#1
Magazine #1
Het onderzoekslab: verkenningen naar een ander Nederland.
‘Dit is puur energie.’ (Rouke Mulder) De Volkskrant: ‘Na de bubble’, 20 november 2009
Voorwoord Uit de pers
4-5 6-11 12-17 18-23 24-29 30-35 36-41 42 43 Business as unusual Lab Utrecht Lab Nagele Lab Almere Lab Heerhugowaard Lab Rotterdam Lab Placemakers Facts & Figures Uit de pers
‘Zo bieden we een podium aan creatief talent dat vervolgens Archined: ‘Sneak preview bij Lab het denken over Nagele’, 12 wordt januari 2010 Nederland anders. Is dit een gegeven? tussen ontwerpers en ontwikkelaars, dagen die thema’s samenwerkingsverbanden in een wij jong talent uit en voeden wij het vakinhoudelijk debat. Middels Een ambitie? Of vooral een vraag? Als het stroomversnelling ontwikkelcompetities willen wij met vernieuwende woonmilieus en aan de initiatiefnemers van het project ‘Er is veel meer moet brengen.’ woningtypes doelgroepen voor de‘Langzamere stad behouden. En doorgebieds het onderNederland wordt anders ligt is het vooral tijdelijk zonder werk brengt zitten, vraagambitie enruimte de vraag hoe dat te bereiken. (Guido Wallagh) zoekslab willen wij ontwerpers, die tijd en voor ontwikkeling stukken die gaan spelen in de ruimtelijke vooral anders laten Hierbij maken wij gebruik van al het creatief onderzoek dan bij een vitaalordening en duurzaam Cobouw: ‘Onderzoekslab baant weg uitzoeken en doordenken. Zo wordt Nederland wordt anders gedragen door talent en het organiserend vermogen van architectenbureau. onderzoek op gang.’ eigen bedrijf architect’, drie pijlers met het onderzoekslab, dat als eerste pijler de resultaten kan de ruimtelijke sector. Bij de start vanvoor ons 25 september 2009 laten zien. Ik wil stelden terug naar de al deze vragen, initiatief wij ons Cityjournal: ‘Crisis biedt architecten basis; daar word ik blij zonder in beeld te hebben wat de uitkomsten ruimte voor experiment’, december Met gepaste trots wordt in dit magazine zouden (Naomi Hoogervorst) van.’worden. 2009 een samenvatting van de ‘Een reddingsplan
Colofon
bevindingen uit de eerste ronde van het onderzoekslab gepresenteerd. moet vaak De volledige producten – van films, spel tot publicaties – zijn op de De huidige brengt ookwaarom gelegenheid omtalentvolle, Trouw:kredietcrisis ‘Je leert hier weer je om te reflecteren, architect bent geworden’ 7 november eigen website www.nederlandwordtanders.nl terug te vinden. na te denken, om binnen de ruimtelijke sector elkaar vragenjonge te stellen. architecten ‘Veel architecten In dit magazine wordt volstaan met enkele hoogtepunten en reflecties, in Om 2009 op zoek te gaan naar nieuw elan, nieuwe werkverbanden, aan het werk houden. raken hun baan de hoop vooral de energie en spirit uit deze eerste ronde over te brengen. nieuwe vakinhoud en nieuwe werkvormen. De economische Want het gaat slecht in kwijt door de crisis. Wat kolkte het aan ideeën, aan eigenwijsheid, aan nieuwsgierigheid, aan crisis, maar misschien nog wel meer fundamentele vraagstukken in devanbouw en honger de vraag om het anders te doen en Rijksbouwmeester aan wijze lessen voor het vervolg. onze‘Multidisciplinair samenleving als klimaatverandering, alternatieve vormen voor één laten ze een nieuweLiesbeth frisse kijk zien; van een nieuwe energievoorziening, krimp ennieuweEén werken isherbestemming, een pre duurzame stedenbouw,naar projecten derbenadering van de opgave. Bovendien hebben ze meer dan voorheen oog voor de integratie, doen meer dan ooit een appèl op creativiteit en innovatie. blijkt uit de eerste neemt af.’ Pol wil vooral jonge sociaal-maatschappelijke kant en de rol en positie van de bewoner De huidige time out kan in dit verband positief benut worden. Pas op de resultaten.’ talenten aan de slag gebruiker. Natuurlijk plaats betekent tijd voor reflectie en experiment. Daarnaast NOS is er creatief Journaal op 3:en ‘Reddingsplan voor zijn de credits in eerste instantie voor de deelnemers aan deze eerste ronde vanhouden.’ het onderzoekslab. Daarnaast gaat talent beschikbaar. Bovendien bestaat alom behoefte omjonge het ook echt architecten’,17 juli 2009 Smaak 45: ‘Onderzoekslab voegt er veel dank uit naar de mentoren, opdrachtgevers op locatie, visting anders te gaan doen. Daarom startten wij als College van Rijksadviseurs dimensie toe aan het vak’, februari 2010 Trouw: ‘Ontwerptalent moet blijven’, critics en alle verschillende partijen die dit initiatief mogelijk hebben ‘Nederland wordt anders’. 