HUMUS. Ik sta stevig in de humanistische traditie. ledenblad. september Frits Huffnagel, pagina 4. De verandering

03 HUMUS ledenblad september

2012 De verandering

Als de oorlog je een ander mens heeft gemaakt pagina 8 Bewoners eerste humanistisch bejaar­ denhuis verhuizen pagina 10 ‘Wilt u liever blijven wie u bent? Sla Nietzsche dan maar over.‘ pagina 12

EN VERDER: p 2 Humedia p 3 Verandert er wel écht iets? p 7 De Etalage p 9 Column Joep Schrijvers p 13 Humanisme en kunst p 14 Jong HV p 15 De Werkvloer p 16 Humanist aan het Woord

Foto Frits Huffnagel: Jeppe van Pruissen

‘Ik sta stevig in de

’

humanistische traditie Frits Huffnagel, pagina 4

Stuur uw tips en suggesties voor deze rubriek naar [email protected]

HUMEDIA Over humanisme in het nieuws en het Humanistisch Verbond in de media. Kunnen we zonder groei? ‘Veel denken over duurzaam­ heid komt voort uit schuldgevoel, maar schuldgevoel is niet de meest productieve en creatieve bron.’ Dat is de opmerking die Harro van Lente, bijzonder (Socrates-) hoog­leraar Filosofie van de duurzame ontwikkeling aan de Universiteit Utrecht, bijbleef. Hij was één van de sprekers op de bijeenkomst over duurzaamheid, die de afdelingen Nijmegen en De Griftvallei eind mei organiseerden in het Gelderse Hemmen. De wens van de ‘Club van Hemmen’ is om duurzaam te leven. Onze toenemende ecologische voetafdruk zit ons daarbij in de weg en leidt tot de prangende vraag: kunnen we wel zonder groei? Van Lente stelt dat de noodzaak van economische groei weliswaar universeel lijkt, maar in feite is die gedachte pas een

paar honderd jaar oud. Ook kunnen we, meent hij, ‘maatschappelijk leren’. Er waren zo’n dertig mensen aanwezig. Aankondigingen van deze bijeenkomst waren te vinden in diverse regionale media waaronder Hoog en Laag (25 mei) en De Gelderlander (25 mei).

Geloof is privé­ aangelegenheid Anton van Hooff, voorzitter van De Vrije Gedachte, windt er geen doekjes om. Geloven doe je maar in je eigen tijd en ruimte. In dagblad Trouw staat op 16 juni een deel van zijn bijdrage aan het debat over de scheiding tussen kerk en staat. Twee dagen eerder vond dat in Amsterdam plaats. Hij vindt onder meer dat besnijdenis een schending is van het grond­ wettelijk recht op lichamelijke integriteit en de vrijheid van

godsdienst voor ieder individu. Want iedereen moet zelf kunnen kiezen al dan niet besneden te worden. Ook vindt hij dat het Humanistisch Verbond te weinig strijdbaar is om godsgeloof uit het publieke domein te weren. Voor Humus reageert Rein Zunderdorp, voorzitter van het Humanistisch Verbond, op Van Hooff: “Als Humanistisch Verbond maken we steeds onderscheid tussen vrijzinnig geloof dat zin en inspiratie aan mensen biedt en orthodox geloof dat ook de vrijheden van andersdenkenden beperkt of zelfs schade aan mensen en dieren aanbrengt.” Toch vindt hij dat Van Hooff wel een punt heeft als het om onze beeldvorming gaat. “Juist de nuance ten opzichte van religie speelt ons parten in de publiciteit.” Die nuance komt voort uit het humanisme en de gevarieerde

Afscheid & verkiezing van bestuursleden

Aankondiging ‘bijzondere’ Algemene Ledenvergadering 2012 Graag nodigen wij u uit voor de ‘bijzondere’ Algemene Ledenvergadering (ALV) van zaterdag 24 november 2012. Tijdens deze vergadering nemen we afscheid van drie hoofdbestuursleden: Rein Zunderdorp (voorzitter), Jan van Oudenaarden (penningmeester) en Saskia Daru (portefeuille Vereniging). Daarnaast stemmen we voor drie nieuwe kandidaten voor het hoofdbestuur: de voorzitter, de penningmeester en een nieuwe portefeuillehouder Marketing, communicatie en werving. De ALV staat in het teken van overgang, keuzes en het markeren van belangrijke momenten in het leven. We zullen op een humanistische manier stilstaan bij de betekenis van dit komen en gaan. Wat laten de vertrekkende bestuursleden na en wat drijft hun opvolgers? Oordeelt u zelf en laat uw stem horen! Voorlopige agenda • Afscheid hoofdbestuursleden • Verkiezing van nieuwe hoofdbestuursleden De activiteiten, diensten en evenementen van het afgelopen jaar, en vooruitblik naar 2013 • Financiële verantwoording • Muziek en entertainment • Sfeer­volle ambiance, met ruimte voor ontmoeting. Locatie De Veerensmederij, Soesterweg 330, 3812 BH Amersfoort (goed bereikbaar per trein en auto) Tijd 13.30 -17.00 uur (aansluitend hapje en borrel)

•

Vanaf 24 september staat het volledige programma op: www.humanistischverbond.nl. U kunt zich via de site of telefonisch (020-5219000) aanmelden voor de ALV.

2

HUMUS no. 3 | 2012

achterban. Daarom is hij blij met De Vrije Gedachte: “Zij zijn de waakhond van de seculariteit die hard kan blaffen. En vaak terecht.”

Deventer Ziekenhuis stopt met kerkdiensten ‘Het is een trend in zorgin­ stellingen algemeen geestelijk verzorgers (gv’ers) te benoemen in plaats van door de kerk gezonden gv’ers’, schrijft het Nederlands Dagblad op 6 juli. Aanleiding is het voor­nemen van het Deventer Ziekenhuis de geestelijke verzorging een ‘bredere’ invulling te geven en met het vertrek van de predikant per 1 december te stoppen met de zondagse kerkdiensten. De vraag is of het aanstellen van algemeen geestelijk verzorgers ook een gevaar inhoudt voor humanistisch geestelijk begeleiders. Carla Bellers is humanistisch geestelijk begeleider in het Deventer Ziekenhuis. “Een gevaar? Integendeel! Als je je goed weet te profileren en aansluiting zoekt bij wat afdelingen en zorgprofessionals willen en nodig hebben, dan zie ik deze ontwikkeling als een kans om de geestelijke verzorging in een nieuw jasje te steken, passend bij de huidige tijdgeest.” Zij doelt op de secularisering van de samen­ leving. Bovendien betekent ‘de geestelijke zorg breder inzetten’ dat er naast de focus op alle patiënten en hun naasten, meer ingezet wordt op de ethische begeleiding van de zorgprofessionals. Binnenkort krijgt Bellers versterking van een humanistische collega.

Verandert er wel écht iets?

Dat je nooit twee keer in dezelfde rivier kunt stappen, biedt enorme kansen voor groei, ontplooiing, ontwikkeling

Het is rustig op het kantoor van het Humanistisch Verbond: medewerkers op vakantie, het overlegcircuit stilgevallen. Een ideaal moment om de stapels papier te saneren die ik in de loop der tijd verzameld heb. Het is een gemengd genoegen. Ik voel me aan de ene kant letterlijk lichter om activiteiten en plannen die zijn gerealiseerd in de papierbak te laten verdwijnen. Aan de andere kant: het is ook een confrontatie met ‘losse eindjes’ en goede voorstellen die enthousiast zijn ontvangen maar om onduidelijke reden nooit ten uitvoer zijn gebracht. Het gaat allemaal door mijn handen. Het is als met het leegruimen van een ouderlijk huis: je hele leven komt voorbij. En het roept onvermijdelijk de vraag op of er nu eigenlijk iets is veranderd in de afgelopen paar jaar. En wat dan? Het Humanistisch Verbond zoals ik het nu ken en tegenkom is niet meer hetzelfde als toen ik in 2004 aantrad: andere medewerkers, andere en meer (actieve) leden, andere locatie, andere uitingen, meer en betere samenwerkingsrelaties, goed lopende activiteiten. En toch. Landelijk gezien is onze maatschappelijke positie en inbreng nog steeds bescheiden. Is er dan wel écht iets veranderd? Die vraag is zo oud als de mensheid en we treffen hem al aan bij de Griekse filosofen Heraclitus en Parmenides. Heraclitus zag de wereld als een voortdurende strijd van tegendelen die nooit alleen voorkomen: er is een dag omdat er een nacht is, en als er nooit een winter is weten we niet dat het zomer is. In zijn ogen was de de wereld als een stroom van voortdurende verandering; niets blijft en alles beweegt. Hij schijnt letterlijk te hebben gezegd: je kunt nooit twee keer in dezelfde rivier stappen. Zowel de rivier als degene die er instapt zijn niet dezelfde als de eerste keer. Dan Parmenides. Hij meende dat verandering en beweging schijn zijn. Onze zintuigen geven een verkeerd beeld van de werkelijkheid. Dat wat is, is er altijd geweest en zal nooit vergaan. Anders dan andere filosofen maakte Parmenides alleen gebruik van de rede om zijn filosofie te onderbouwen. Parmenides’ conclusie dat we in een schijnwerkelijkheid zouden leven, stemt me nogal moedeloos. Het sluit ook niet aan bij de humanistische mensvisie. Daarin gaan we, ondanks onze beperkingen, uit van de vermogens die we hebben. Mensen zijn volgens het humanisme in staat en verantwoordelijk zelf zin en betekenis aan hun leven te geven. Dat wordt lastig als je ervan overtuigd bent dat alles schijn is. De zoektocht naar een ‘echte’, onveranderlijke wereld kan er toe leiden dat we de wereld waarin we concreet leven verliezen of vergeten. Heraclitus spreekt me veel meer aan, ook al omdat hij de zeggingskracht van zintuiglijke waarnemingen serieus neemt. En in mijn ogen is een mens meer dan zijn of haar verstand alleen. Dat je nooit twee keer in dezelfde rivier kunt stappen, biedt enorme kansen voor groei, ontplooiing, ontwikkeling. Maar het vraagt ook dat we durven loslaten, ons niet te zeer hechten aan wat onherroepelijk weer zal veranderen. Niets is blijvend, ook niet ons eigen leven. Met die wetenschap het beste maken van het hier en nu, niet uitstellen wat er echt toe doet en niet hechten aan wat je toch niet kunt vasthouden; dat is voor mij hogere levenskunst. Zelf zal ik de komende maanden afscheid moeten nemen van meerdere bestuursleden: Rein Zunderdorp (voorzitter), Jan van Oudenaarden (penningmeester) en Saskia Daru (portefeuille Vereniging). Mensen aan wie ik stuk voor stuk gehecht ben, met wie ik een goede vruchtbare samenwerking heb opgebouwd. Ik ga ze enorm missen en voor mij hadden ze mogen blijven. Maar andere bestuursleden leggen andere accenten en doen een ander appèl op mij. En daar verheug ik me weer op.

