Het opduiken van een verrassende "roeping van Sint Antonius" in Hoogstraten Met de "roeping van Sint Antonius" wordt per traditie heel concreet deze gebeurtenis bedoeld: Nadat Antonius op 18- tot 20-jarige leeftijd erfgenaam is geworden door het overlijden van zijn ouders, hoort hij in de kerk Evangelieteksten voorlezen waar hij zich drastisch door laat inspireren. Het gaat om wat Christus zegt tot een rijke jongeling: "Als je volmaakt wil zijn, verkoop dan alles wat je bezit en geef de opbrengst daarvan aan de armen en je zult een schat hebben in de hemel en kom, volg mij." (Evangelie van Mattheus, Hoofdstuk IXX, vers 21, in het vervolg waarvan wordt gezegd dat een kameel gemakkelijker door het oog van een naald gaat dan dat een rijkaard het rijk der hemelen binnengaat.) Een andere keer hoort Antonius de tekst voorlezen over de lelieën des velds en de vogels in de lucht die het goede voorbeeld geven door zich geen zorgen te maken over de dag van morgen (Evangelie van Mattheus, Hoofdstuk VI, vers 34 en de aanloop daarnaartoe). Het aanhoren van deze teksten deed Antonius ertoe besluiten de onroerende goederen van zijn erfenis te verdelen onder zijn buren en om (de opbrengst van) al zijn roerende goederen aan de armen te schenken, onder aftrek van wat hij nodig achtte voor zijn jongere zuster, wier toekomst hij regelde door haar in een soort nonnenklooster te stoppen. Zo staat het in de elkaar bevestigende varianten van het levensverhaal van Sint Antonius. Daaraan vooraf gaat de mededeling dat Antonius als kind al graag de bijbelse woorden aanhoorde die werden voorgelezen in de kerk waar hij samen met zijn ouders vaak naar toe ging. De verhalen van de Hoogstraatse serie aan Antonius gewijde tapijten beginnen met een fraaie weergave van dat kerkbezoek door Antonius als kind.
Zijn vader duwt hem enkele trappen op naar de preekstoel toe, die opvallend versierd is met naakte vrouwen. Ik denk dat hiermee de "etymologie" van de naam "Antonius" wordt aangeduid waarmee de Legenda Aurea het verhaal over Sint Antonius opent. Die naam zou
(vanwege het Griekse "ana"= opwaarts en het Latijnse tenere = vasthouden) betekenen dat hij een volhardende "opstijger" was die tijdens zijn hele leven steeds maar verder opklom naar de bovenaardse zaken, wat begon in de kerk door zijn ontvankelijkheid voor het Woord Gods. De priester op de kansel is duidelijk nog niet serieus uitgestegen boven de aardse verlokkingen die schitterend aangeduid worden door de versiering met naakte verleidsters. Rechts van een ronde zuil die het tafereel met de preekstoel afsluit, zit bovenin een "groepje figuren rond een altaar" (aldus het "Inventarisboek" 1 ). Erg genoeg is daar de schaar in gezet. Aan de rechterkant van het tapijt ontbreekt 2/3 tot 3/4 van het 2e tafereel, het vervolg op de scène met de preekstoel. (Oospronkelijk waren er drie tapijten met elk drie taferelen.) Op mijn stevig ingezoemde foto's is duidelijk te zien dat in de rechterbovenhoek onder de gewelven van een kerk een priester - met een kazuifel aan - staat voor te lezen uit een boek op
het altaar, wat gehoord moet worden door een figuur met een nimbus die erbij staat. Het moet de nog jonge Antonius zijn, als erfgenaam na de dood van zijn ouders die hem zijn pia educatio, "vrome opvoeding", hadden bezorgd, waardoor het tot zijn vocatio kwam, de "roeping" die hier in geweven beeld verschijnt. Vreemd genoeg bleek nog niet te zijn onderkend dat recht onder die "roeping" een stel armoedzaaiers met de nodige verminkingen en amputaties (compleet met aanduiding van vleesverterend "Antoniusvuur") aan komen strompelen, evident omdat Antonius aan zijn uitdelingen is begonnen. Het betreft vooral een nog ongeschonden (niet doorgeknipt) stel figuren die bestaan uit een zeer voddig geklede man die een hoge korf op zijn rug draagt en een spinnende vrouw die daarin gezeten is. De rugmand heeft vooraan twee steunstokken voor de vrouw, waaraan zij zich hopelijk kan optrekken en vasthouden bijvoorbeeld als de mand wordt afgezet. Denk ik zo. De kans dat de vrouw niet kan lopen door problemen met haar voeten en/of benen dunkt mij levensgroot. Dat maakt van haar dan geen vrijgestelde. Zij helpt bij het bestrijden van de armoede van het paar door vlas te spinnen. Vóór de man met de mand die, steunend op een stok, blootsvoets aan komt lopen in zijn korte schamele kleding, loopt nog een zelfde figuur waarvan alleen de achterkant nog te zien is. Die figuur heeft dezelfde korte kleren boven zijn blote benen, waarvan dan bij nader toezien opvalt dat ze zwaar gemutileerd en/of geamputeerd zijn, met felrode aanduiding van aantasting door een ziekte die geheid als "Antoniusvuur" aangeduid
