2-2-2015
. Houtbouw en funderingen in de Zaanstreek 1000-1900 P. Kleij, gemeentelijk archeoloog Zaanstad, Wormerland en Oostzaan
Opzet verhaal: 1. Ontginning van de Zaanstreek 2.
Houtbouw
3. Funderingen
PAGINA
.
. 1. Ontginning Voor het jaar 1000 was Zaanstad één groot veenmoeras. Het veenpakket was niet vlak maar bestond uit kilometers lange ruggen met een hoogte van maximaal 4 meter. Daartussen lagen veenrivieren zoals b.v. de Zaan.
PAGINA
PAGINA
.
. Het Zaanse veenmoeras werd ontgonnen door boeren die een gemengd bedrijf hadden: grasland met vee en akkerland met graan. Haaks op een veenstroom groeven ze sloten zodat langwerpige percelen ontstonden. Het water uit het land werd via de sloten afgevoerd waardoor het land droog werd.
PAGINA
PAGINA
1
2-2-2015
. Veen bestaat voor 80% tot 90% uit water. Door ontwatering treedt daarom bodemdaling op. In de eerste 50 jaar is de bodemdaling soms anderhalve meter. In 150 jaar kan hij meer dan 3 meter bedragen. Bijvoorbeeld: Holme post, Engeland.
PAGINA
PAGINA
. 2. Houtbouw
. Huis Q, Assendelft, 500 v. Chr.
De oudste in de Zaanstreek opgegraven huisplattegronden liggen in het westen (Assendelft, Krommenie), op de overgang van het kleigebied naar het veengebied. Ze liggen op de zandige oevers van stroompjes of op ingezakte veenheuvels. De datering van deze huizen ligt in de IJzertijd en de Romeinse Tijd, ofwel de periode van 700 v. Chr. tot 250 n. Chr.
PAGINA
PAGINA
.
.
• Rechthoekige plattegrond, driebeukig.
Volksverhuizingstijd en Vroege Middeleeuwen (300 - 950 n. Chr.).
• Staanders dragen het dak (dragende functie).
• Zaanstreek onbewoond.
• Vlechtwerkwanden houden de kou en regen buiten en de warmte binnen (gordijnfunctie).
• Bewoning zet zich voort in het duingebied, in de duinstreek handhaaft de bouwtraditie zich.
• Ongeveer 1/2 staldeel, 1/3 derde is woondeel, rest opslag of werkplaats.
• Na 950 n. Chr. vestigen zich weer mensen in de Zaanstreek. Ze kwamen uit het duingebied.
• Langhuis in de Friese traditie.
PAGINA
PAGINA
2
2-2-2015
.
.
Huis 1, 10e tot 13e eeuw, Assendelft.
Boerderijplattegrond, 14e tot 16e eeuw (bouwhistorische reconstructie)
Nieuw: nu ook wanden van plaggen.
Nieuw: nu ook wanden van planken (hebben ook een gordijnfunctie).
PAGINA
PAGINA
.
Op het einde van de middeleeuwen veranderde de bouwwijze in Nederland: Verstening.
.
Vanwege de slappe bodem en de aanwezigheid van de vele scheepswerven met de bijbehorende houtzaagmolens en houthandel bleef na 1600 de houtbouw overheersend in de Zaanstreek.
• Stenen muren dragen het dak. • Balken van de tussenverdiepingen in de muren ingelaten.
• In de houtbouwarchitectuur van de Zaanstreek bleef de middeleeuwse constructiemethode (staanders dragen het dak, muren een gordijnfunctie) voortbestaan. • Alleen de fundering en haard van baksteen.
PAGINA
PAGINA
. Driebeukig huis tot in de 17e eeuw gebouwd (Zuideinde 139, Westzaan,1635).
PAGINA
. 15e/17e eeuw: overgang van driebeukig huis naar tweebeukig en éénbeukig huis.
PAGINA
3
2-2-2015
.
Eén en tweebeukige huizen tot in de 19e eeuw gebouwd. Komen voort uit de middeleeuwse bouwwijze, die terug gaat tot in de IJzertijd.
. Tweebeukig huis (Nauernaschevaart, Wormerveer, 1741).
• Staanders dragen het dak. • Houten en soms deels stenen wanden met gordijnfunctie.
PAGINA
PAGINA
.
.
Eénbeukig huis (Haaldersbroek 11, Zaandam, 1661).