Redactioneel door Ineke de Vries, directeur landelijk bureau

Ineke de Vries

Foto: Jeppe van Pruissen

HUMUS no. 3 | 2012

3

Frits Huffnagel

‘Ik voel me nu veel vrijer’ Hij ging de politiek uit en werd ondernemer. Frits Huffnagel gooide zijn ‘politieke jas van olifantshuid’ af en voelt zich sindsdien bevrijd. Een gesprek over humanisme, liberalisme en zijn levensloop. “Ik leer het meeste van gewoon dingen doen. Soms doe je het dan goed en soms denk je: in de toekomst doe ik dit anders. Daarom vind ik spijt een nutteloze emotie. Beter is het te leren van je ervaringen.”

CV Godfried Philip (Frits) Huffnagel Geboren 15 juli 1968, groeide op in Leiden. Studie politicologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam (afstudeerrichting politieke communicatie en informatie). Vervulde daarna onder meer verschillende functies bij werk­ geversorganisatie VNO-NCW. 1998 – 2004 2002 – 2004 2004 – 2005 2006 – 2010 2010 – 2011 2011 – heden

Lid gemeenteraad Amsterdam voor de VVD Fractievoorzitter VVD gemeenteraad Wethouder Amsterdam Wethouder Den Haag Gemeenteraadslid Den Haag Ondernemer. Bedrijf Frits Huffnagel Citymar­ keting & Communicatie. Voorzitter FOCWA Schadeherstel, presentator BNR Nieuwsradio, presentator City News van RTL4.

Huffnagel kreeg voor het eerst landelijke bekendheid met zijn deelname aan het televisieprogramma Het Lagerhuis. In 2012 deed hij mee aan het populaire tv-programma Wie is de Mol?

4

De voormalig wethouder van Amsterdam en Den Haag ontvangt in vrijetijdskleding en op blote voeten in zijn appartement op driehoog in Amsterdam-Zuid. Ontspannen. Duidelijk goed in zijn vel. Het is een warme dag, de ramen staan wijd open. Het interview vindt plaats aan zijn enorme eettafel die vol ligt met boeken en papieren. De avond tevoren voer hij nog met vrienden door de gracht, vertelt hij. “Glaasje wijn erbij, heerlijk. Dat is voor mij levenskunst: genieten, bourgondisch, lekker eten, vrienden. Soms maak je grote dingen mee, maar ik kan ook enorm genieten van kleine dingen.” Een ‘apart samengesteld gezin’

Vrijheid, verdraagzaamheid en ‘elkaar de ruimte geven’ zijn waarden die hij al jong meekrijgt. Frits Huffnagel groeit op als nakomertje in een ‘apart samengesteld gezin’ met vier kinderen. Zijn twee oudere broers en een zus zijn van Griekse origine, adoptiekinderen uit het eerste huwelijk van zijn vader. Een gezin van twee geloven. Huffnagels moeder, zijn vaders tweede vrouw, haalt veel kracht uit het christelijke geloof, terwijl zijn vader humanist is en lid van het Humanistisch Verbond. “En dat ging heel goed samen.” Huffnagel gaat naar christelijke scholen en op zondag naar de kerk. Zijn vader gaat nooit mee. “Als ik hem vroeg naar het waarom, zei hij: jongen, ik heb je moeder bij ons kerkelijk huwelijk beloofd dat ze jullie kon opvoeden in de christelijke traditie. En het is heel nuttig dat je er wat van weet.” Opgevoed met een ‘vrij vrolijk optimistisch geloof’ - ‘wij hadden een heel leuke, ruimdenkende dominee’ - blijft zijn vaders levensvisie op de achtergrond. Wel is er een enkele speldenprik. “Zo ben ik altijd een groot Abba-fan geweest. Als ik dan luid I believe in angels liep te zingen, zei hij: daar zou ik niet zo zeker van zijn.” ‘Een mooie wereld’

De twee invloedsferen van christendom en humanisme geven Huffnagel een eenduidige set normen en waarden mee. Een levenshouding die zijn moeder zou omschrijven met ‘je kunt goed of slecht doen’. Zijn vader zei: “Je kunt twee dingen in het leven doen: het elkaar moeilijk of gemakkelijk maken. Als iedereen het laatste kiest hebben we de mooiste wereld.” Die levensles komt eigenlijk dagelijks terug. Zijn vader overleed in 1997. “Het dieptepunt in mijn leven.” Op 87e geboortedag van mijn vader een interview gegeven voor blad #humanistischverbond over zijn levenslessen. Na 15 jaar nog steeds gemis, twittert hij na afloop van het interview. “Zowel de lessen uit het christendom als het humanisme hebben me gemaakt tot wie ik ben.” Het humanisme heeft zijn sympathie, maar niet als ‘geloof dat ik moet aanhangen’. Door wat hij van thuis heeft mee­gekregen staat hij ‘stevig in de humanistische traditie’. “Zonder dat ik mezelf tot humanist verklaar.”

HUMUS no. 3 | 2012

De waarden van het humanisme komen sterk overeen met die van het liberalisme, oordeelt hij. “Vrijheid, verantwoordelijkheid, verdraagzaamheid, sociale rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid zijn de vijf pilaren van de liberalen.” Die vijf behoren ook tot de kernwaarden van het humanisme. Wat dan het verschil is? “Dat het liberalisme mensen de vrijheid laat ook iets anders aan te hangen dan het humanisme”, zegt hij lachend. Dat gebulder klinkt veel tijdens het gesprek. Met duidelijke voortekenen: zodra Huffnagel zijn bovenlijf enthousiast naar je toebuigt en zijn ogen openspert, weet je dat een seconde later die volle lach openbreekt. Er zijn gewoon enorm veel overeenkomsten, concludeert Huffnagel. “Zowel het humanisme als het liberalisme gaan uit van gelijkwaardigheid waar het socialisme uitgaat van gelijkheid. Verder is in beide stromingen eigen verantwoordelijkheid een belangrijke kernwaarde. Maar niet elke liberaal is een humanist, want er zijn ook katholieke, protestantse en joodse liberalen. Bovendien is niet elke humanist een liberaal. Bij de PvdA vind je ook veel humanisten.” Huffnagel voelt niet de aandrang zich bij een humanistische organisatie aan te sluiten. “Sympathie voor de uitgangspunten heb ik zeker, maar als ze zieltjes gaan winnen dan verschilt het in mijn ogen niet zoveel meer van de betweterigheid van sommige gelovigen. Als liberaal sta ik natuurlijk wel voor de waarden die in het humanisme belangrijk zijn.” Gelijkwaardigheid

Een telefoontje van de scooterophaalservice onderbreekt het gesprek. Huffnagel strandde gisteravond halverwege huis met een kapotte scooter. Er ontspint zich een discussie met communicatiestoornissen. De ophaalservice wil naar zijn huis komen, maar: “Daar staat ie niet!” roept Huffnagel. Even later is het probleem opgelost. “Gelijkwaardigheid”, antwoordt hij volmondig op de vraag wat voor hem de belangrijkste kernwaarde van het liberalisme is. “Dat iedereen mag zijn wie hij is. Dat joods zijn voor een ander geen reden is om te beweren: jij bent niet wijs. Dat je niet tegen een homo zegt: oh sorry, daar wil ik niets mee te maken hebben. Dat moslim-zijn geen reden voor anderen is om te stellen: ik trek mijn handen van je af.” Dat is een schets van een nogal utopische wereld, geeft Huffnagel toe. Mensen oordelen, al dan niet vanuit religieuze wortels, verschillend over wie gelijkwaardig is aan wie. Hoe oordeelt hij dan over een imam die homo’s het leven niet waard noemt? Huffnagel: “Zo’n uitspraak druist dus in tegen de waarde van gelijkwaardigheid. Je kunt niet verwachten dat je respect krijgt van een ander als je dat zelf niet kunt opbrengen. Dat is ook waar het altijd botst. Van Frits Korthals Altes is de uitspraak: als je een tolerante samenleving wilt hebben dan moet je into-

lerant zijn ten opzichte van intolerantie. Want anders wint de intolerantie.” “Of het nu om homo’s, vrouwen of allochtonen ging, in Nederland hebben we heel lang gesproken over tolerantie. Nederland is tolerant. Helaas bleek dat negen van de tien keer onverschilligheid te zijn. Daarnaast: ik hoef niet getolereerd te worden, want ik ben hier toch al? Acceptatie, dat is de volgende stap. En die hangt direct samen met respect.”

