Het waait in de school
Als het buiten waait, waait het binnen ook. In de kelder van Het Oelebred zit een kikker. Het ruikt er muf. De school is oud en af. Al jaren. Zoals bijna alle schoolgebouwen in de gemeente Tynaarlo. Gaan we aanpakken, zei de gemeente in 2003. Er kwam niks van terecht. Hoe een droom een nachtmerrie werd. ARTIKELINFORMATIE 3 JULI OM 21:53 UUR DVHN
AFBEELDINGEN
Henk Kosmeijer, wethouder in Tynaarlo in 2003, had een droom. De hele onderwijshuisvesting in de gemeente op de schop. De meeste schoolgebouwen, zoals die van de openbare basisschool Het Oelebred in het dorp Tynaarlo, stamden uit de jaren zeventig en waren versleten. Zijn idee: elf nieuwe multifunctionele accommodaties (mfa's). Verzamelgebouwen waarin behalve voor scholen ruimte zou zijn voor kinderopvang, sport, de klaverjasclub, bingoavonden en wat al niet meer. Een goed idee. Een heel goed idee. Maar daarvan is, twaalf jaar nadat Kosmeijer zijn droom uitsprak, weinig terechtgekomen. Van de elf geplande mfa's staan er slechts drie. Een in de wijk Ter Borch in Eelderwolde, een in Yde en een in Zeijen. De eerste is te klein, de andere twee te groot. Behalve de bezetting is de exploitatie een probleem, evenals energiekosten en beheer.
Toch mogen die scholen zich gelukkig prijzen, want de andere zitten nog steeds in de aftandse gebouwen. Ofwel: er is iets niet helemaal goed gegaan. Hulp van ouders De lerarenkamer en centrale ruimte van Het Oelebred hebben een fris kleurtje. Dat is voor de kerst van 2014 gedaan door een opa van een van de kinderen. De oudervereniging doet veel voor de school. Zij timmerde een nieuw podium. In het voorjaar van 2014 heeft ze nieuwe speeltoestellen op het plein geplaatst. Maar je kunt ouders niet om hulp blijven vragen. Het houdt een keer op. De droom van Kosmeijer begon in 1998. De Joodse gemeenschap in Zuidlaren kwam bij hem met het plan de synagoge op te knappen. Een mooi idee, vond hij, alleen verhuurde de gemeente het gebouw aan inbrengwinkel Dozijntje. Die moest eruit. De wethouder ging op zoek naar een nieuwe plek voor Dozijntje en kwam erachter dat de inbrengwinkel 400 gulden huur betaalde. Niet per maand, per jaar. Hij schrok. In diezelfde tijd boog Kosmeijer zich over de renovatieplannen voor de oude mavo en het dorpshuis in Zuidlaren. Daarvoor was geld gespaard. De architect zei: ,,Voor hetzelfde bedrag zet ik iets nieuws neer.'' Overzicht Die twee kwesties zetten de wethouder aan het denken. Blijkbaar had hij geen goed overzicht van wat de gemeente precies bezat en verhuurde – niet zo gek gezien de recente gemeentelijke herindeling – en blijkbaar hoefde nieuwbouw niet duurder te zijn dan renovatie. Werd het niet eens tijd voor een goed beleid? De wethouder vroeg zijn ambtenaren een overzicht. Eerst werd de situatie in Eelde-Paterswolde uitgezocht. Kosmeijer herinnert zich: ,,Dat leverde een tegelijk triest en prachtig resultaat op. Triest want alle gebouwen konden weg. Prachtig omdat het kansen bood.''
