkstad Limburg.
jecten. Er werd ook duidelijkheid omtrent de financiering geschapen en onderzocht welke organisatievorm en governance aangewezen zijn om een IBA te kunnen realiseren. Het begon met een kick-off op 29 juni 2011. Die gaf vooral duidelijkheid over wat het kan betekenen als je een IBA start. Maar er was ook ruimte om de eerste versie van het verhaal van IBA Parkstad te testen: ‘Parkstad, bron van energie’. De tweede belangrijke stap was de Alliantiefabriek (een methodiek van de organisatiespecialisten Berenschot) in december 2011. Tijdens de Alliantiefabriek verrijkten ondernemers uit Parkstad het verhaal met ideeën, dromen en wensen voor concrete projecten. Vraag en aanbod werden expliciet gemaakt. In één klap werd duidelijk dat kleine en grote actoren veel meer te bieden hebben dan bekend was. Door aanbod en vraag onderling te verbinden en vast te leggen in alliantieakkoorden, werd de basis gelegd voor potentiële IBA projecten. Het verbouwen van Parkstad bleek een vruchtbaarder thema dan energie. De nieuwe werktitel werd ‘Geopend tijdens de verbouwing’. De stad werd opgevat en in beeld gebracht als een open werkplaats waar
slim verbouwd wordt, met het park als productieve ruimte. Parallel startte bureau Betawerk een ‘digitale werkplaats’ op iba-Parkstad.nl. Daar kan een brede doelgroep kennismaken met IBA Parkstad en ook direct input leveren en samenwerkingsverbanden aangaan. In een vervolg op de Alliantiefabriek besloten ondernemers en bestuurders uit Parkstad een projectstructuur op te zetten, waarin begrippen als IBA School, Bank, Forum en Events de pijlers vormen. Ook de benodigde criteria voor IBA projecten kregen hier voor het eerst vorm. Na een werkbezoek van het pré IBA team en bestuurders van Parkstad en provincie Limburg aan IBA-Hamburg werd het verhaal opnieuw herzien. Het project kreeg nu de werktitel ‘IBA Parkstad, under construction’. Het IBA boek 1.0 toont een geheel herzien Panorama Parkstad 2030. De kern van het inhoudelijk concept: de kracht van het verbouwen. Met het IBA boek 1.0 in de hand gaf Parkstad samen met Buro Boudier vervolgens vorm aan de informatievoorziening aan politici van Parkstad en de provincie Limburg. In verschillende bijeenkom-
IBA
sten werd, met behulp van Duitse experts en verhelderende filmbeelden, inzicht gegeven in de werking van een IBA. ‘IBA Parkstad, under construction’ maakt inmiddels deel uit van het internationaal IBA kennisnetwerk. Deze deelname blijkt zeer waardevol, niet in het minst omdat een van oorsprong Duits ruimtelijk instrument voor het eerst in Nederland wordt ingezet.
Waarom heeft Parkstad een IBA nodig? Parkstad Limburg bestaat als bestuurlijke regio pas sinds 1998 maar het gebied maakte al een bewogen geschiedenis mee. Het oorspronkelijke landschap van beken, plateaus, kerkdorpen, landbouwnederzettingen en mijnbouw rond Kerkrade werd tussen 1900 en 1975 uitgebaat als ‘oostelijke mijnstreek’. In 1975 werd de laatste mijn gesloten. Hoewel het mijnverleden van Parkstad teruggaat tot de Middeleeuwen, blijkt die driekwart eeuw grootschalige mijnindustrie een historisch incident met een bepalende impact op de ruimtelijke en economische ontwikkeling van de streek. De mijnbouw werd destijds grotendeels door ondernemers van buiten de regio en door de staat gedomineerd. Na het sluiten van de (staats)mijnen kwam het gebied met zijn eenzijdige arbeidspopulatie in een economisch dal. Het komen (en gaan) van chemieconcern DSM, autofabriek DAF en de vestiging van het Centraal Bureau voor de Statistiek boden onvoldoende eigen economische basis. De streek koesterde een stevige afkeer tegenover de nationale overheid. Anders dan in de Belgische mijnstreek bijvoorbeeld, werden veel sporen van het mijnverleden vakkundig uitgewist. 