‘Als ik vroeger I believe in angels van Abba zong, zei mijn vader: daar zou ik niet zo zeker van zijn’ Roze gemeenschap

Huffnagel maakt zich sterk voor de rechten van homo’s en was onder meer in 2009 de drijvende kracht achter de Roze Zaterdag in Den Haag. Zelf heeft hij weinig problemen ondervonden van zijn homoseksualiteit. “Niet thuis, niet tijdens mijn studie en niet op mijn werk.” Ook in zijn huidige nevenfunctie als voorzitter van FOCWA Schadeherstel speelt zijn seksualiteit geen rol. “En dat is niet een enorme roze gemeenschap. Ik ben op capaciteiten uitgekozen en met wie ik wel of niet mijn bed wil delen doet er niet toe.” Een partner, dat is nog wel een wens. “Die heb ik helaas niet.” Nederland loopt voorop in de wereld als het gaat om de gelijkwaardigheid en vrijheid van homo’s, maar dat wil niet zeggen dat we er al helemaal zijn, zegt hij. De verworvenheden staan onder druk en die moeten we beschermen en doorgeven aan generaties na ons. “Martin Luther King zei: there are no negro rights, there are only human rights. En zo is het. Het gaat om mensenrechten. Liberalen noemen vrijheid niet voor niets vaak als eerste waarde. Vrijheid is de basis. Als je niet in vrijheid kunt leven dan tellen verdraagzaamheid, gelijkwaardigheid of sociale rechtvaardigheid ook niet.” Rasoptimist

Huffnagel heeft al jong interesse in politiek. Hij wordt geïnspireerd door zijn vader die in de ontwikkelingshulp zit en onder meer bij de FAO, de voedselorganisatie van de Verenigde Naties,

HUMUS no. 3 | 2012

>> lees verder op pagina 6

5

Foto’s: Jeppe van Pruissen

werkt. Vader Huffnagel is destijds ook VVD-lid en voorzitter van de commissie ontwikkelingssamenwerking. “Ik had niet zo’n behoefte me af te zetten, dus werd het bij mij ook gewoon VVD”, zegt de zoon.

‘Ik heb niet de behoefte om op korte termijn terug te keren in de politiek’ In 1998 wordt hij gemeenteraadslid in Amsterdam, in 2002 fractievoorzitter en in 2004 als opvolger van Geert Dales wethouder van Financiën, Economische Zaken en ICT. Binnen een jaar ziet de campagne I Amsterdam als nieuwe marketingstrategie voor de stad het licht. Maar dan gaat het mis, vanwege een eerder ten onrechte toegekende onkostenvergoeding als fractievoorzitter. De gemeentelijke accountantsdienst treft in die tijd bij meer politieke partijen onrechtmatigheden aan. Maar dat helpt Huffnagel niet. Ondanks excuses aan de raad en het terugstorten van het bedrag van ongeveer 19.000 euro aan de gemeente is de beeldvorming zo negatief dat hij na anderhalf jaar wethouderschap in mei 2005 aftreedt. “Dat was een vreselijke tijd. Ik was de beoogd lijsttrekker voor de VVD bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2006. Die verkiezingscampagne was een TGV waar ik prompt uitgesmeten werd. Dat is wel heel hard. Ik was zelf met die onrechtmatige onkostenvergoeding naar buiten gekomen. De penningmeester had alles tot twee keer toe uitgezocht, maar toch niet op de juiste manier. Je bent op dat moment verantwoordelijk. Dus toen moest ik wel de tot dan toe mooiste baan van mijn leven opzeggen.” Hij is wel klaar met die ‘bonnetjesaffaire’, zegt hij later. “Daar is echt zo ongeveer alles wel duizend keer over gezegd.” Maar in die affaire toont zich wel Huffnagels karakter: grote veerkracht, niet bij de pakken neerzitten, ook bij tegenslag een opgewekte persoonlijkheid. “Ja, ik ben een rasoptimist”, beaamt hij. “Aan de andere kant: ik was op dat moment 39. Dan kun je moeilijk voor altijd je hoofd in de schoot leggen. Bovendien weet je dat het zo kan gaan in de politiek. Mijn oude baas bij de Baak, Harry Starren, sms’te toen: what doesn’t kill you makes you stronger. En zo is het ook.” Al een half jaar nadien komt er een telefoontje uit Den Haag, of hij wethouder Citymarketing wil worden. “Een mooie kluif om mijn tanden in te zetten.” Die volgende vier jaar wethouder6

schap in de Hofstad noemt hij een hoogtepunt in zijn leven. Hij gaat wonen in en ‘wordt steeds meer verliefd’ op de stad aan zee, zet Den Haag op de kaart als Internationale stad van Vrede en Recht en voert 14070 in, één telefoonnummer voor iedereen die de gemeente nodig heeft. Ondernemerschap

Bij de collegevorming in 2010 raakt de VVD de portefeuille Citymarketing kwijt. Huffnagel blijft nog even in de raad, maar besluit dan dat het ‘klaar’ is. Hij stapt op en stort zich in 2011 voor de volle honderd procent op zijn eigen bedrijf: Frits Huffnagel Citymarketing & Communicatie. Daarnaast kan hij het radioprogramma ‘Zaken doen met…’ op BNR Nieuwsradio gaan presenteren. “Met allemaal ondernemers aan tafel. En bij onder­ nemers is het glas altijd halfvol. Die zien altijd weer kansen en mogelijkheden. Dat vind ik prachtig.” Goedgebekt, een spraakwaterval: het zijn termen die Huffnagel typeren. Om die reden is hij ook een veelgevraagde gast op televisie. Na twaalf jaar politiek een overstap naar het ondernemerschap. Hoe voelt dat? Als een enorme verandering, lacht hij. “Sowieso is niet langer in de politiek zitten een grote verandering. En nee, ik mis de politiek niet en ik heb op korte termijn ook niet de behoefte erin terug te keren. Ik vind dat de politiek grotendeels verworden is tot anderen onderuit halen en affakkelen. Als jij je de ballen uit de broek hebt gewerkt om wat voor elkaar te krijgen voor je stad hoef je daar geen schouderklopjes voor te krijgen. Maar dat je dan daarna ter verantwoording wordt geroepen omdat politici van andere partijen het aardig vinden je integriteit nog even in twijfel te trekken, daar ben ik echt wel klaar mee.” Ja, er zijn wat hem betreft behoorlijke cultuurverschillen tussen de politiek en het ondernemerschap. Onder andere zoiets als de gunfactor. “In de politiek gunnen je vijanden bij andere partijen jou natuurlijk sowieso je succes niet. Maar ook in je eigen partij moet je altijd op je tellen passen en het niet wagen iets te roepen over de portefeuille van een ander. Als mensen aan mij vroegen hoe ik het volhield in die vreselijke politiek, antwoordde ik altijd: die hardheid hoort er bij. Je moet twee dingen doen als je de politiek ingaat: een jas kopen van olifantshuid en een megagrote fles glijmiddel aanschaffen. Mensen zeiden dan: die jas snap ik nog, die doe je aan, maar wat doe je dan met die fles glijmiddel? Dan zei ik: die smeer je helemaal uit over die jas. Want als je je laat raken, dan red je het niet.” “Ik heb dat altijd verdedigd. Maar nu ik zelf die jas niet meer aan heb, merk ik hoe lekker dat is. Ik ben nu veel vrijer. Ondernemers helpen elkaar vaak. Ze koppelen je bijvoorbeeld zonder eigenbelang aan andere ondernemers. Ik vind dat heerlijk.” Roeland Ensie en Elly Lammers

HUMUS no. 3 | 2012

De Etalage

Foto: JM. Glasgow

Goed leven, dan ook een goede dood

Het Humanistisch Verbond start dit najaar met de nieuwe cursus ‘Ook sterven moet je leren’. Daarin staat de laatste levensfase centraal. Een periode die gemiddeld almaar langer wordt. Velen onder ons zullen erg oud worden. Het is daarom belangrijker dan ooit na te denken over hoe je de herfst van je leven zinvol kunt beleven en voltooien. De laatste levensfase: een periode waarin we stilstaan bij wat we willen nalaten. Niet alleen aan materie en bezittingen, maar ook geestelijk. Waar gaat het in ons leven om? Hoe kijken we tegen onze sterfelijkheid aan? Wat zien we zelf als een goede dood? “De cursus komt voort uit de website uitburgeren.nu”, licht Reine Rek, programmamedewerker van het Humanistisch Verbond en medebedenkster van de nieuwe cursus, toe. “Deze site had een vrij praktische insteek: denk na over je dood en regel wat je moet regelen, zodat je je nabestaanden niet achterlaat met moeilijke dilemma’s. De nieuwe cursus is breder van opzet, meer levensbeschouwelijk. We houden ons ook bezig met existentiële vragen als: hoe is het om sterfelijk te zijn? Hoe gaan we om met onze vergankelijkheid, onze gehechtheden? Hoe kunnen we het sterven als onderdeel van het leven vormgeven? We denken na over alles wat we nalaten: wijze lessen, geld, bezit, ons lichaam.”

moeten dealen. En dan helpt het als je al over het een en ander hebt nagedacht, je kwetsbaarheid onder ogen hebt gezien.” Heel concreet