Oud-wethouder Henk Kosmeijer naast Nina Hofstra in de raadszaal De situatie leek dramatisch. Niet volgens Kosmeijer. Die zag vooral de mogelijkheden. Want stel: je moet een nieuwe school en een nieuw dorpshuis. Die kun je ook combineren. Zeker in tijden van krimp was dat het overwegen waard. Die school stond 's avonds leeg. Daar kon iets anders in. De klaverjasclub, of de biljarters. Een plan was geboren. Multifunctionele accommodaties zouden het worden. Niet alleen in Eelde-Paterswolde. In de hele gemeente. Miljoenen De financiële ambtenaren kwamen direct met kritiek. Hoe krijgen we dat ooit voor elkaar? Dit ging miljoenen kosten. Om precies te zijn: 43 miljoen euro, volgens de eerste berekening. Stop ermee, klonk het. Het plan was veel te ambitieus voor een kleine gemeente als Tynaarlo. Kosmeijer, wethouder van onderwijs én van financiën, vond echter dat je moet kunnen dromen. Durven dromen. En dromen betekent ook: lef hebben. Je nek uitsteken. Als je altijd voorzichtig bent komt er nooit iets van de grond. Dat is een keuze. Ben je visionair of boekhouder? Dus maakte Kosmeijer een plan voor mooie mfa's voor de grote dorpen. Die 43 miljoen euro was er weliswaar nog niet, dat geld kwam later wel. Dacht Kosmeijer. Het waren de gouden jaren van het onroerend goed. Op de plek van de oude scholen zouden woningen en appartementen worden gebouwd. De grond zou veel geld opbrengen. Herrie Er zijn veel geluiden in Het Oelebred. In de klas van groep 7 klinkt het net alsof er aldoor een kraan loopt. De verwarming maakt ook herrie. Leidingen lopen door de lokalen. Alsof de ruimtes al gestript zijn door de sloper. Maar er wordt nog dagelijks lesgegeven.
De scepsis op de financiële afdeling bleef. De raad zou er nooit mee akkoord gaan. Omdat het geld er nog niet was. Een enorm risico. Het was een buitengewoon optimistisch plan, omdat Kosmeijer uitging van de meest gunstige scenario's. Scenario's die realistisch waren, zo bleek uit diverse rapporten, maar dan moest alles meezitten. Ruimte voor tegenvallers was er nauwelijks. De rest van het college en de gemeenteraad zagen er geen problemen in en gingen akkoord. Ook zij werden enthousiast van de droom van de wethouder. Was het te optimistisch? Kosmeijer vindt nog altijd van niet: ,,Ook als we de panden alleen zouden renoveren, waren we veel geld kwijt geweest. Het verschil tussen wat we wettelijk verplicht waren te doen en mijn plan was niet zo groot: 38 tegen 43 miljoen euro. Ik had ook iets van 'als we dit nu niet doorzetten, krijgen het nooit meer voor elkaar'.'' In theorie een goed verhaal. De scholen zijn er blij mee. Ze krijgen meer dan de wettelijke minimumbudgetten voor nieuwe gebouwen. Dat de kinderen wat langer les krijgen in aftandse gebouwen nemen ze op de koop toe. Er zit iets moois aan te komen. Meepraten De praktijk bleek lastig. Want het realiseren van een gebouw waarin niet alleen wordt lesgegeven, maar ook gevolleybald, geklaverjast, gedanst en gebiljart vergt overleg. Veel overleg. Dat overleg ging volgens ambtenaren veel te ver. Tot aan de kleur van de deuren. Als je iedereen over alles laat meepraten, wil iedereen ook overal over meepraten. Dat werkt niet. Dat was echter een bewuste keuze. Kosmeijer wilde draagvlak. Dus duurde het overleg lang en vervolgens nog langer omdat de volgorde werd omgedraaid. De al gemaakte plannen voor de grote kernen Eelde-Paterswolde, Vries en Zuidlaren gingen even in de ijskast. Eerst waren Yde en Zeijen aan de beurt. Daar was de nood het hoogst. Daardoor duurde alles nog langer. Er ging een jaar voorbij. En nog een. En nog een.
Een oud gebouw is mooi. Het Oelebred is een oud gebouw. Dat heeft zo zijn charme. Er hebben veel inwoners uit Tynaarlo les gehad. Generaties zaten er in de klas. Het is geen slecht gebouw. De opzet is ruim, overzichtelijk. Het is echter tijd voor een nieuw onderkomen. Dat is al jaren zo. Zodat ook toekomstige generaties er fatsoenlijk les kunnen krijgen. Crisis Het werd 2008. Het jaar van de financiële crisis. De droom van Kosmeijer spatte uiteen. De grond waarmee de wethouder miljoenen wilde gaan verdienen was ineens amper nog iets waard. De crisis had meer gevolgen. Zo ging de kinderopvang failliet, waardoor de exploitatie van de nieuwe gebouwen niet meer klopte. Dus opnieuw om tafel: alle plannen aanpassen en doorrekenen. Terwijl het al zoveel moeite kostte om iedereen op een lijn te krijgen. Als die economische crisis er niet was geweest, was het geld er dan gekomen? Kosmeijer denkt van wel: ,,Het was moeilijk geworden. Ook als we dit plan niet hadden gehad, hadden we nog steeds fors in onderwijshuisvesting moeten investeren.'' Het had gekund. Als alle optimistische aannames werkelijkheid waren geworden. Als. Pionieren Ondanks alles stond er in 2009 een mfa. Het Borchkwartier in Eelderwolde, in een nieuwe woonwijk tussen Eelde en Groningen. Dat het daar een stuk vlotter kon, is niet zo verwonderlijk: er stond nog niks. Kosmeijer: ,,De totstandkoming van de mfa in Ter Borch was een stuk eenvoudiger. Er zaten slechts vier partijen aan tafel, de twee onderwijsstichtingen Baasis en Conod, Trias en de gemeente. Geen dorpsvereniging en geen bestaande gebruikers als klaverjas-, biljart- of toneelvereniging. Een voordeel. Nadeel was dat dit de eerste mfa was. We waren aan het pionieren.''