18e eeuw, gevels versierd naar voorbeelden uit de stad. Bouwwijze (staanders dragen het dak) blijft gelijk (Zaandam, Zaanse Schans, rond 1750).
PAGINA
PAGINA
. 1901, invoering Woningwet. • Verbod op houtbouw in de woningbouw.
. 3. Funderingen Archeologisch onderzoek in Oostzaan (2002 – 2014), Zaandijk (2004) en Krommenie (2011) heeft veel gegevens opgeleverd over funderingen in de Zaanstreek door de eeuwen heen.
• Einde duizenden jaren oude traditie. • Houtbouw gaat bij pakhuis- en kantoorbouw nog door tot aan de oorlog.
In de IJzertijd en de Romeinse Tijd werden de staanders simpelweg direct in de grond ingegraven. Nadeel: na 50 jaar was de staander doorgerot op de overgang van het grondwater naar de droge grond. In de Middeleeuwen en later worden de woningen gefundeerd. Er waren ruwweg twee soorten funderingen: plaggenfunderingen en palenfunderingen.
PAGINA
PAGINA
4
2-2-2015
.
.
Plaggenfunderingen De oudste funderingswijze, begint met de ontginning rond 1000. In steden verdwijnt hij al in de 13e en 14e eeuw. Loopt in de Zaanstreek zeer lang door, zeker tot 1500, mogelijk zelfs tot 1575. Plaggen gaan langer mee dan 50 jaar. Huizen verzakken en vervormen door dalende bodem. Een plaggenfundering zakt mee, is flexibel. Vooral in de eerste vijftig jaar na de ontginning speelde dit mee.
PAGINA
PAGINA
.
.
Plaggenfunderingen in twee soorten: smalle en brede.
Smalle plaggenfundering. Daarop een wand van gevlochten takken of planken?
Brede plaggenfundering. Daarop een plaggenmuur?
PAGINA
PAGINA
.
.
Reconstructie van de bouw van een zodenhuis, Firdgum, Friesland. PAGINA
PAGINA
5
2-2-2015
.
.
Glaumbaer, IJsland PAGINA
PAGINA
.
. Poerenfundering
Stenen, geheide fundering Twee soorten: poerenfundering en doorlopende fundering. Poerenfunderingen en doorlopende funderingen voor kerken, en mogelijk rechthuizen, al vanaf de 15e eeuw. Poerenfunderingen voor gewone woningen na 1575. Doorlopende fundering voor gewone woningen pas in de loop van de 17e eeuw.
Een poerenfundering bestaat uit ingeheide slieten (korte stammetjes) waarop kespen (plankjes) rusten waarop weer een poer (gemetselde pilaartje) staat. De slieten hebben een lengte van 2 tot 6 meter. Rijen poeren achter en naast elkaar ondersteunen een huis. Het geheel rust op de kleef in het veen. De poeren worden op hun plaats gehouden met ankerpaaltjes. Die zijn buiten de Zaanstreek (nog) niet aangetroffen. Twee soorten poeren: grote en kleine.
PAGINA
PAGINA
.
. Doorlopende funderingen Doorlopende funderingen komen vooral voor bij stenen muren, maar ook bij houten. Er zijn twee soorten, de Rotterdamse en de Amsterdamse fundering. Worden soms ook op hun plaats gehouden met ankerpaaltjes. Dit is elders niet aangetroffen. De heipalen zijn regelmatig van hergebruikt hout zoals oud constructiehout maar ook van de toppen van sparren.
Kleine poer
Grote poer De funderingen zijn soms op de kleef gebouwd, maar soms zijn de palen ook doorgeheid tot op de eerste zandlaag (Boerenplaat, 7 9 meter diep).
PAGINA
PAGINA
6
2-2-2015
.
.
Rotterdamse fundering met ankerpaaltjes. PAGINA
Amsterdamse fundering met nagels.
PAGINA
.
.
Paal op de kleef kan 1000 kilo dragen. Zakt met de bodem mee. Paal op een zandplaat kan tot wel drie keer zoveel dragen. Nadeel: door bodemdaling kunnen huizen gaan scheuren omdat de paal niet meezakt.
Na de oorlog allerlei andere manieren van funderen, maar dat is archeologisch (nog?) niet van belang…
De helft van de bouwkosten van een huis ging soms in het heien zitten. Daarom een combinatie van heien op de zandplaat en op de kleef funderen?
PAGINA
PAGINA
.
Einde
PAGINA
7