Maar het blijft niet alleen bij filosoferen, zo benadrukt Rek. “We gaan het ook hebben over sterven als een heel concrete gebeurtenis en de dilemma’s die dat oproept, mede omdat de medische wereld zoveel meer vermag. Als je daar niks voor regelt of er nog nooit over hebt nagedacht, kun je voor heel moeilijke dilemma’s komen te staan. In deze cursus komen zowel praktische zaken als de diepere betekenis van de dood in ons leven aan bod. En dat op een alledaagse en lichte manier.” Programma

‘Ook sterven moet je leren’ is een cursus van drie weekenden bij de Internationale School voor Wijsbegeerte ISVW in Leusden. Verschillende filosofen, onder wie Joep Dohmen en Bert Keizer, zullen hun kijk op dit thema geven. Ook maken onder meer films, gespreksgroepen, opdrachten en uitleg van een notaris onderdeel uit van het programma. Het Humanistisch Verbond geeft de cursus in samenwerking met het ISVW. Weekend 1: Geestelijk testament (29/30 september) Weekend 2: Lichamelijk testament (3/4 november) Weekend 3: Materieel testament (15/16 december) Prijs: per weekend: incl. maaltijden en overnachting € 314; voor leden Humanistisch Verbond € 289. Meer informatie en inschrijven: www.humanistischverbond.nl/stervenmoetjeleren Mirre Bots

Wegpoetsen

Dat nadenken over ons levenseinde is nodig, stelt Rek, omdat we de neiging hebben om al het kwetsbare, ongemakkelijke en lelijke weg te poetsen. “Hierdoor kunnen we dat moeilijk een plek geven in ons leven. Maar wanneer ons levenseinde nadert en het meer op de voorgrond gaat treden, zul je er wel mee

Prinsjesdag 2012 Op de derde dinsdag van september hield Ineke de Vries, directeur van het Humanistisch Verbond, de hoofdlezing tijdens de bezinningsbijeenkomst op Prinsjesdag. In de Grote Kerk van Den Haag gaven diverse levensbeschouwingen en reli-

gies hun visies op het thema ‘vertrouwen’. De Vries ging in op vertrouwen als ‘deugd’. Welke deugd is vertrouwen, welke ondeugden moeten we voorkomen en wat voor gidsen hebben we nodig? De volledige tekst van haar lezing vindt u op: www.prinsjesdagviering.nl

In 2013 zal het Humanistisch Verbond in samenwerking met het ISVW een basisopleiding humanistische filosofie aanbieden. Zie voor meer informatie: www.humanistischverbond.nl/cursushumanisme. In het decembernummer van Humus meer aandacht voor deze cursus.

Spinozalens Vrijdag 23 november is het zover: de Spinozalens-uitreiking in de Rode Hoed in Amsterdam. In 2010 ontving Richard Sennett de prijs, dit jaar gaat de eer naar prof. dr. Pierre Rosanvallon. Het Humanistisch Verbond is gezien de aard en inhoud van de

HUMUS no. 3 | 2012

lezing ook dit jaar sponsor. De Spinozalens steunt met de prijs het denken over ethiek. Rosanvallon houdt zich vanuit historisch en filosofisch perspectief bezig met de legitimiteit van en het vertrouwen in onze democratie.Kijk voor meer informatie op: www.spinozalens.nl

7

Hulp bij posttraumatische stress veteranen

‘De beelden zullen altijd bij hem blijven’ Na uitzending naar het buitenland kan het leven van militairen volledig op zijn kop komen te staan. Bart Hetebrij, die sinds 1992 als humanistisch raadsman werkt, weet dat als geen ander. Ook uit een documentaire die HUMAN op 3 december uitzendt, wordt duidelijk hoe ingrijpend een militaire missie kan zijn. “Als de man uit de oorlog is, is de oorlog nog lang niet uit de man”, zegt documentairemaakster Dorothée Forma. Wat militairen tijdens een oorlogssituatie of ‘vredesmissie’ meemaken heeft een dusdanige impact dat ze er soms niet meer van loskomen. Hun ervaringen beïnvloeden hun verdere bestaan. Forma volgde voor HUMAN (ex-)militairen in Oost-Groningen, die onder leiding van een oud-Unifiller (UN-missie Libanon 1979) een inloophuis voor veteranen oprichten. Onder het motto ‘vijf minuten werken, kwartier pauze’ wordt toegewerkt naar de officiële opening van De Molenhoeve. De mannen worstelen ieder met hun eigen oorlogservaringen. Problemen met autorijden - er kan altijd een bermbom langs de weg liggen - nachtmerries, over-alert zijn op gevaren, het zijn slechts een aantal van de symptomen. Ze leiden tot overmatig alcoholgebruik, korte lontjes en exploderende relaties. Hele gezinnen lijden eronder. Humanistisch raadsman Bart Hetebrij heeft ruime ervaring met hulpverlening aan militairen met posttraumatische stress-stoor-

Bart Hetebrij “Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in hoe macht werkt”, zegt Hetebrij. “En waar kun je macht beter aan het werk zien dan in het leger? Dat is de reden waarom ik in 1992 solliciteerde voor deze functie en graag wilde werken met dienstplich­ tigen. Met de komst van vrijwilligers in het leger en de daarbij behorende uitzendingen verschoof die interesse meer naar waarom mensen op missie wilden, wat voor invloed die missie op hun leven had, ten goede of ten kwade. En hoe hun keuzes beïnvloed werden door opgedane ervaringen.” De huidige missie in de Golf van Aden is zijn laatste. Per 1 februari 2013 gaat hij met functioneel leeftijdsontslag. Daarna zal hij zich als vrijwilliger inspannen voor veteranen.

8

nis (PTSS). Hij vaart momenteel in de Golf van Aden mee op de Nederlandse antipiraterijmissie, zijn laatste (zie kader). “Alle opvarenden zijn militairen en een groot aantal heeft eerdere missies gedaan. Niet alleen varende missies, maar ook uitzendingen met de landmacht in Afghanistan”, zegt Hetebrij. Ook tijdens deze missie helpt hij militairen bij de verwerking van traumatische gebeurtenissen. “Iemand vertelde mij hoe een voertuig achter hem op een bermbom liep en hoe de inzittenden ver uit het voertuig geslingerd werden. Twee inzittenden hebben het niet overleefd en twee anderen raakten zwaargewond. Hij heeft eerste hulp verleend. De beelden zullen altijd bij hem blijven. Hij kan er met mij over praten en iedere keer als hij dat doet, vindt verwerking plaats.” Srebrenica

Waar humanistische begeleiding van veteranen met PTSS uit bestaat, heeft Hetebrij opgeschreven in het artikel ‘From isolation to solidarity’, waarin hij de casus van Anton bespreekt. De beroepsmilitair heeft aanvankelijk zelf niet door dat hij disfunctioneert, maar voor zijn omgeving is dat overduidelijk. Zijn leidinggevende stuurt hem naar Hetebrij, omdat hij wil weten wat er aan de hand is. Die weet langzaam het vertrouwen te winnen van Anton, getuige van de massaslachting in Srebrenica. “Het trauma was van invloed op Antons beeld van de mensheid en zijn eigen levensovertuiging. In zijn geval betekende het dat er schade ontstond aan zijn relatie met anderen en dat hij zich in toenemende mate afzonderde”, aldus de humanistisch raadsman. Levensvisie

Hetebrij moedigde de getraumatiseerde militair keer op keer aan zijn verhaal te vertellen, waardoor die zijn emoties herbeleefde. “Door de thema’s in zijn relaas te identificeren en door daarop te reageren binnen het raamwerk van mijn eigen levensvisie, ontstonden weer mogelijkheden voor persoonlijke groei van Anton. Uiteindelijk lukte het hem zelfs weer relaties met anderen te onderhouden.” Betekenis geven aan het trauma en accepteren wat het met je identiteit heeft gedaan. Daarmee begint de weg omhoog, stelt Hetebrij. En identiteit is dan niet iets vaststaands, benadrukt hij. “Identiteit is wie je op dat moment bent en het startpunt voor denken, voelen en handelen. De volgende stap is jezelf begrijpen en weer persoonlijke groei realiseren.” Van PTSS afkomen is vaak een illusie. “Voor oudere veteranen die al heel lang rondlopen met deze klachten, zijn hoge verwachtingen over genezing niet realistisch. Vaak is beheersing en met de klachten kunnen omgaan het hoogst haalbare.” De Groningse veteranen uit de documentaire hebben een bijzondere manier gevonden om met de posttraumatische stress

HUMUS no. 3 | 2012

Het weerhaakje van het humanisme om te gaan: op de Molenhoeve, eigendom van een van hen, zijn ze begonnen met het nabouwen van een checkpoint van de VN. De hoeve is bovendien uitgegroeid tot een ontmoetingscentrum voor veteranen. Een plek ook waar ze kunnen overnachten als het thuis niet goed gaat. Forma: “De lol, gein en vriendschap die ze in dienst hebben, proberen ze hier terug te vinden.” Martijn van der Kooij

HUMAN zendt de documentaire Checkpoint-Molenhoeve op 3 december om 23.00 uur uit op Nederland 2.