Het werd een mooi gebouw waarmee iedereen blij was. Het Borchkwartier bleek alleen al snel te klein. Een verkeerde inschatting van het leerlingenaantal? Kosmeijer ging uit van officiële leerlingenprognoses. De verwachting was dat de relatief dure wijk vooral dinky's (double income, no kids), empty nesters en pensionados zou trekken, maar Eelderwolde bleek ook populair bij jonge gezinnen. De school trok bovendien veel kinderen uit de nabijgelegen woonwijken van Zuid-Groningen. Machtsstrijd Niet alleen de financiële crisis gooide roet in het eten. In 2011 ontstond een bestuurscrisis. Het botste in het college tussen PvdA en VVD. Dat begon al op de verkiezingsavond. De PvdA verloor veel, maar bleek tegen de verwachting in de grootste, terwijl de VVD veel won en tegen de verwachting in net niet de grootste werd. Dat zette de verhoudingen direct op scherp. Het mondde uit in een machtsstrijd tussen coalitiepartijen PvdA en VVD, tussen Kosmeijer en zijn nieuwe liberale collega-wethouder Nina Hofstra en ook tussen de gemeenteraadsfracties. Over tal van onderwerpen en dus ook over onderwijshuisvesting werd geruzied. De debatten gingen steeds minder om de inhoud. Kosmeijer, opnieuw wethouder van onderwijs, had nog altijd vertrouwen in zijn droom, bleef ervoor vechten. Maar Hofstra, de nieuwe wethouder van financiën, trapte op de rem. Met haar aan het roer keerde de VVD zich tegen het plan van Kosmeijer. Zij was duidelijk: het kon niet. Er
was geen geld voor. Dromen mag best, vond Hofstra, maar voordat je tot actie overgaat moet je een realistisch plan hebben. In het belang van de inwoners. Plakband Een hoek van een kapstok zit los. Met plakband gerepareerd. De 130 kinderen krijgen in Het Oelebred les in lokalen met enkel glas, terwijl de verwarming twee standen kent: te heet en te koud. De ramen sluiten niet goed.
De financiële ambtenaren waren blij met Hofstra. Iemand die dacht als zij. Iemand die niet veel risico's nam. Ze vonden het plan nog steeds te groot voor een kleine gemeente en de droom van Kosmeijer te ambitieus. De gemeente kon beter terughoudend zijn. Een wethouder van Tynaarlo moest überhaupt niet dromen. Gewoon kijken naar Assen, naar Groningen en wat daar werkte, deed je na. De combinatie Kosmeijer-Hofstra had in theorie kunnen werken. De dromer en de boekhouder. De samenwerking tussen een optimistische en een behoudende bestuurder had een goed compromis moeten opleveren: een haalbaar en betaalbaar plan voor onderwijshuisvesting. Maar dat zat er niet in. Het werd oorlog. Het college viel. Op 11 oktober 2011. Slordigheden Kosmeijer moest eerder al tot de conclusie komen dat zijn optimistisch plan onmogelijk was geworden. Dat bleek uit het rapport dat na de val verscheen, in december 2011. De analyse gaf een schrikbarend beeld. Deels te wijten aan de economische crisis, deels aan het grote optimisme van Kosmeijer. Er was bijvoorbeeld geen rekening gehouden met vertragingen. En grote projecten lopen altijd uit.