750 hectare ´zwart´ moest plaats maken voor ´groen’. En nu? Parkstad vergrijst, is armer dan de rest van Nederland, heeft een hoge werkloosheid en kampt met leegstand. Hoe kunnen hier nieuwe economische kansen worden gecreëerd? En hoe behoudt en gebruikt Parkstad haar unieke kenmerken daarbij? Hoe wordt deze uiteengelegde stad een klimaatbestendige stad, duurzaam en in staat om in eigen energie te voorzien? Hoe blijft deze stad ondanks vergrijzing en krimp dynamisch en innovatief? Door de stadsvlucht groeit de kloof tussen vraag en aanbod en moet een flink aantal woningen in het gebied worden gesloopt. Er is daarom nood aan een stedelijke her-
Een vroege versie van Panorama Parkstad 2030: BVR test elke ambitie structurering die de ruimtelijke kwaliteit versterkt. in IBA Parkstad met De onderscheidende ruimtelijke kwaliteit van behulp van beelden. Parkstad is nu de genereuze hoeveelheid (park) ruimte in de stad en de driedimensionaliteit van de stad, tussen 240 meter boven en ruim 1.500 meter beneden NAP (Normaal Amsterdams Peil). Door het natuurlijke reliëf, de cultuurhistorische gelaagdheid en de eigen logica van de mijnen – de kolonie is hier de gebiedseigen typologie – is een stad ontstaan met een unieke combinatie van stedelijkheid en landelijkheid. Door samen te werken is het beter mogelijk om dit deel van Limburg economisch sterker te maken en gezamenlijke problemen aan te pakken. Daarom werd een regionale visie ontwikkeld waaruit vele projecten zijn voortgekomen, zoals onder andere de Buitenring. Sinds 2010 is hard gewerkt aan de realisatie van al deze projecten. Parkstad is al aan het veranderen. Maar het moet sneller, beter en zichtbaarder. Waarom? Een visie en een reeks projecten zijn niet genoeg om Parkstad echt vooruit te helpen. Daarvoor is ook een andere manier van denken en werken en ruimte om te experimenteren nodig. Een IBA biedt die ruimte en kan zo het vliegwiel zijn dat onverwachte ideeën en positieve energie losmaakt. In het DNA van dit gebied ligt een traditie van natuurgebonden economie (werken met watermolens, steenkool, zilverzand…) versloten, een ‘hands-on’ mentaliteit die uitgaat van wat er is. Deze streek ging altijd pragmatisch en praktisch om met haar fysieke en sociale omgeving. Na het trauma van de mijnsluitingen staat voorzichtig een nieuwe ondernemende generatie Parkstedelingen op. Zij geven de veerkracht van de streek een gezicht met recente successen als Snowworld, Pinkpop, Gaia Zoo en bijvoorbeeld het culturele paleis Schunk* (schunk.nl). Het voortraject van IBA Parkstad gaf enkelen van hen al een podium.
Na het trauma van de mijnsluitingen staat voorzichtig een nieuwe generatie Parkstedelingen op.
RecycleStad: heilzame ‘bricolage’ Bij de vorming van het IBA concept zochten de gangmakers heel bewust naar een breed thema om te werken aan een toekomstbestendige en duurzame stad. Het thema moet immers een brede groep mensen jarenlang kunnen inspireren en activeren. Tegelijk moet het thema aansluiten bij de aard, of genius loci, van het gebied, zonder zich te verliezen in een statisch idioom.
71
72
IBA
IBA Parkstad krijgt vorm door interactieve bijeenkomsten zoals de Alliantiefabrieken.
De vondst: in Parkstad moet men eigenlijk een beetje als MacGyver, de politieheld in de televisieserie uit de jaren tachtig, gaan denken en doen! De filosoof Claude Lévi-Strauss verzon in het begin van de twintigste eeuw al een mooi woord voor zijn manier van werken: bricolage. Iets maken met wat voorhanden is en zo steeds nieuwe betekenissen geven aan die dingen. Steeds veranderen net als Barbapapa, een andere jeugdheld uit de jaren tachtig. Inschikken, herschikken, aanpassen, bijstellen is de modus vivendi.