HUMAN Doc laat alternatieven voor opsluiten vreemdelingen zien Een noodzakelijk kwaad, het kan niet anders. Dat lijkt het argument te zijn voor het gebruik van vreemdelingendetentie. In Nederland worden vrijwel alle migranten die ons land moeten verlaten opgesloten in gevangenissen. Met als doel ze beschikbaar te houden voor uitzetting. Vaak is de opsluiting langdurig. Ook als uitzetting herhaaldelijk niet lukt. Gezinnen met minderjarige kinderen gaan naar sobere gezinslocaties. Detentie is in de meeste gevallen een te zwaar middel. Het is inhumaan, schadelijk en ineffectief, betoogt het Humanistisch Verbond al jaren. Alternatieven zijn volgens het Verbond nodig en mogelijk. In een nieuwe documentaire van HUMAN zoekt regisseur Kees Vlaanderen naar bestaande alternatieven. In ‘terugkeerhuizen’ in België bieden coaches gezinnen zonder verblijfsvergunning begeleiding om zich voor

te bereiden op hun toekomst. Dat mensen hier veel vrijheid hebben leidt niet tot onderduiken op grote schaal. Integendeel. De Nederlandse overheid steunt sinds mei dit jaar enkele kleinschalige proefprojecten. In Amsterdam en Groningen begeleiden particuliere hulporganisaties mensen persoonlijk naar terugkeer, zonder detentie. Meer vrijheid en begeleiding bij het zoeken naar toekomstperspectief, biedt mensen meer ruimte verantwoordelijkheid en regie over hun leven te nemen. Dat is menswaardiger én effectiever, is de overtuiging van waaruit humanistische organisaties zich inzetten voor een humaan vreemdelingenbeleid.

Uitzending HUMAN Doc, over alternatieven voor vreemdelingendetentie:

Afgelopen zomer was ik in het Humanist House, honderd­twin­ tig kilometer buiten Moskou. Russische humanisten hielden er hun zomerschool en ik was er gastspreker. En wat geen boek, geen column of college bij mij kan bewerkstelligen, kregen Olga, Alec en Igor met hun verhalen voor elkaar. Ik kwam er als een zeer gemotiveerde humanist vandaan, behept met een flinke middelvinger. Daar op het platteland, waar nieuwe datsja’s de oude vervangen, voelde ik voor het eerst van mijn leven hoe ondermijnend het humanisme is. Noch religieuze, noch wereldse leiders van het nieuwe Rusland moeten er iets van hebben. Russische humanisten voelen de repressie, vertelden ze mij. Het verhaal ging dat drie deelnemers om die reden af hadden gezien van deelname aan de zomerschool. Vanwaar die repressie? We hebben toch een aardige, slome levensbeschouwing? Mutsen en laten mutsen, daar vat je het wel mee samen. Nee, er zit een zeer venijnig weerhaakje in ons denken, waar die gezagdragers als de dood voor zijn, dat de reden is om ons buiten de deur te houden en voor handlangers van Satan, buitenlandse agenten en jeugdbedervers uit te maken. Wat dat weerhaakje is? Gewoon: kritisch denken, vraagtekens zetten bij de uitingen van gezag en autoriteit. Dat blieven leiders niet. En hun slaafse volgelingen al helemaal niet. Nederland is een welvarend en liberaal eilandje in een door en door religieuze en autoritaire wereld. Onze vrijheden zijn nog steeds groot. Al kan je door linkse aanhangers van de islam wel voor het gerecht gedaagd worden, zoals Wilders overkwam, en mogen christenen met hun weigerambtenaren tot op de dag van vandaag hun discriminatoire praktijken voortzetten en moet je oppassen wat je publiekelijk over de profeet beweert. Toch zijn onze vrijheden nog steeds groot vergeleken met die van de boze buitenwereld. Humanisten in Rusland en andere landen opereren in repressieve, politieke en religieuze arena’s. Het gouden principe van leven en laten leven is er volstrekt niet aan de orde. De Russisch-orthodoxe kerk moet er niets van hebben, de zwarte baptistenkerken evenmin en laat ik mijn mond maar houden over de georganiseerde islam. Grote godsdiensten hebben zich zeer goed geïnstitutionaliseerd en spelen het spel om de macht als geen ander. Kritisch denken blijft nodig maar dat alleen is beslist onvoldoende. We moeten als humanisten altijd georganiseerd blijven, waar ook ter wereld. Macht bestrijd je niet alleen met mooie en kritische woorden maar vooral met tegenmacht en instituties. Humanisme is nergens vanzelfsprekend. Ook in Nederland niet.

maandag 10 december om 22.55 uur op Nederland 2.

Joep Schrijvers

HUMUS no. 3 | 2012

9

Eerste humanistisch bejaardenhuis dicht

Voor én met de bewoners Het eerste humanistisch bejaardenhuis van Nederland sluit zijn deuren. Een bezoek aan het A.H. Gerhardhuis in Amsterdam. “Mensen verheffen, dat was belangrijk en ik doe dat nog steeds. Dagelijks ben ik er mee bezig.” Voor de openstaande schuifdeuren van het A.H. Gerhardhuis staat een auto geparkeerd. Een oranje zeil bedekt net niet helemaal de schamele meubels op de aanhanger erachter. Eén van de 145 bewoners heeft een nieuwe bestemming gevonden. Het Gerhardhuis in tuinstad Slotermeer gaat sluiten. Het was het eerste huis voor buitenkerkelijken, het paradepaardje van de humanistische beweging, of het ‘rode bastion’, zoals architect W. van Tijen zijn trots noemde. In 1959 ging het huis open, na een intensieve samenwerking van initiatiefnemer De Dageraad en het Humanistisch Verbond. Markeert de sluiting het einde van een tijdperk? Of is het slechts het gevolg van de ouder­dom van het huis, gecombineerd met nieuwe regelgeving en de daardoor veranderende eisen aan de woonomstandigheden van ouderen? De meubels op de aanhanger zullen persoonlijk uitgezocht zijn, want, zo legt humanistisch geestelijk begeleider Martine van Dam uit: “Eigen keuze is belangrijk.” Daar is destijds goed over nagedacht. De bewoners mochten zelf hun kamers inrichten. Een belangrijk kenmerk van dit humanistisch huis, waar regels en betutteling zo veel mogelijk worden vermeden. Op de vijfde verdieping aan het eind van een lange gang, woont Frits – “Soessie, zo noemen de meisjes me hier” – van Soesbergen. De gang is in gele en oranje tinten geverfd en verbindt een rij voordeuren, waarvan bij sommige de naambordjes al

verwijderd zijn. Gewone voordeuren als in een straat, met een deurbel en een deurknop die alleen aan de binnenkant kan worden geopend. Beschadigingen aan de muur zijn al lang niet meer gerepareerd. Het tapijt is licht versleten. Doorleren

De bel klinkt hard. Meteen zwaait de deur open. Van Soesbergen (1924) heeft een heldere oogopslag, is slank, staat kaarsrecht en loopt op blote voeten. Hij gaat gekleed in een ribfluwelen broek en een sportief T-shirt en is ontroerend hartelijk. Terwijl hij koffie maakt, rijgt hij in hoog tempo de ene anekdote aan de andere, vergeet vervolgens de koffie en laat de meegebrachte koekjes onaangeroerd op het aanrecht liggen. Op twee kleine tafeltjes in de lichte kamer naast zijn stoel aan het raam liggen stapels kranten en boeken. Zoals een biografie van schaatser Ard Schenk. “Mijn hele leven heb ik enorm veel gesport”, vertelt hij. Atletiek, wielrennen, schaatsen. Hij laat zijn vele medailles zien. Het past in het plaatje. Het plaatje van een socialistische jeugd. Hij ging naar school in Amsterdam-Noord, de klompjes op een rij in de gang onder de kapstok. En hij mocht doorleren, naar de Handelsmulo, waar hij steno, drie talen, handelsrekenen en boekhouden leerde. Boekhouder bij de Arbeiderspers werd zijn eerste baan. Zijn vader werkte vanaf zijn dertiende, eerst in een pettenfabriek, later in een matrassenfabriek. Vader was werkloos tijdens de crisis. Moderne arbeiders, noemt Van Soesbergen zijn ouders. Een rood nest, lid van de SDAP. Regelmatig luisterde het gezin naar de radiotoespraken van het Humanistisch Verbond op de VARA-radio, op zondagmorgen. Toespraken van bekende humanisten als Jaap van Praag, Piet Thoenes en Piet Spigt. “Mensen verheffen, dat was belangrijk en ik doe dat nog steeds. Dagelijks ben ik er mee bezig. Met mensen te vertellen hoe het echt zit. Kennis bijspijkeren. Over taal bijvoorbeeld. Dan hoor je

Wie was A.H. Gerhard? Adriën Henri Gerhard (1858 - 1948) was humanist, vrijdenker, onderwijzer en begenadigd spreker. Hij was actief lid en voor­ zitter van vele organisaties zoals de Unie voor Algemeen Kiesrecht, De Dageraad, de Weezenkas en het Landelijk Onderwijs Comité. Hij was één van de oprichters van de SDAP. Hij meende dat door opvoeding elke generatie opgevolgd werd door een frissere en betere generatie. Daarvoor ‘diende men zich rekenschap te geven van de invloed van de eigen levenshouding op die van anderen.’ Bron: Jasper Groos, A.H. Gerhard, Humanistische Stichting A.H. Gerhardhuis, Amsterdam 1994.