15 september 2009 gemaakt. Dankzij hen, en dankzij alle initiatiefnemers en ondersteuners van Nederland wordt anders, ligt hier nu deze publicatie en een schat aan Nederland wordt anders is een breed gedragen initiatief. Voor het resultaten. omdraaien van ‘doem naar doen’ kregen wij direct bijval van andere departementen, van gemeenten, marktpartijen en ook uit de wereld van Mede dankzij enorme inzet eenieder van al dezedie betrokkenen zal een tweede deSamenstelling wetenschap kwam bijval. Zo ontstond de initiatiefgroep enpositieve redactie Projectteam Nederland wordt anders Onze dank de gaat uit naar bijgedragen heeft ronde het onderzoekslab vanaf april 2010 start gaan.mentoren, Rond de Nederland wordt anders met Smeets, naast mijEdward Judith van Kranendonk (Marcel van Heck, Nicole Ernst (Atelier Rijksbouw aan van dit initiatief en in het bijzonder allevan ontwerpers, zomer van 2010 levert deze tweede ronde zijn resultaten op en kan, tegelijk (Directeur-Generaal Cultuur en Media OCW), PeterElse Noordanus meester), Rutger Oolbekkink, Guidovan Wallagh (Inbo), Wissink initiatiefnemers, de klankbordgroep, de programmeringscommissie, met afrondingvan vanVROM, de tweeOCW ideeënprijsvragen en mogelijke start van een (voormalig voorzitter NEPROM), Henk (directeur nationale (Else.com) m.m.v. Liesbeth van der PolOvink (Atelier Rijksbouwmeester) de de ministeries en WWI, de gemeenten Amsterdam, ontwikkelcompetitie, bepaald worden hoe is voorgesorteerd op een ander ruimtelijke ordening, ministerie van en VROM), Janny Rodermond en alle onderzoekslabs, mentoren opdrachtgevers Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Noordoostpolder en Apeldoorn, Nederland. (directeur Stimuleringsfonds voor Architectuur), Ontwerp magazine en website Enchilada Astrid Sanson (directeur woningcorporatie Ymere, BNA, Neprom, Aedes, Stimuleringsfonds Stadsontwikkeling gemeente Rotterdam), Jeroen van (voorzitter Fotografie cover, portretten en locaties EranSchooten Oppenheimer voor Architectuur, TU Delft, TU Eindhoven, de Alliantie Flevoland, Namens Nederland wordt anders BNA), Anco en Schut (Hoofd Monumenten gemeente Huisstijl logo NWAStedenbouw Linda Sterk&(Inbo) Woonwaard, Endry van Velzen (De Nijl Architecten), Willemijn Utrecht), EmileVeenman Spek (Directeur Drukwerk DrukkersProjectontwikkeling Ymere), Pieter Lofvers (Bureau Lofvers), Paul Gerretsen (atelier Zuidvleugel), vanOplage Wesemael (hoogleraar Architectural Design and Urban Culture TU 2000 Frank van Oort (stadseconoom Rotterdam), Liesbeth vanBram derVerhave Pol (Atelier Eindhoven) envan Friso de Zeeuwwordt (Praktijkhoogleraar Gebiedsontwikkeling In opdracht Nederland anders/Atelier Rijksbouwmeester, Rijksbouwmeester), Louis van Gasteren (filmmaker), Hogeschool Rijksbouwmeester TUfebruari Delft). 2010 Daarna volgden nog vele andere partijen en personen. Het was www.nederlandwordtanders.nl van Amsterdam en de betrokken studenten, de junior consultants in deze positieve houding en saamhorigheid die in Nederland en masse is Amsterdam, Adobe Nederland, Portiva, Autodesk, de Architekten Cie., Nederland wordt anders/Atelier Rijksbouwmeester heeft getracht aan alle auteursrechtelijke opgepakt. Wat ons bindt is te omschrijven als werken aan een nieuwe Inbo, KOW, IND/Maks/Svesmi, het CBK Apeldoorn, Pastoe Utrecht, verplichtingen te voldoen. Voor zover iemand echter meent alsnog rechthebbende te zijn, attitude. Voor en vooral door de ruimtelijke sector werken aan een bewoners en andere betrokkenen bij de labs. kan deze zich tot Nederland wordt anders/Atelier Rijksbouwmeester wenden. andere manier van denken en doen. Via de ideeënprijsvragen ‘Zo wil ik wonen’ en ‘De verticale stad voor gezinnen’ stimuleren wij nieuwe
#3 #43
Yifat
Placemakers
(niet op de foto) Amber en Ronald
Inhoud
Stefanie
Carst Jeroen Naomi Neeltje
Marlou
Kathusha
Jesse
Cecile
Maartje Steve
Rotterdam
Vincent
Simon
Anouk Berit Janneska Joost Katelijne
Thera
Heerhugowaard
(niet op de foto) Felix en Arjan
Carolien
Bram
Merel Peter Simona