Voor een transitie moet je weten wie je bent, wat je kan en wat je wil worden. In de zoektocht naar een uitdagend verhaal voor IBA, samen met de inwoners, ondernemers, bestuurders en beleidsmakers, vond het idee van recycling een steeds vruchtbaarder bodem. Recycling is een begrip dat niét uit het domein van de ruimtelijke ordening komt. Het appelleert eerder aan dingen dan aan plekken. We zien recycling dan ook niet primair als een thema om ruimte te ordenen maar als inspiratie om anders naar de regio en kracht van de mensen te kijken. We willen de IBA immers gebruiken om de economie te versterken en iederéén aan te spreken. Meer dan de geijkte term herbestemming is recycling een actief begrip dat inspeelt op kringlopen, ketens en ritmische geografie. De stad moet worden vernieuwd, omgebouwd. Ook de regionale ontwikkelingspolitiek moet opnieuw worden uitgevonden. Het gaat om het opnieuw waarderen van het bestaande: bestaande kennis, gebouwen, ruimte, mensen, infrastructuur, enzovoort. In de IBA werkplaats kijken we daarom met andere ogen naar bestaande kwaliteiten. Vrijkomende plekken en gebouwen, (sloop)materialen en zelfs geschiedenis worden wat ons betreft permanent slim hergebruikt. Acht jaar lang vinden we uit hoe bouwstromen, afvalstoffen en vrijkomend sloopmateriaal én sociale en culturele geschiedenis kunnen worden hergebruikt. De RecycleStad biedt de mogelijkheid om terug te kijken en innovatief vooruit te werken: preconstruct, construct, deconstruct, reconstruct Parkstad Limburg. Deze stedelijke omgeving is een omgeving voor emancipatie.
Parkstad kan een permanent laboratorium zijn waar de stad van de eenentwintigste eeuw wordt uitgevonden. Recycling is een centraal thema dat ook inspiratie leverde voor de andere thema’s van IBA Parkstad: de EnergieStad en de FlexibeleStad. EnergieStad – omdat de letterlijk gelaagde stad veel potentiële energiebronnen bevat, voor zichzelf en haar omgeving. Geen Nederlandse stad heeft zoveel beken, zoveel hoogteverschil, zoveel park in de stad. Bovendien is becijferd dat Parkstad er door sloop nog zeker 500 hectare groene ruimte kan bijkrijgen. Park krijgt een nieuwe betekenis voor park en stad. Niet anoniem, maar levendig, productief en herbergzaam. FlexibeleStad – omdat de plekken en gebouwen die leegstaan of vrijkomen bij het ombouwen van Parkstad opengesteld kunnen worden. Als pauzelandschap kunnen ze een andere betekenis krijgen. In de IBA werkplaats die Parkstad acht jaar lang is, wordt tijdelijkheid zo ten volle benut als testfase voor definitieve oplossingen en economische groei.
Invulling geven aan de transitie De kern van de IBA bestaat uit een reeks projecten die met behulp van Open Oproepen worden opgehaald. IBA-projecten zijn nieuwe initiatieven of onderdelen van bestaande projecten. Tijdens de IBA werken we naar het vergezicht toe, het Panorama Parkstad 2030. Voor een transitie moet je immers weten wie je bent, wat je kan en wat je wil worden. De IBA projecten dragen bij aan wat Parkstad wil worden op een concrete, zichtbare en eigenzinnige manier. Dat vraagt nogal wat. Niet elk idee is een IBA project. Om het IBA label te verdienen moet aan diverse criteria worden voldaan. Daarom maakt het IBA Bureau, dat geadviseerd wordt door een onafhankelijk kwaliteitsteam, een selectie van de projecten uit de Open Oproep. Bij de eindoplevering in 2020 vindt een internationale tentoonstelling van gerealiseerde projecten plaats die de contouren van het Panorama 2030 laten zien. De IBA werkplaats kent vier pijlers die (potentiële) projecten kunnen ondersteunen: In de eerste plaats een ‘IBA Bank’, die de benodigde economische, financiële en juridische kennis levert om concrete vraagstukken en projecten te ondersteunen. De bank gaat ook actief op zoek naar extra geld en weet IBA Parkstad op de kaart te zetten als voorbeeldregio in de wereld van ondernemers. In de tweede plaats een ‘IBA Forum’, dat ruimte biedt voor debat
IBA
en interactie, bijvoorbeeld tussen buurt en professionele ambities van binnen en buiten Parkstad. Ten derde een ‘IBA School’, in de vorm van een lerend netwerk van actieve IBA ondernemers, onderwijsinstellingen uit Parkstad en internationale IBA vrienden. Er wordt gewerkt aan concrete vaardigheden waarmee inwoners van Parkstad zelfredzamer worden. Een bijzonder aspect is de focus op de jonge generaties. ‘IBA Events’, tenslotte, zorgt ervoor dat IBA Parkstad en zijn projecten in de publieke belangstelling staan. De Events zijn een belangrijk middel om te communiceren en zo te werken aan een zo breed mogelijke deelname aan de Open Oproep. Daarnaast is het ook goed om succes met elkaar te vieren en trots te delen.