10

HUMUS no. 3 | 2012

tijdens het weerbericht ‘de zon schijnt geregeld’. Alsof iemand dat zit te regelen. Regelmatig moet dat zijn natuurlijk. Mijn dochters plagen me er wel eens mee. Zij zijn beide onderwij­ zeres geworden.” Strijd

Na zijn beroerte en het overlijden van zijn vrouw, die hij zelf twee jaar lang tot haar dood verzorgd heeft omdat ze niet naar het ziekenhuis wilde, kwam hij een jaar of zes geleden terecht in het Gerhardhuis. Zijn moeder was er één van de eerste bewoners. “Toen was het nog echt humanistisch. Je merkte dat vooral aan de voordrachten die werden gehouden.” Zelf heeft hij toen ook eens een voordracht gegeven. Over het verschil tussen Humanitas, het Humanistisch Verbond en de Vrije Gedachte. Het zijn de drie constituerende organisaties die ervoor zorgden dat ook voor de buitenkerkelijken bejaardenhuizen werden gebouwd, waar zij onder gelijken en zonder hinderlijke invloeden en regels van kerkelijke instanties hun oude dag konden beleven. Nu merk je van dat alles niet veel meer, meent Van Soesbergen. De tachtiger noemt dat ‘zijn strijd’. Het is volgens hem misgegaan vanaf de jaren tachtig, toen besturen van bejaardenhuizen geen bewoners meer mochten plaatsen op grond van gesprekken en lidmaatschap van één van de drie organisaties. Door diezelfde wetgeving kwam steeds meer nadruk te liggen op langer zelfstandig thuis wonen: de bejaardenzorg werd te duur. Het sluiten van het Gerhardhuis is er een rechtsreeks gevolg van. Er worden andere eisen aan de woonomstandigheden gesteld. Die zijn meer op zorg en verpleging gericht. Eigen familie

Vele fusies vonden plaats waardoor kleine en zelfstandige huizen werden opgeslokt door grotere ketens en de eigen (humanistische) identiteit dreigde te verdwijnen. Zo werd het Gerhardhuis in 2001 via de Zonnehof en Antares deel van de Osiragroep. Van Soesbergen is er kritisch over. Hij vindt de marktwerking zorgelijk. Dat managers in zorginstellingen boven de Balken­ endenorm verdienen en dat ook levensbeschouwing onder­ geschikt aan de markt is geworden ‘slaat natuurlijk nergens op’, meent hij. “Er is geen idealisme meer.” Toch heeft hij ervoor gekozen naar het Leo Polakhuis te gaan, het tweede humanistisch bejaardenhuis in Amsterdam. Om een beetje ‘in de familie te blijven’. Een rondgang van Pam Hobbelman, directeur Zorg & Welzijn van Humanitas Woonzorgplus in Den Haag, wijst uit dat van de veertig van oorsprong humanistische huizen er zich 24 nog expliciet humanistisch noemen. Er is een tendens merkbaar dat sommige huizen zich juist weer onderscheiden door en met het humanisme.

Humanistisch raadsvrouw Van Dam komt binnen. “Je gaat naar het Leo Polak hè?” vraagt ze aan Van Soesbergen. In 1998 begon ze in het Gerhardhuis. Nu werkt ze er nog maar één dag per week en de rest van de tijd in het Leo Polakhuis. “Verwacht er maar niet te veel van Frits, van die eigen familie in het Leo Polak”, waarschuwt ze. De volgende dag wordt ze er bij een kerkdienst verwacht. Super-de-luxe

“Het is er nog wel, hoor, het humanisme”, vertelt Van Dam op haar kamer. “Dat geldt ook voor de verstokte humanisten, al zijn er de laatste jaren weinig van hen bij gekomen. In het Leo Polakhuis ga ik een apart groepje starten voor humanisten.” En dan vervolgt ze: “Opvallend in de tijd voor de fusies, toen het Gerhardhuis nog echt humanistisch was, was de saamhorigheid, het gevoel van verbondenheid. Er gebeurde ook zo veel op sociaal-cultureel gebied, zoals toneel en lezingen. Super-deluxe als je daar nu op terugkijkt. Er werd werkelijk over alles nagedacht: het humanisme lag ten grondslag aan de visie op zorg, de vrijheid om je kamer naar eigen smaak in te richten, het euthanasiebeleid. Dat kwam tot stand voor en met de humanistische bewoners. Nu is er eigenlijk bijna nergens meer tijd en geld voor.” Ze is wat gehaast en kiest haar woorden voorzichtig. Haar prioriteit is er voor de bewoners te zijn, hen bij te staan en met hen te praten over verliezen, afscheid nemen en... verhuizen. Op weg naar de uitgang zitten vier dames, waaronder een 94jarige Jordanese. Hun rollators staan keurig op een rij aan hun voeten geparkeerd. Zij wachten op een optreden van zanger Peter Dons, in de eetzaal. “Als de tafels aan de kant zijn gezet, mogen we naar binnen”, zegt de Jordanese met haar zangerige tongval. Ze heeft er zin in. “Het is maar wat je er zelf van maakt hè?” Het is precies de strekking van de tekst van Seneca op een poster bij de uitgang: ‘Het komt er op aan hoe goed je leeft, niet hoe lang’. Saskia Markx

Voor een beknopt overzicht van de humanistische bejaardenzorg in Nederland kunt u tercht op www.humanistischverbond.nl/gerhardhuis U leest er ook meer over Henriëtte Polak-Schwarz, die een belangrijke rol speelde in de oprichting, het bestuur en de financiering van het Gerhardhuis.

Op de foto’s: Bewoner Frits van Soesbergen met een mede bewoner (linksboven), hangend aan de deurpost (linksonder) en zittend in zijn woonkamer (rechtsboven). Foto’s: Jeppe van Pruissen

HUMUS no. 3 | 2012

11

Humanistische Canon

Een stoïcijnse oefening in geduld

Ik zit op de zolder van Brandstof, midden in Amsterdam. Net als vorig jaar vinden hier de opnamen plaats van het tv-programma ‘Durf te denken’, over de Humanistische Canon, gemaakt door HUMAN. Snoeren van camera’s en andere apparatuur liggen over de vloer. We kunnen ieder moment beginnen. Op het programma staat John Stuart Mill. Mill is de man van de vrijheid en is in de Humanistische Canon te vinden onder ‘liberalisme’. De inleider – filosoof en econoom Liesbeth Noordegraaf-Eelens - staat al klaar. Noordegraaf-Eelens heeft de vrijheid genomen een gestreepte jurk aan te trekken. Het publiek kletst wat en ik mopper een beetje; het duurt wel erg lang voor de opnamen beginnen. Technici prutsen aan lampen en cameramensen kijken elkaar bezorgd aan. Het is de jurk. Gestreepte kleding kan niet op televisie, daar gaat het scherm van dansen. Diverse dames uit het publiek bieden Noordegraaf-Eelens alternatieve kledingstukken aan: een trui, een vest. Maar nee, er moet een nieuwe jurk worden gekocht. Levenscoach

Arjen van Veelen, NRC-journalist en schrijver wordt van de lunchtafel getrokken. Hij stond als tweede inleider gepland en behandelt Seneca, de levenscoach uit de oudheid. Of hij als eerste wil spreken. Een typisch voorbeeld van Seneca’s levensles: je hebt de werkelijkheid niet onder controle. Net als alle Stoïcijnen dwingt ook Seneca je tot het scherpe besef dat de

Tv-serie over Canon-Denkers Vrijdagmiddag 16 november om 15.30 uur is het zover, de nieuwe tv-serie ‘Durf te denken’ begint. Zes nieuwe Humanistische Canon-denkers op Nederland 2. Na lang overleg zijn HUMAN en het Humanistisch Verbond tot een weloverwogen keuze gekomen. De opzet is licht gewijzigd; er is meer ruimte voor de inleider die - ondersteund door beeldmateriaal – de denker behandelt. De animaties zijn gebleven. Hou de website van het Humanistisch Verbond of HUMAN in de gaten. Her­ haling van de serie: van zaterdag 17 november tot en met 22 december (15.30 uur).

wereld zijn eigen gang gaat. Ofwel je beweegt soepel mee, of je put jezelf uit in zinloos verzet. De opnamedag werd een goede stoïcijnse oefening in geduld. Jammer genoeg had ik daar allemaal geen tijd voor en moest ik weg voor Mill begon. Wie kunt u naast Seneca en Mill nog meer voorbij zien komen op televisie? De Verlichtingsdenker Hume bijvoorbeeld, behandeld door Ton Vink die delen van zijn werk vertaalde. Ook Hume houdt ons met de voeten op de grond. Bijvoorbeeld door duidelijk te maken dat onze ideeën meer over ons zeggen dan over de realiteit. Wees sceptisch over je eigen kennis en beperk je tot zintuiglijke waarnemingen, zo beveelt hij aan. Ander mens

Ook Nietzsche is gekozen en wordt door filosoof Joep Dohmen behandeld. Ik ben een Nietzsche-fan en kan me er niet toe brengen hem in een paar zinnen samen te vatten. Nietzsche moet u lezen, uren en weken lang. Na Nietzsche bent u een ander mens, dat u het weet. Wilt u liever blijven wie u bent? Sla Nietzsche dan maar over. Foucault wordt besproken door filosoof Henk Oosterling. Foucault lezen verandert u niet, u blijft gewoon dezelfde. Er bestaat volgens hem namelijk geen ‘u’, geen vaste identiteit of persoonlijkheid. U bent een illusie, gecreëerd door structuren van taal en macht. U spreekt niet, u wordt gesproken. In zijn latere werk zoekt Foucault naar nieuwe wegen van vrijheid, de zogenoemde vrijheidspraktijken. Hij vindt inspiratie bij de oude Griekse en Romeinse filosofen en legt de basis voor de hedendaagse levenskunst. Naam van de roos

U kunt de zes vrijdagen nu al reserveren in uw agenda. Familie kijkt gewoon mee, sporten doet u op zaterdag en zondagochtend kunt u ‘De naam van de Roos’ van Umberto Eco lezen. De roman speelt zich af in de middeleeuwen en gaat over moord en een verboden boek. Eco herinnert ons er eraan dat denkers en hun teksten niet altijd openlijk toegankelijk waren. Bovendien is het verboden boek het verdwenen werk van de laatste filosoof in de reeks – ook wel de filosoof. Aan hem hebben we de in­deling van onze wetenschappen te danken, hij onderzocht werkelijk alles en hij leert u karakterontwikkeling. Wie het is? Ach, u heeft het natuurlijk al geraden. Anders merkt u het vanzelf, vanaf 16 november bij HUMAN. Zes weken lang denkers uit de Humanistische Canon. Esther Wit De auteur is hoofdredacteur van de Humanistische Canon. Voor meer informatie: www. humanistischecanon.nl