Arjen
Marieke
Arman Anastassia Andrea Giliam Jarmila
Eline
Rouke Vincent (niet op de foto) Saskia
Almere
Sven
Jillis Maartje Marianne
Barbara
Petra Robert
Paul
Alexander
Nicolien
Agnes Christiaan Conrad EvertJan
Rogier
Nagele
(niet op de foto) Jaap, Magnette, Marten, Pi en Victor
Sven
Mirjam
Bas
Marjan
Bas Gerrie Guido Jim Joosje Marc
Mette
Utrecht
(niet op de foto) Cindy, Martijn en Nils
Jeroen
Joost Martijn
Jeroen
Claudia
Jasper
Anja Beatriz Daniela David Dion Han Jaap Jacques
‘Talent moet je laten draaien, en dit is de mooiste opgave die er is. De kans om in dit onderzoekslab grondig onderzoek te doen wordt ruimschoots benut...’ (Pi de Bruijn)
In een land waar elke vierkante kilometer onderzocht, ontworpen en ontwikkeld is, zou ruimtelijke ordening business as usual kunnen zijn. Maar het tegendeel is het geval. Onze kritische houding ten aanzien van onze ruimte, onze voortdurende veranderende invloed op onze omgang met de ruimte en ingrijpende veranderingen op het gebied van economie en ecologie vragen juist om business as unusual. Het onderzoekslab gaat op zoek naar wat deze business as unusual kan zijn. In de eerste ronde, die liep van 7 oktober 2009 tot 14 januari 2010, zijn zes labs – met zo’n 85 ontwerpers en onderzoekers die (deels) buiten het arbeidsproces gevallen zijn en elf mentoren – deze verkenningstocht aangegaan. Randvoorwaarden
#4
De zes labs hebben bij de start van hun verkenningstocht vier randvoorwaarden meegekregen. > De labs zijn voor een generieke opgave gesteld, die zij weliswaar op een concrete locatie konden onderzoeken, maar die toch vooral tot algemeen toepasbare bevindingen zouden moeten leiden. > De labs zijn met vrij open vragen op pad gestuurd. Simpelweg omdat de opdrachtgevers de opgaven nog niet rijp vonden voor gerichte vragen en daarom de labs benut hebben om juist te verkennen wat de werkelijke vragen zouden moeten zijn. Dit in de hoop en verwachting dat de labs uitvragen konden gaan formuleren, waarmee vervolgens bureaus doelgericht verder zouden kunnen gaan. Ofwel: de labs als voorinvestering voor onderzoek en ontwerp. > Elk lab heeft de opdracht meegekregen om zo multidisciplinair mogelijk onderzoek te verrichten, juist omdat de vraag nog niet helder was. Aanvankelijk is geprobeerd om daarom de teams van deelnemers zo multidisciplinair mogelijk samen te stellen. Toen bleek dat zich toch overwegend ontwerpers hadden aangemeld voor de eerste ronde van het onderzoekslab, is elk lab nadrukkelijk als extra opdracht meegegeven om ofwel zelf ofwel met externen het multidisciplinaire onderzoek vorm en inhoud te geven. > Aan elk lab is gevraagd om zich te beperken in het aandragen van oplossingen. De kunst van het onderzoekslab is vooral om wegen naar oplossingen toe te verkennen. Ofwel: vooral aandacht voor de methodiek van het vooronderzoek.
2. Koester diversiteit
Achter de schermen van het onderzoekslab
In de eerste ronde van het onderzoekslab zijn zes generieke opgaven centraal gesteld: binnenstedelijke verdichting (Lab Utrecht), knooppuntontwikkeling (Lab Rotterdam), gebiedsontwikkeling in een monumentale omgeving (Lab Nagele), centrumontwikkeling van een groeikern (Lab Almere), doorontwikkeling van bloemkoolwijken (Lab Heerhugowaard) en co-creatie met jongeren (Lab Placemakers). Vanaf het moment van de start van het onderzoekslab kwam het thema concurrentievervalsing opduiken. De initiatiefnemers hebben zich vanaf het begin heel goed gerealiseerd dat het in de geest van het lab geen zin heeft om onbetaalde opdrachten uit te zetten die net zo goed betaald uitgevoerd hadden kunnen worden. Daarom is bij de selectie voor projecten voor het onderzoekslab door de programmacommissie uitdrukkelijk getoetst op concurrentievervalsing en gaat het om projecten die anders niet eens aan de markt gegeven zouden worden, nadrukkelijk niet om panklare opgaven. In elk van de labs is onderzocht wat nu echt de kernvragen zijn en hoe deze verder gebracht kunnen worden. Uit deze verkenningstochten zijn beginselen te destilleren. Beginselen bedoeld als inspirerend richtsnoer voor iedereen die in de komende tijd betrokken is bij het duurzaam doorontwikkelen van binnensteden, jonge steden, perifere gebieden en knooppunten.