Eerste oogst Het voortraject van IBA Parkstad bestond uit een lange reeks werkbijeenkomsten, interviews, veldbezoeken en ambtelijk en bestuurlijk voorwerk. Het maakte de regio vertrouwd met de IBA gedachte: er werd gebouwd aan het concept, positieve energie opgezocht en getoond wat een IBA is of kan betekenen. Die actieve vorm van wat al ‘uitnodigingsplanologie’ wordt genoemd, was geen verspilde moeite. Na twee jaar voorbereiding kan zelfs nu al worden geoogst. We sommen hier een drietal voorbeelden op. De hoeveelheid potentiële energie in Parkstad is erg groot, maar zit vaak verborgen. De Alliantiefabriek heeft veel dynamiek losgemaakt, partijen aan elkaar gelinkt, potentiële IBA projecten voor het voetlicht gebracht en de open houding van het proces versterkt. Verder is gebleken dat met name ondernemers heel actief zijn om vrijwillig te zorgen dat de IBA er daadwerkelijk komt. Zij kun-
Parkstad staat bekend om grootschalige nen de experimenteerruimte van een IBA aangrijpen leisure-evenementen, om in de schijnwerpers te komen met hun product zoals Pinkpop in en projecten. Ondernemers met een geniaal idee zijn Landgraaf. bewust op de voorgrond gezet. Vooral de jonge ondernemers. Een mooi voorbeeld is het briljante project ‘Play4power’ van drie studenten van het Charlemagne college, die in hun woonwijk met speeltuigen energie willen gaan opwekken. In het begin van het IBA proces ging de aandacht vooral uit naar grote, bekende projecten uit het Regioprogramma (‘Naar een duurzaam vitale regio’, 2010). Dat spitst zich bijvoorbeeld toe op grote infrastructuurwerken zoals de Parkstadring en de grootschalige herstructurering van woongebieden. Naarmate het proces evolueerde en mede dankzij verrassende nieuwe combinaties die tijdens de Alliantiefabriek werden gevormd, is er diversiteit ontstaan met ook meer aandacht voor kleine, vooral bottom-up gedreven projectinitiatieven. Dat brengt de eigentijdse IBA voor Parkstad dichterbij: van-binnen-uit en ondernemend. Een officieel GO! voor IBA Parkstad hangt in de lucht. Als de samenwerkingsovereenkomst tussen de Parkstadgemeenten en provincie Limburg wordt bekrachtigd, volgt begin 2014 de publieke startmanifestatie. Die zal onder meer bestaan uit een Open Oproep aan alle Parkstedelingen om IBA-projecten in te dienen. Wij hopen dat tijdens het IBA het vertrouwen in de toekomst groeit en dat het plezier van eigentijdse stedenbouw er in Parkstad Limburg vanaf spat. In dit artikel zijn, geheel in stijl, diverse teksten uit de voorbereidingsfase van IBA Parkstad gerecycled! Met bijdragen van Bernadette Janssen (BVR), Thierry Goossens en Peter Bertholet (Parkstad Limburg), Nicky Struijker Boudier (buro boudier). Meer info over IBA Parkstad: www.iba-Parkstad.nl. -
[email protected]
73