12

HUMUS no. 3 | 2012

Werk van Karim Rachid Omayri (detail)

Karim Rachid Omayri

Karim Rachid Omayri verfrommelt kranten tot papiermaché en maakt daarmee kunstwerken. De Irakees laat in zijn werk de kwetsbaarheid van het individu zien.

traditionele materialen als verf, keramiek en papiermaché. Maar als de inhoud van het werk erom vraagt ook van diverse kunststoffen als silicoon en acrylaten. Op straat gevonden voorwerpen kunnen aanleiding zijn om in combinatie met andere materialen een persoonlijk verhaal te vertellen.’ Uitgeprocedeerd

‘Kunst maakt zichtbaar’, zei Paul Klee. Dat geldt zeker ook voor wat Omayri maakt. Zijn werk confronteert ons met een werkelijkheid, waar wij meestal niet bij stil staan. Zijn levensverhaal geeft daar ook alle aanleiding toe: geboren op 31 juli 1969 in Bagdad en in 2007 als asielzoeker naar Nederland gekomen. Hij woonde en werkte tot oktober 2011 in Apeldoorn. Portretten

Een naakt naast een gehelmde kop met felrode lippen, symbolen van kwetsbaarheid en geweld. In Omayri’s werk komen vaak gezichten voor. Hij toont ons portretten van één enkel gezicht; in de mooiste kleuren blauw en rood schildert hij de pijn die van het gezicht af te lezen is. Of hij maakt een heel paneel vol met kleine portretjes: we zijn met velen maar worden we ook als individu gezien? Het is een belangrijke vraag die in de kunst van Omayri vaak terugkomt.

Het persoonlijk verhaal van Omayri stemt niet tot vrolijkheid. Hij kreeg in 2011 te horen dat hij in Nederland uitgeprocedeerd was. Zijn kunstenaarsvrienden in Apeldoorn boden hem in augustus 2011 ruimte om nog een keer zijn werk tentoon te stellen in de Weekendgalerie aan de Loolaan. Zijn kunst staat nu op een zolder in Nederland. Omayri is inmiddels een nieuwe procedure gestart om toch asiel te krijgen. Volgens onze regerende politici is het in Irak veilig. Hoe relatief het begrip ‘veiligheid’ kennelijk is, is dagelijks te zien op het nieuws. Politici sluiten graag hun ogen voor het individu en laten hun oren hangen naar de massa. Zij zouden het werk van Omayri eens goed moeten bekijken. Jan Schrauwen

Karim exposeerde onder meer tijdens tentoonstellingen in Rotterdam, Den

Materiaal

Haag, Rome, Wenen en Bagdad. Hieronder een overzicht van zijn Nederlandse

Omayri studeerde van 1987 tot 1995 aan de Academie voor beeldende kunsten in Bagdad. ‘Zowel de technieken van de oude meesters als het ontwikkelen van een eigentijdse en persoonlijke visie op een combinatie van beeld, zeggingskracht en materiaalgebruik’ kwamen daar uitgebreid aan bod, zo staat te lezen in de brochure bij de tentoonstelling ‘Niet zien wel kijken’, die in 2011 in Apeldoorn werd gehouden. ‘Dit wordt duidelijk weerspiegeld in het werk van deze kunstenaar. Zowel in twee- als in driedimensionaal werk maakt hij gebruik van

exposities:

Wilt u ook exposeren op de website van het Humanistisch Verbond? De werkgroep Humanisme en kunst roept u op om maximaal vijf foto’s in jpeg-formaat van eigen werk te sturen naar [email protected], vergezeld van een korte toelichting. Vier keer per jaar, bij het uitkomen van Humus, wordt er werk van een nieuwe exposant op de website gepubliceerd. Kijk op www.humanistischverbond.nl/specials/humanismeenkunst voor de criteria.

• ‘Mooi Laak’, Centrum Vliethage, Den Haag, 9 oktober 2009. • ‘Arabic Lights’, zes Europese kunstenaars van Arabische afkomst, Cinerama

Filmtheater Rotterdam, juni 2010. • ‘In your face’ in Kunstruimte RIM in Apeldoorn, januari-februari 2011. • ‘Niet zien wel kijken’ van de Stichting Ateliers Apeldoorn in september 2011.

Zie: www.ateliersapeldoorn.nl/node/814

Socrateslezing door Philipp Blom Noteer alvast in uw agenda: De Socrateslezing op zondag 4 november van 15.00 - 17.00 uur in Sociëteit De Witte, Den Haag. De van oorsprong Duitse historicus, romancier, vertaler en journalist Philipp Blom neemt ons mee naar de radicale Verlichting om lessen te

HUMUS no. 3 | 2012

trekken voor de toekomst van Europa. Een toekomst waarin we onze behoefte naar zin, verhalen, lichamelijkheid en rituelen erkennen, maar seculier leren invullen. Voertaal is Nederlands. Aanmelden via www.humanistischverbond.nl

13

Jong HV

Het humanisme van mijn generatie

Sommige geven invulling aan hun leven door twintig uur of meer per week MTV te kijken.

Jongeren zijn klaar met het profileren van het humanisme als radicaal secularisme, een strijd tegen kerkelijk gezag. Gaat het humanisme aan zijn eigen succes ten onder? Waar liggen de kansen? Sid Lukkassen verkent de mogelijkheden. Er is zo veel vrijheid van denken bereikt dat er niet meer gestreden hoeft te worden. De Nederlandse samenleving is grotendeels ontkerkelijkt, met het gevolg dat de humanisten zich terugtrokken in de huiskamer en achter de televisie kropen. Het onderscheid tussen humanistische zelfvorming - en zelfexpressie überhaupt - lijkt vervlogen, waardoor het Humanistisch Verbond overbodig dreigt te zijn geworden. Kerkelijk

De meeste leden van het Verbond zijn religieus op­gevoed en van huis uit gewend om (bijbelse) teksten te lezen en betogen aan te horen over levensbeschouwing. Ze zijn grootgebracht vanuit het idee dat je jouw leven niet zomaar aannemen moet, maar volgens een leidraad dient in te richten. Alleen kwamen ze er in de loop van dat leven achter zich niet meer in dat kerkelijke gedachtegoed te kunnen vinden, en richtten zich derhalve op humanistische bronnen: bijvoorbeeld filosofie in plaats van theologie. Men kwam samen om naast de bijbel ook andere levensbeschouwelijke bronnen te lezen, zoals de filosofieën van Oude Grieken en Verlichtingsdenkers. De meesten van mijn generatie zijn echter zo seculier opgevoed dat ze niet eens weten wat secularisme is. Die zijn niet meer religieus of ongelovig, maar alleen nog consument. Lijfspreuk

De worsteling van jonge humanisten staat los van de rol van religie in de samenleving en houdt vooral verband met het Postmodernisme, met de subjectivering van alles. Als iedere voorkeur als een kwestie van persoonlijke smaak wordt gezien, dan is er ook geen humanistisch discours meer te voeren. ‘Een voorwaarde om gelukkig te kunnen zijn is mezelf te accepteren zoals ik ben, dus ik ben goed zoals ik ben, dus mijn mening en de wijze waarop ik mijn leven inricht zijn ook goed.’ Dit lijkt de lijfspreuk te zijn die de huidige samenleving door het vrijdenken van de jaren zestig en de materiële voorspoed van de jaren negentig op het lijf geschreven is. Maar hoe is daarop een humanistische koers te varen? Want humanisme is gericht op het verheffen van de mens, op het zo volmaakt mogelijk vormgeven aan het menselijk leven, en veronderstelt dus een bui14

tensubjectief referentiepunt. De één geeft misschien invulling aan zijn leven door twintig uur of meer per week MTV te kijken, de ander door dagenlang te winkelen. Waar blijven dan de (klassieke) humanistische deugden? Verbinden

Het Postmodernisme leidde tot een versnippering en verwaaiing van identiteiten. Als je een beweging wil die langer blijft bestaan dan één of twee generaties, heb je mensen nodig die bereid zijn het leven in het teken te stellen van een gedachtegoed, in plaats van dat gedachtegoed aan te passen aan wat voor hen op dat moment het gemakkelijkst uitkomt. Frits van Werven, penningmeester afdeling Arnhem, suggereert dat het

‘De worsteling van jonge humanisten staat los van de rol van religie’ Humanistisch Verbond zoiets zou kunnen worden als Natuurmonumenten. De ontzuiling is voltooid en mensen hebben de vrijheid bevochten om hun identiteit buiten religieuze instituties te vormen. Lid worden drukt daar te zwaar op, en ervaart men als verplichtend – beter zou het zijn te werken met donateurs. Ook kerkgenootschappen en politieke partijen lopen leeg. De maatschappij lijkt doortrokken van een algehele angst voor commitment. Ook in vriendschappen: ‘We bellen wel, we zien wel.’ De Postmoderne mens onderhoudt slechts dunne relaties – relaties die dwarrelen en dralen, maar nooit floreren. Misschien dat je daar als Humanistisch Verbond onder het motto ‘verbinden’ een tegenbeweging van zou willen zijn. Sid Lukkassen

Dit artikel is een bewerking van het opinieartikel van Lukkassen op de website DeJaap, eenvoudig via Google te vinden (trefwoorden: ‘DeJaap’ en ‘Humanisme mijn generatie’). Op het jongerenweekend van april 2012 in Markelo spraken humanistische jongeren over de vraag hoe het humanisme in de 21ste eeuw vorm kan krijgen.