Tel daarbij een aantal slordigheden en een keuze voor luxe als nieuw meubilair en bouwen onder architectuur. Ook de keuze voor draagvlak, waarvoor Kosmeijer stond, is tijdrovend. Zoveel organisaties, zoveel wensen. Even snel knopen doorhakken is er niet bij. Er zijn eindeloze discussies over de kleurstellingen. De ambities worden aangepast in een nieuw plan. Minder mfa's. In Eelde-Paterswolde geen drie, maar twee. De mfa in Oudemolen wordt geschrapt. Te weinig kinderen. Het bedrag per vierkante meter omlaag. Externe ondersteuning zoveel mogelijk weg. Er gaat een streep door nieuw meubilair. Bouwen met commerciële partijen lukt ook niet. Niemand is geïnteresseerd. In 2011 is er meer slecht nieuws. Over mfa Borchkwartier, de enige die er na jaren gesteggel staat. Een van de conclusies: de begroting is lastig sluitend te krijgen. Vooral de kosten van energie en onderhoud lopen behoorlijk uit de pas. Opmerkelijk, omdat de insteek duurzaamheid was. Bovendien komt de samenwerking tussen de gebruikers, wat Kosmeijer juist zo mooi had geleken, niet goed uit de verf.
Het regent in de school In de toiletten van Het Oelebred ligt zeil. Oud zeil. Gescheurd en verkleurd. Daar is ooit iets gemorst. Iets eh … Troep uit de dakgoten zorgt voor bruine druppels op de binnenmuren. Lange strepen over wit pleisterwerk. Als het buiten waait, waait het binnen ook. Soms, als de wind verkeerd staat, regent het zelfs in de school. Het werd 2012. Er was een nieuw college. Met Henk Kosmeijer. Zonder Nina Hofstra. Er moesten keuzes worden gemaakt voor wat betreft huisvesting voor onderwijs, sport en welzijn. Snel ook. Door de financiële crisis was er minder budget en dat wat er stond aan gebouwen was verouderd.
Kosmeijer bleef op het standpunt dat nieuwbouw niet veel duurder was dan renovatie. Zeker niet op de lange termijn. Daarbij meende de wethouder dat er geleerd is van de voorbije jaren. Dus betere en strakkere controle en de plannen flink versoberen. De knelpunten (dekkingstekort, verminderde opbrengsten van grondverkoop, extra investeringen, exploitatielasten) waren volgens hem opgelost. Zijn idee van een breed draagvlak sneuvelde wel. Het draagvlak waaraan hij de afgelopen jaren hard had gewerkt. Eerst mocht iedereen nadenken over elk kleurtje. Nu niet meer. Domweg omdat er minder geld was. In het voorjaar van 2013 vertrok Kosmeijer uit Tynaarlo. Hij werd burgemeester in de gemeente Marum. Nog twee mfa's Ondanks alles kwamen er toch nog twee mfa's bij. Niet in de grote kernen, zoals oorspronkelijk gepland, maar in twee kleinere. In Zeijen en in Yde. Een keuze van de raad. Want daar was de nood het hoogst. Er waren inmiddels al wel twee, drie jaar verstreken. Yders Hoes gaat op 12 oktober 2013 open en De Zeijer Hoogte op 21 juni 2014. In de kamer van directeur Astrid Chand zit een deur naar een kelder. Die ruikt muf. Wanneer ze 's ochtends het kantoor binnenkomt gaat eerst het raam open. Ook al is het stervenskoud. De kelderlucht moet eerst weg.
Als Kosmeijer nu door Yde en Zeijen fietst, is hij trots: ,,Daar staat wel wat.'' Maar ook die mfa's blijken geen succesverhaal. Ze zijn te groot. De leerlingenaanwas blijft achterwege en ook hier zijn exploitatie en gebruik niet sluitend te krijgen. Door leegstand, onverwacht hoog energieverbruik van de ‘energiezuinige klimaatsystemen' en beheer dat niet van de grond komt. Alle drie de mfa's zijn niet flexibel gebouwd. Groei dan wel krimp is amper op te vangen.