Multidisciplinair werken, zoals elk lab gevraagd is, blijkt vooral een keuze te zijn. Enkele labs hebben de luiken totaal open gezet, andere labs zijn dichter bij hun eigen professie gebleven. Juist de labs die het multidisciplinair werken geoptimaliseerd hebben, ervaren de meerwaarde ervan. Tevens zien zij in dat hiervoor nadrukkelijke condities – in tijd, in attitude, in vrijheid – moeten zijn gecreëerd. Om binnensteden, jonge steden, perifere gebieden en knooppunten tot wasdom te laten komen, moet een ruimtelijke, economische, sociale en culturele complexiteit geënsceneerd worden. Diverse disciplines zijn hiervoor nodig, overigens met als kanttekening dat dit middel geen doel op zichzelf moet worden. Elke opgave, hoe meervoudig ook van aard, vraagt immers weer om zijn specifieke inzet van disciplines.
3. Ga naar buiten
Niet meer achter de computer met een koptelefoon op details, vaak ook nog eens door anderen binnen een bureau opgedragen, uitwerken. Maar, letterlijk en figuurlijk, naar buiten gaan om met (potentiële) gebruikers van een locatie in gesprek te komen en met hen samen te participeren in een ontwerpproces. Niet op een moment dat een ontwerp al bijna gereed is, maar juist in een fase waarin het aankomt op het stellen van de opgave en het doen van ontwerpend onderzoek. De labs die voor een dergelijke maatschappelijke aanpak hebben gekozen lijken het meest vruchtbaar te zijn. Nieuwe vormen van participatie, voorafgaand aan en gedurende het ontwerpproces, vragen om nadere verkenning en toepassing.
Business as unusual
Elk lab is met een relatief open en algemene vraagstelling op pad gestuurd. Risico hiervan is dat dit tot onnodig tijdverlies binnen een toch al krap tijdspad leidt. En hoewel dit zeker ook deels het geval is geweest, wegen de voordelen van een relatief open en algemene vraagstelling zwaarder. Een open en algemene vraagstelling verleidt het team tot elkaar bevragen, het aangaan van korte vooronderzoeken en experimenten, het verwerpen van vooringenomen standpunten, het kritischer doordenken van opgaven en bovenal het specifiek maken van een opgave op locatie. In het verkennen van de vraag achter de vraag komt de (potentiële) eindgebruiker nadrukkelijker en eerder in beeld.
4. Positioneer de ontwerper
Doordat elk lab vooral bezig is geweest met het herleiden van de vraag achter de vraag in ook nog eens een multidisciplinaire omgeving, is elk lab aangelopen tegen de vraag wat nu de positie van de ontwerper en het ontwerp is. Vrijwel elk lab is tot de slotsom gekomen dat deze positie anders kan zijn dan men gewend was. En dat zo’n reflectie op het vak en de eigen positie nuttig, noodzakelijk en zelfs bevrijdend is. Zonder deze vorm van zelfbewustzijn zal Nederland niet anders kunnen gaan denken en doen.
5. Verbind proces en product
In het verkennen van de vraag achter de vraag zijn de labs een vrijwel voortdurende wisselwerking tussen het ontwerpend onderzoek en de (tussentijdse) producten aangegaan. Met als resultaat onder meer een film als onderzoeksmethode en een film als eindproduct, een spel en dynamische kaart als communicatiemiddel, literatuurstudies, lezingen, een toolbox, een handboek en diverse werkboeken. De labs introduceren interessante verbindingen tussen proces en product, deels als onderzoeksmethoden, deels als communicatiemiddel. Deze nieuwe (tussen)vormen verdienen verdere verdieping en zullen dan ook betrokken worden bij de tweede ronde van het onderzoekslab.
6. Gun vrijheid
Elk lab is een enorme mate van vrijheid en ongebondenheid gegund, zowel in de vraagstelling, aanpak als eigen positionering. Daar waar labs deze vrijheid benut hebben door bruggen te slaan tussen partijen en nieuwe invalshoeken en gespreksonderwerpen te introduceren, blijkt een vruchtbare aanzet voor (commerciële) vervolgstappen en zelfs doorbraken gecreëerd te zijn.