HUMUS no. 3 | 2012

De Werkvloer

Zorgen wegnemen

De Stichting Steunfonds Hu­ manisme wikkelt een nalaten­ schap met de grootst moge­ lijke zorgvuldigheid af, geheel naar wens van de overledene. Vrijwel niemand vindt het prettig om over de eigen dood na te denken. Toch weet iedereen dat dit moment een keer zal komen. Vaak groeit op latere leeftijd de behoefte om zaken te regelen die verband houden met het afscheid nemen van het leven. In de vele jaren dat het Steunfonds bestaat heeft de dienst een goede naam opgebouwd. Het team nalatenschappen van het Steunfonds bestaat inmiddels uit vier juridisch medewerkers, allen met een notariële achtergrond. “Vertrouwen, zorgvuldigheid en integriteit zijn de sleutelwoorden die de werkwijze en benadering van het steunfondswerk kenmerken”, zegt Machteld van Muiswinkel van het Steunfonds.

De medewerkers van het Steunfonds werken op een heel persoonlijke manier. Wanneer iemand aangeeft een gesprek te willen, komt een van de medewerkers op huisbezoek. Naast een eerste kennismaking is dit gesprek bedoeld om de werkwijze van het Steunfonds bij de afwikkeling van een nalatenschap goed door te nemen, zodat de persoon zelf kan beoordelen of deze werkwijze bij hem of haar past. Ook kunnen de medewerkers advies geven over het testament en andere zaken die belangrijk zijn om te regelen bij het afscheid van het leven.

Wisselwerking Volgens Steunfondsmedewerker Jan Willem Steenks is het werk gebaseerd op een wisselwerking: “Enerzijds wikkelen wij voor mensen hun nalatenschap af en zorgen ervoor dat hun persoonlijke wensen worden uitgevoerd, anderzijds leveren deze mensen

een financiële bijdrage aan het humanisme door in hun testament een legaat of erfdeel op te nemen voor het Steunfonds. Daarmee wordt het werk van het Humanistisch Verbond mede mogelijk gemaakt en wordt bijgedragen aan een humane samenleving.”

Laten bezinken “Na het eerste gesprek kunnen de mensen rustig de tijd nemen om de zaken die aan de orde zijn gekomen nog eens goed te overdenken en te laten bezinken”, zegt Steenks. “Daarna besluiten ze of zij het Steunfonds tot executeur benoemen. Nadat die keuze is vastgelegd in een testament, volgt een tweede gesprek met een van ons waarin de persoonlijke wensen over de afwikkeling van diverse zaken wordt besproken.”

Roeland Ensie

Colofon Humus is het ledenblad van het Humanistisch Verbond. Het verschijnt vier keer per jaar. Zelf denken samen leven is de lijfspreuk van het HV. Het ledenblad informeert over ontwikkelingen binnen het Humanistisch Verbond, de humanistische beweging in het algemeen – op nationaal en internationaal niveau – en de invloed van de humanistische levensbeschouwing op de samenleving. Een HV-lidmaatschap inclusief ledenblad Humus (4x per jaar) bedraagt € 60,- per jaar (mensen met een minimuminkomen en studenten tot 27 jaar betalen € 30,- per jaar). Lidmaatschappen worden automatisch verlengd tenzij voor 1 november schriftelijk wordt opgezegd. Bereikbaarheid landelijk bureau: tel.: (020) 521 90 00 e-mail: [email protected] Hoofdredactie: Lize Alink (a.i) Eindredactie: Martijn van der Kooij Redactie: Paulien Boogaard, Roeland Ensie, Saskia Markx, John Min, Esther Wit Foto’s cover: Jeppe van Pruissen, www.jeppevanpruissen.nl Druk: De Raat & De Vries media services Gesproken Humus: Felicia Brokerhof Uitgave: Humanistisch Verbond (Redactie)adres: Postbus 75490, 1070 AL Amsterdam, tel. (020) 521 90 93 of [email protected] website: www.humanistischverbond.nl

Het Humanistisch Verbond is lid van de Humanistische Alliantie

Volgende Humus verschijnt: december 2012 Kopij inleveren tot: 8 november 2012

HUMUS no. 3 | 2012

15

Humanist aan het woord

‘Laat je rimpels goed uitkomen’

Lang werkte Hanneke Bruinsma op het landelijk bureau van het Humanistisch Verbond. Ze geniet nu van haar pensioen, maar zit beslist niet stil. Een goed moment om haar een aantal humanistische thema’s voor te leggen. Zelfbeschikking

“Zelfbeschikking begint bij beroepskeuze en levensstijl. Als meisje uit een katholiek gezin met zeven kinderen wilde ik alleen maar moeder worden. Maar toen ik dat eenmaal was, bleek ik er niet genoeg aan te hebben. Toen moest ik voor het eerst echt kiezen. Dat werd een rechtenstudie, waar ik pas echt iets mee gedaan heb in mijn functie bij het Steunfonds Humanisme. Eerst ging ik de politiek in als wethouder en vervolgens ben ik als manager en bestuurder in diverse organisaties actief geweest. Maar uiteindelijk ligt mijn hart bij het uitvoerende werk, nu als vrijwilliger. Zo ben ik actief in de buurt waar ik op tien hoog in een flatcomplex woon temidden van allerlei verschillende leeftijden en culturen. Veel mensen snappen niet waarom ik hier ben gaan wonen, maar voor mij is het een welbewuste keuze voor een leefstijl. Steeds groter en mooier is de norm waar ik van afwijk.” Vrijheid

“Wanneer je gevangen zit in een verwachtingspatroon dat anderen van je hebben, is het de kunst daaraan te ontsnappen. Een beetje geld helpt dan wel. De Duitse leraar op school leerde ons al: ‘die Gedanken sind frei’. Maar als de omstandigheden waarin je met je vrije gedachten zit niet goed zijn, dan blijft het toch een gevangenis. Het is de kunst om vrijheid in je hoofd vorm te geven door de keuzes voor vrienden en je leefomstandigheden. Maar de faciliterende voorwaarden zijn wel belangrijk, die heb je niet altijd in de hand. Niet iedereen heeft geluk. Dan blijf je beperkt tot ‘die Gedanken sind frei’, en dat moet je blijven vasthouden.”

dat het je eigen keuzes zijn? Ik heb toch wel een zekere beheersdrift, ik moet wel eigen baas blijven en de regie over mijn eigen leven houden. Dus moet ik blijven bedenken hoe ik mij prettig voel bij wat ik nog kan.” Gelijkwaardigheid

“Dat is een moeilijk begrip. Wanneer mensen hun huis moeten verlaten krijgen ze niet een gelijkwaardige woning maar een passende woning. Passend is dan echt het stramien wat een ander jou oplegt en gelijkwaardig kan je alleen maar zelf beslissen. Gelijkwaardig is voor iedereen weer anders. Dus ik vind dat een onbruikbaar woord. Ik heb destijds een rechtenstudie gekozen omdat ik mee wilde werken aan gelijke kansen voor iedereen, dat vind ik heel belangrijk. In gelijkwaardigheid zit een beoordelingsfactor en daar kan ik niet goed mee uit de voeten omdat die individueel zo verschillend is.” Verantwoordelijkheid

“Iedereen draagt verantwoordelijkheid en het nemen ervan is een bewuste keuze. Die kan je een ander niet opleggen maar je kan er wel op attenderen. Een beetje zorg voor elkaar is wel belangrijk, want niet iedereen kan verantwoordelijkheid dragen. Ik heb gewerkt met jongeren met een verstandelijke beperking, daarvoor maakten we het boekje ‘Tips tegen betutteling’. Enig, met foto’s erin. Het boekje ging over kleding kopen, of zelf met de bus gaan, dingen die ze zelf kunnen beslissen. Over de eigen verantwoordelijkheid, maar ook over wat de grenzen zijn aan riskante situaties. In een samenleving die wil beschermen is het altijd zoeken naar een balans tussen regels opleggen, inspireren en aanspreken op verantwoordelijkheid. Ik ben verantwoordelijk geboren, bij hulpeloosheid of misbruik van macht voel ik mij verantwoordelijk, en dat gaat echt ver hoor. Ik bemoei me ermee, daar zie je toch de moeder in me, maar het pakt niet altijd even goed uit.” De vergissing

“Soms ben ik te resoluut, te snel misschien. Maar dan denk ik vaak: ik kan er altijd nog op terug komen, wat mij betreft zijn het zulke kleine dingen. Dan is het even knarsetanden en dan accepteren…”

Goed ouder worden

“Zorg dat je flinke rimpels krijgt en laat ze goed uitkomen. Vanaf het moment dat ik grijze haren kreeg dacht ik: zo, nou begint de vrijheid. Ik kan nu nog alle kanten op, ik kan gaan wandelen of fietsen. Ik hou van activiteiten waarbij ik niet afhankelijk ben of er iemand mee gaat. Maar ik probeer mij wel eens af te vragen hoe ik het zou beleven om lichamelijk afhankelijk te worden van mensen. Als je ouder wordt met allerlei beperkingen en niet meer uit de voeten kunt, kun je dan toch nog dat gevoel houden 16

De inspiratie

“Wat ik boeiend vind, zijn de verschillen tussen mensen. En hoe ze met macht omgaan. En mijn luchtkasteel op tien hoog, het effect van die ruimte en wat je ziet. De ondergaande zon, de bossen, weilanden en luchten: dat zorgt voor een soort nederigheid.” Roeland Ensie

HUMUS no. 3 | 2012