mag worden. Bij gelegenheid van het uitdelen van zijn vermogen aan de armen zal Antonius ook wel alvast begonnen zijn met het wonderbaarlijk laten genezen van dergelijke ziektes. Die genezingsarbeid was een middeleeuwse toevoeging aan de Antoniusverhalen, die inspiratie bood voor de oprichting van Antoniushospitalen. Dat de belangrijkste gebeurtenissen op de tapijten bovenin geplaatst zijn, op de achtergrond, terwijl minder belangrijke zaken de voorgrond in beslag nemen, is iets wat we zowel in de verdere Antoniustapijten als in de "Elisabethtapijten" die een pendant vormen, opvallend vaak zien. De ontwerper had er blijkbaar plezier in te laten zoeken naar de plaatsen waar de verhalen spannend werden. De volgende plaatjes zijn ontleend aan het artikel van J. Bruyn dat wordt genoemd in de eindnoot.
Heel duidelijk is dat na het tafereel van de "roeping van Sint Antonius in de kerk" bijna steevast een vervolgtafereel opduikt waarin hij het zijne staat uit te delen aan de armen.
Bij die armen valt herhaaldelijk op dat ze te kampen hebben met ziektes en lichamelijke ongemakken zoals verlammingen.
Op het Hoogstraatse tapijt staat het vervolgtafereel recht onder dat met de "roeping". Elders is het soms omgekeerd, maar de Hoogstraatse manier van "onderschikking" van de groot gebrachte uitvoering onder de klein gebrachte ingeving door het horen voorlezen in een
zogeheten "stille mis" (mis zonder plechtigheid), vind ik eerlijk gezegd het aantrekkelijkst. Alleen was de "roeping" bovenin zo klein geweven, dat het tot enkele maanden geleden nog niemand was opgevallen dat daar een figuur achter de priester bij het altaar stond met een nimbus boven het achterhoofd, die degene moet zijn die reeds als het kind bij het beklimmen van de trappen naar de preekstoel met een nimbus is afgebeeld. Hieronder volgt eerst de fraaie variant van Aertgen van Leyden (?) waaraan het artikel van J. Bruyn is gewijd. Daaronder nog het oudste voorbeeld dat ik tot nu toe vond van een "Roeping van sint Antonius" annex "Uitdeling aan de armen", in een 12e-eeuws gebrandschilderd raam van de kathedraal van Chartres.
Links wordt het evangelie voorgelezen door een diaken. Rechts vindt uitdeling aan de armen plaats in de "eucharistische" vorm van het uitdelen van kleine broden. Op de website van Chartres zelf staat dit commentaar bij bij het linkerplaatje, onder de kop "La vocation de saint Antoine":
http://www.vitraux-chartres.fr/vitraux/vitrail_vies_sts_antoine_et_paul_ermite/index.htm
Over het vervolg van de geweven Antoniusverhalen in Hoogstraten vallen uitstekende suggesties te te opperen aan de hand van verschillende teksten over het leven van Sint Antonius, onder vergelijking met andere cycli van "Antoniustaferelen". Commentaar van Dolf Hartsuiker bij foto's van mij die hij benutte, kan ik in genen dele voor mijn rekening nemen.
Jan van Hoek IJsselstein, 24 november 2013 1
Roeland de Ceulaer, De Sint-Catharinakerk te Hoogstraten, Inventaris van het Kunstpatrimonium van de Provincie Antwerpen Deel 2, p. 235 onder het kopje Tweede tafereel : "Een in lompen geklede man draagt een vrouw met spinrokken in een hoge rugmand. In de verte staan enkele figuren rond een altaar." Literatuur waaruit definitief geconcludeerd kan worden dat Hoogstraten een geweven "roeping van Sint Antonius" rijk is: J. Bruyn, Twee St. Antonius-panelen en andere werken van Aertgen van Leyden, in: Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 11, 1960, p. 37 evv. met name p. 41 t/m 43.