7. Organiseer doorwerking
Een aantal labs krijgt, in een reguliere en/of commerciële setting, een vervolg. Dit is zonder enige twijfel een succes en één van de doelstellingen van Nederland wordt anders. Maar het vraagt ook om bescheidenheid en voorzichtigheid. Want wat deze labs gecreëerd hebben aan methoden, inzichten, contacten, samenwerking en doorbraken is prematuur. Daarnaast is de stap van werken in vrijheid en ongebondenheid naar een meer reguliere omgeving kwetsbaar. Van een vanzelfsprekend vervolg op de aanpak kan geen sprake zijn. Dit moet georganiseerd worden.
#5
Business as unusual
1. Stel vragen
Jaarbeursterrein Utrecht: nieuwe generatie binnenstedelijke verdichting
Han Michel
‘Nederland wordt anders bood mij de mogelijkheid stil te staan bij de opgave, deze kritisch te benaderen en wellicht te herdefiniëren. Zonder beperkingen.’ Anja Dirks
Team Anja Dirks, Beatriz Zorzo Talavera, Cindy Wouters, Daniela Castelbranco, David Bruce, Dion Lembekker, Jaap Janssen, Jacques Abelman, Jasper Smits, Jeroen Dijkgraaf, Joost van den Ham, Nils Christa, Martijn Elzinga, Martijn d’Herripon, Mette Bos Mentor Han Michel Opdrachtgever Nederland wordt anders/gemeente Utrecht Standplaats De Architekten Cie., Amsterdam
Generieke opgave
• Hoe verhoudt een grootschalig programma zich met
binnenstedelijke verdichting en diversiteit in woon-, werk- en leefmilieus. • Combinaties met bundeling van infrastructuur. • Duurzame stedenbouw.
Casus
Uiterlijk in 2019 zal het noordelijke gedeelte van het Jaarbeursterrein, door verplaatsing van Jaarbeursactiviteiten naar het zuidelijke gedeelte, vrijkomen voor een nieuwe bestemming. De gemeente Utrecht zal dit noordelijke gedeelte in eigendom krijgen en heeft in het kader van het Ontwikkelplan Stationsgebied Utrecht, de ambitie om hiervan een nog ongekend nieuw type binnenstad te maken. Voorafgaand aan visievorming voor dit gebied is het onderzoekslab gevraagd ontwerpend vooronderzoek te verrichten naar wat zo’n binnenstedelijke verdichting betekent voor het gebied zelf, voor de Jaarbeurs en voor de omliggende (pracht)wijken.
De onderzoeksvragen
• Hoe kan de Jaarbeurs in het stedelijk leven worden • • •
#6
•
opgenomen? Hoe kan de ambitie van hoogwaardig stedelijk groen in dit gebied worden gecombineerd? Hoe realiseer je een aantrekkelijk hoogstedelijk woonmilieu in combinatie met een dominant en omvangrijk utilitair/commercieel programma? Wat is het effect hiervan voor de Jaarbeurs en omliggende (pracht)wijken? Wat betekent het om ‘toppunt van duurzame stedenbouw’ te zijn en waarin verschilt dit met reeds bestaande hoogstedelijke locaties?
‘Het goede aan het onderzoekslab is dat het ruimte laat voor het vrije denken, los van realisatie. En juist daardoor zijn de uitkomsten ook interessant voor vergelijkbare opgaven als de RAI en MECC.’ Anco Schut, hoofd afdeling Stedenbouw en Monumenten, gemeente Utrecht
De vraag achter de vraag
• Kan de inzet van een onpartijdig, tijdelijk onderzoekslab
leiden tot verrassende inzichten en ideevorming voor de ontwikkeling van het Jaarbeursgebied? • Kan het onderzoekslab naar zijn aard een katalyserende rol spelen in een complex geheel van belangen en posities en de dialoog tussen de verschillende partijen stimuleren?
Anders? – Methode
Inhoudelijk schieten met extreme scenario’s: door vroeg in het traject de verschillende partijen extreme scenario’s voor te leggen, ontlokt het lab bruikbare reacties.
Anders? – Uitkomsten
• Geen kant en klare oplossingen, maar een inspirerend palet aan mogelijkheden.
• Onbevangen houding: de tijdelijke en onpartijdige positie van het lab geeft openingen in de dialoog tussen partijen.
De doorwerking
Geen direct vervolg. Helaas heeft de gemeente Utrecht aangegeven niet direct een vervolg te kunnen geven op het vooronderzoek. De methode en uitkomsten kunnen echter ook voor andere opgaven ter inspiratie dienen. Inhoudelijk schieten verbreden: de gekozen methode kan worden verbreed tot andere terreinen als duurzaam, sociaal en economisch.
Zie verder
• www.nederlandwordtanders.nl voor de uitgebreide presentaties. • Wordt verwacht: een bijdrage aan de Dag van de Architectuur in Utrecht. • Presentatie bij het Utrechts Architecten Café. • De blog van Lab01 Utrecht: http://wijzijnlab01.wordpress.com
#7
Lab01
‘Partijen die niet eerder met elkaar aan tafel zaten, zijn door dit lab bij elkaar gebracht.’