Onderzoekers van PentaRho vragen zich in 2014 bovendien af of er überhaupt een school in de mfa in Yde had gemoeten. Hofstra keert terug Er komt in 2014 een wisseling van de wacht. De VVD wordt bij de gemeenteraadsverkiezingen de grootste partij en Nina Hofstra keert terug in het college. Met onder meer financiën in de portefeuille. Een van de eerste opdrachten die ze verstrekt is onderzoek te doen naar het plan voor de onderwijshuisvesting en vooral: de berekening daarvan. Ze haalt met terugwerkende kracht haar gelijk. De rekenkamer van de gemeente Tynaarlo komt begin 2015 met een vernietigend rapport, met een even heldere als voor de hand liggende conclusie: er is iets niet helemaal goed gegaan. Sterker: de situatie is verergerd. Er is de voorbije twaalf jaar minimaal onderhoud gepleegd. Omdat er toch nieuwe mfa's zouden komen. Maar omdat die er niet zijn is de situatie geëscaleerd van slecht tot dramatisch. Sommige gebouwen voldoen niet meer aan de huidige wet- en regelgeving. Wanneer de overgebleven dertien scholen nieuwbouw krijgen is onduidelijk. Op zijn vroegst in 2017/2018. Als alles meezit. Nieuw plan Dat is de vraag. Na het rapport van de rekenkamer zegt het college dat er een nieuw plan moet komen voor huisvesting van onderwijs, sport en welzijn. Een heel sober plan. Hofstra komt in maart 2015 met een nog dramatischer mededeling. Want er is volgens haar helemaal geen 37,5 miljoen euro beschikbaar, zoals Kosmeijer tot dusver dacht, er is slechts 11 miljoen. Met dat bedrag moesten vijf mfa's worden gebouwd. Kosmeijer blijft ook nu nog bij het standpunt dat in 2012 een sluitende begroting is gepresenteerd. Weliswaar een op alle punten versoberd huisvestingsplan, maar de mfa's zouden er best kunnen komen. Nee, zegt Hofstra, dat is geen begroting, dat is een model. Een model dat uitgaat van inkomsten die in de toekomst nog verdiend moeten worden. Maar met de kennis van nu, zegt Hofstra, is dat niet haalbaar. Zij rekent met het geld dat nu beschikbaar is.
Merkwaardig, aldus Kosmeijer. Immers, ook de handtekening van Hofstra stond onder de herziening van het plan in 2011. Onzin, zegt Hofstra. Die handtekening betekende niet meer dan dat ze het ermee eens was dat het document naar de raadsleden werd gestuurd. Er viel op dat moment toch al niets meer vast te stellen; het college was demissionair. Sigarendoosje De dromer en de boekhouder zijn het nog steeds oneens. Omdat de een rekent met geld dat nog komt en de ander met geld dat er op dit moment is. Kosmeijer: ,,Hofstra wil geld pas uitgeven als ze het in een sigarendoosje heeft zitten. Maar dat is geen visie. Dan regeert de boekhouder.'' Wie heeft er gelijk? Dat is nog altijd niet duidelijk. De raad komt er niet uit, ook niet na tig vergaderingen. Maar de dromer is weg. De boekhouder regeert nu. De scholen krijgen niet meer dan de wettelijke minimumbudgetten. Krappe budgetten. Met een beetje geluk komt er in een school extra ruimte voor de klaverjasclub. Tynaarlo is na twaalf jaar terug bij af. Als de bel is gegaan, staan de leraren van Het Oelebred in de gang bij de voordeur. Om te voorkomen dat kinderen ook daar per ongeluk tegen de verwarmingsbuizen komen. Een gat in de deur is afgedekt met een poster.
Hoe valt zoiets nu te voorkomen? Tynaarlo is zeker niet de enige gemeente waar grote projecten na jaren van voorbereiding mislukken. Dat stelt onderzoeker Corine Hoeben van onderzoekscentrum COELO van de Rijksuniversiteit Groningen. ,,Dit gebeurt veel vaker. Kijk naar zo veel projecten van het Rijk. Of naar de tram in Groningen.''
Het was bovendien rond de eeuwwisseling helemaal niet ongebruikelijk om groot te denken, aldus Hoeben. ,,Als je een gemeente op wilt stuwen in de vaart der volkeren dan moet je ambitieus zijn. Maar goed, het plan in Tynaarlo was blijkbaar een maat te groot. Of twee maten te groot. Een grote gemeente kan zoiets wellicht nog opvangen, maar voor een kleinere gemeente is dat lastiger.'' 'Raad had moeten ingrijpen' De gemeenteraad had beter op moeten letten, vindt Hoeben. ,,De raad heeft als taak om het college van burgemeester en wethouders te controleren. De raad had dus moeten ingrijpen. Maar voor zo'n gemeenteraad is het ook niet eenvoudig hoor. Weet er maar eens doorheen te prikken als een wethouder met een mooi verhaal komt.'' Wat kunnen Tynaarlo en andere gemeenten nu doen om te voorkomen dat dit nog eens gebeurt? ,,Dit is typisch een onderwerp voor de Rekenkamer. En als die met aanbevelingen komt, dan is het belangrijk dat de raad die overneemt. En dan hoop je dat het de volgende keer beter gaat. Daarnaast mag Tynaarlo zichzelf in de handen knijpen dat er nu een boekhouder zit die goed kijkt naar de mogelijkheden en niet opnieuw iemand die vooral grootse plannen heeft.