Onderzoekslab 01 Utrecht
zes scenarios’s
Lab01 in Utrecht Wij zijn vijftien enthousiaste mensen met verschillende achtergronden. Het onderzoekslab heeft ons samengebracht en ons voor de opgave gesteld om na te denken over vernieuwende ontwerpoplossingen voor het Jaarbeursgebied. Het Jaarbeursgebied is nu een ‘wak’ in het stedelijk weefsel, zeer hoog in de ‘ranking’ van gebieden in Nederland met de potentie voor een enorme kwaliteitsprong. Wij hebben ons gewaagd aan ontwerpend onderzoek voor deze locatie.
fsi-schema
Ontwerptactiek: schieten met scenario’s Stad met twee gezichten Door het station te zien als kern en de historische binnenstad én het Jaarbeursterrein als gelijkwaardig centrum krijgt de stad een centrum met twee gezichten. Dit is een uitgangspunt geweest voor het ontwerp.
De opgave is complex, niet in de laatste plaats omdat er veel belangen en interesses mee gemoeid zijn. Om op een heldere manier de potenties van het gebied inzichtelijk te kunnen maken hebben we gekozen voor een vernieuwende aanpak: het inhoudelijk schieten. Een tactiek uit militaire kringen, die wordt gebruikt om de vijand uit de tent te lokken. In ons geval is dat de potentie van de locatie. De vijand wordt aangevallen in de hoop dat hij met zijn reacties informatie prijsgeeft. In ons geval hebben we gekozen voor zes ‘extreme’ scenario’s als munitie, waarmee we op de locatie hebben geschoten. Met deze onbevangen verkenning hebben we in een vroege planfase ideeën gegenereerd die bij een traditioneel lineair planproces niet aan de orde komen. We hebben ons de vraag gesteld: Wat als...?
processchema
Parking Wat als... het Jaarbeursterrein transformeert tot een
parkeerlandschap dat alle parkeerbehoevenden van de binnenstad opvangt? Autarkie Wat als... het Jaarbeursterrein een autarkische community zou
herbergen en een ongekende manier van stedelijk wonen genereert?
Totale integratie Wat als... je de gebieden rondom het Jaarbeursterrein gaat opladen, hoe kan de locatie dan geleidelijk onderdeel worden van de stad? Superblok Wat als... het Jaarbeursterrein een superblok met een enorm
hoge dichtheid zou huisvesten?
Fairtrade Wat als... commercie = fijn!! en de Jaarbeurs als
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemer die sociale diversiteit mogelijk maakt?
Toetsen en landen op locatie In eerste instantie hebben we ons dus vooral gericht op het zo helder mogelijk definiëren van de scenario’s. Daarbij hielden we het gewenste programma en de locatie wel in gedachte, maar was het op dat moment nog geen drager. Vervolgens hebben we de scenario’s laten landen op de locatie. Hierdoor ontstonden er structuurplannen welke een programma en dichtheid in zich hebben en werden de scenario’s volledig toetsbaar, ook aan elkaar. Bij het programma is het aangeleverde programma van de gemeente Utrecht leidend geweest en zijn er per scenario aanvullingen gedaan, die het scenario ook direct specifiek maken.
Park Wat als... het Jaarbeursterrein het nieuwe centrale stadspark van
#9
#8
Utrecht wordt?
Onderzoekslab 01 Utrecht
Essentie open en bloot
Dichtheid
Doordat de scenario’s de extremen hebben opgezocht zijn de potenties en problemen van de locatie blootgelegd. Drie generieke thema’s hebben we verder uitgewerkt: integratie, dichtheid en publieke ruimte zijn gevoed met informatie verkregen uit onze scenario’s.
Het Jaarbeurskwartier vereist als hoogstedelijke locatie een dichtheid die hierop aansluit. De vraag die voor het lab een rol speelt is hoe deze hoge dichtheid gecreëerd kan worden met behoud van een goed woonmilieu. Twee fysieke manieren worden geïntroduceerd om weer te geven hoe om te gaan met programma en met functies. Het programma kan worden verspreid over de locatie of worden geconcentreerd. Functies kunnen worden gemixt of worden gescheiden. Door deze te combineren worden een viertal woontypen onderscheiden die elk specifieke kwaliteiten kennen. Deze woontypen noemen we: Intense laagbouw, Stadswonen, Bewoond landschap en het Superblok.
Integratie
Dichtheid; bewoond stadslandschap
De Jaarbeurs laat zich, als bijzonder type commercieel programma, lastig integreren in de stad. Interactie met de gewone stedeling komt nauwelijks tot stand. De Jaarbeurs fungeert als wak in de stad, zowel fysiek als programmatisch en vindt daardoor moeilijk aanknopingspunten. Het lab onderscheidt twee strategieën om de Jaarbeurs samen met programma als het casino en de megabioscoop op te nemen in het stedelijke leven en het een stuwende, interactieve rol te geven. Ten eerste door te camoufleren. Dit betekent het fysiek en programmatisch opnemen van het programma in het bestaande stedelijke weefsel. Ten tweede staat daar tegenover het profileren: juist het expliciet benadrukken van het bijzondere karakter van dit programma.
Publieke ruimte Door het naastgelegen openbaarvervoersknooppunt, maar voornamelijk door de Jaarbeurs, moet het Jaarbeurskwartier ieder moment in staat zijn om grote stromen publiek op te vangen en moet daarnaast ook bij een mindere intensiteit kwaliteit bieden. De vormgeving van de publieke ruimte is dan ook essentieel voor het functioneren van het gebied. De publieke ruimte wil echter meer zijn dan sec een overgangsgebied of transitiezone. Het heeft de potentie ingezet te worden om de levendigheid van het gebied te vergroten en verschillende functies te activeren. Ook hier hanteert het lab twee strategieën: de publieke ruimte als functie op zichzelf en
Integratie/ dichtheid/ publieke ruimte; profileren/ superblok/ functiegerelateerd
de publieke ruimte gerelateerd aan een functie.
Eindconclusie
#10
Integratie; camoufleren
Dit product laat zich gebruiken als een verkennend ontwerponderzoek, een eerste aanzet om te zoeken naar de essentie van een opdracht. Wij zien dit dan ook als een aanzet voor een gericht ontwerpend onderzoek, waarbij we specifiek de opdrachtgever uit willen nodigen om, op basis van individuele én collectieve interesses, heldere keuzes te maken uit de drie thema’s. De keuzes zouden we verder willen onderzoeken in een gericht ontwerponderzoek. Daarbij zien we de ontwikkelde strategie; het schieten met scherp op een gebied waardoor nieuwe informatie vrij komt, als een generieke aanpak die op verschillende locaties en in verschillende fasen kan worden gebruikt.
Integratie/dichtheid; camoufleren/ stadswonen
Publieke ruimte; functie op zichzelf
#11
Dichtheid; intense laagbouw
‘Er is veel meer tijd en ruimte voor onderzoek dan bij een architectenbureau. Ik wil terug naar de basis; daar word ik blij van.’ (Naomi Hoogervorst) Trouw: ‘Je leert hier weer waarom je architect bent geworden’ 7 november 2009
‘Multidisciplinair werken is een pre blijkt uit de eerste resultaten.’ Smaak 45: ‘Onderzoekslab voegt dimensie toe aan het vak’, februari 2010
10. Wat was de toegevoegde waarde van het lab?
Neeltje
Een aantal antwoorden: - Contacten, vergroten van het netwerk. - Motiverend en vernieuwend. - Ervaring opdoen met ontwerpend onderzoek, sociale invalshoek. - Nieuwe vaardigheden en methoden geleerd. - Teamspirit en samenwerking met anderen, vriendschappen. - Betrekken van de burger en bewoner in het proces. - Positie van de architect. - Uitwisseling van ideeën.
Uit de pers
(Rouke Mulder) De Volkskrant: ‘Na de bubble’, 20 november 2009
‘Zo bieden we een podium aan creatief talent dat vervolgens het denken over die thema’s in een stroomversnelling moet brengen.’ (Guido Wallagh) Cobouw: ‘Onderzoekslab baant weg voor eigen bedrijf architect’, 25 september 2009
‘Een reddingsplan moet talentvolle, vaak jonge architecten aan het werk houden. Want het gaat slecht in de bouw en de vraag naar nieuwe projecten neemt af.’ NOS Journaal op 3: ‘Reddingsplan voor jonge architecten’,17 juli 2009
Samenstelling en redactie Projectteam Nederland wordt anders (Marcel van Heck, Nicole Smeets, Edward Ernst (Atelier Rijksbouw meester), Rutger Oolbekkink, Guido Wallagh (Inbo), Else Wissink (Else.com) m.m.v. Liesbeth van der Pol (Atelier Rijksbouwmeester) en alle onderzoekslabs, mentoren en opdrachtgevers Ontwerp magazine en website Enchilada Fotografie cover, portretten en locaties Eran Oppenheimer Huisstijl en logo NWA Linda Sterk (Inbo) Drukwerk Veenman Drukkers Oplage 2000 In opdracht van Nederland wordt anders/Atelier Rijksbouwmeester, februari 2010 www.nederlandwordtanders.nl Nederland wordt anders/Atelier Rijksbouwmeester heeft getracht aan alle auteursrechtelijke verplichtingen te voldoen. Voor zover iemand echter meent alsnog rechthebbende te zijn, kan deze zich tot Nederland wordt anders/Atelier Rijksbouwmeester wenden.
‘Langzamere gebieds ontwikkeling brengt vitaal en duurzaam onderzoek op gang.’ Cityjournal: ‘Crisis biedt architecten ruimte voor experiment’, december 2009
‘Veel architecten raken hun baan kwijt door de crisis. Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol wil vooral jonge talenten aan de slag houden.’ Trouw: ‘Ontwerptalent moet blijven’, 15 september 2009
Colofon
Archined: ‘Sneak preview bij Lab Nagele’, 12 januari 2010
‘Dit is puur energie.’
Onze dank gaat uit naar eenieder die bijgedragen heeft aan dit initiatief en in het bijzonder alle ontwerpers, mentoren, initiatiefnemers, de klankbordgroep, de programmeringscommissie, de ministeries van VROM, OCW en WWI, de gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Noordoostpolder en Apeldoorn, woningcorporatie Ymere, BNA, Neprom, Aedes, Stimuleringsfonds voor Architectuur, TU Delft, TU Eindhoven, de Alliantie Flevoland, Woonwaard, Endry van Velzen (De Nijl Architecten), Willemijn Lofvers (Bureau Lofvers), Paul Gerretsen (atelier Zuidvleugel), Frank van Oort (stadseconoom Rotterdam), Bram Verhave (Atelier Rijksbouwmeester), Louis van Gasteren (filmmaker), Hogeschool van Amsterdam en de betrokken studenten, de junior consultants in Amsterdam, Adobe Nederland, Portiva, Autodesk, de Architekten Cie., Inbo, KOW, IND/Maks/Svesmi, het CBK Apeldoorn, Pastoe Utrecht, bewoners en andere betrokkenen bij de labs.
#43
‘Talent moet je laten draaien, en dit is de mooiste opgave die er is. De kans om in dit onderzoekslab grondig onderzoek te doen wordt ruimschoots benut...’ (Pi de Bruijn)
Marlou Naomi
Janneska Joost
Heerhugowaard
korter dan een maand een tot drie maanden drie tot zes maanden langer dan zes maanden
Katelijne
Jarmila
Almere
(niet op de foto) Saskia
Marianne
op zoek naar werk doorgaan als freelancer eigen bedrijf opgericht baan gevonden overig samenwerking met andere ontwerper uit mijn lab
(niet op de foto) Felix en Arjan
Giliam
Vincent
Sven
Jillis Maartje
Jim Joosje
Eline
24% 35% 20% 3%
9. Wat ga je doen na het onderzoekslab?
Yifat
Kathusha
Rotterdam
projectontwikkeling stedenbouwkundig bureau (industrieel) ontwerpbureau landschapsarchitectenbureau bouwkundig adviesbureau
3% 8% 13% 5% 15% 56%
studerend aan de Academie, geen werkgever geen uitkering, want freelancer pas afgestudeerd val niet onder Nederlandse regelingen anders werkloos, uitkering UWV
(niet op de foto) Amber en Ronald
Jesse
6a. Specificatie ‘anders’ 19% 18% 18% 9% 9%
Placemakers Facts & Figures
Cecile Jeroen
Steve Vincent
TU HTS TU en HTS Academie voor de Bouwkunst anders
Bram
67% 7% 10% 13% 3%
8. Hoe lang was je al werkloos toen je bij het onderzoekslab kwam?
34% 19% 17% 12% 14% 3%
Stefanie
Carst
Maartje Simon
Arjen Berit
5. Wat is de opleiding van de deelnemers?
Carolien
Thera
Barbara
Rouke
EvertJan
Nagele
(niet op de foto) Jaap, Magnette, Marten, Pi en Victor
Jeroen
adviesbureau 9% net afgestudeerd 9% studie 9%
Amsterdam Rotterdam Delft Utrecht
7. Welke situatie was van toepassing bij deelname aan het onderzoekslab?
Marc
Mette
Utrecht
(niet op de foto) Cindy, Martijn en Nils
Jacques
Jaap
Han
Dion
67% architectenbureau 33% anders (zie hiernaast)
#42
Anouk
Marieke Peter
Anastassia
Simona
6. Wat is de professionele achtergrond van de deelnemers?
40% 19% 12% 7%
6% omgeving Amsterdam 6% Arnhem e.o.
Andrea
Petra
4% 3% 1% 1%
Robert
Conrad
Merel
Paul
Bas Christiaan
Rogier
Gerrie
Eindhoven e.o. Overijssel Zeeland Amersfoort
Alexander
4. Waar wonen de deelnemers?
Sven
Martijn
Guido
Joost
Daniela
Arman
3. Aantal mentoren: 11
Mirjam
Claudia
Jeroen
Beatriz
2. Aantal deelnemers: 85
De algehele toon van enthousiasme en bevlogenheid die uit de antwoorden sprak, laat zich moeilijk in grafiekjes vatten. Daarnaast de waardering, maar soms ook de moeite, met het groepsproces en de gezamenlijke ontdekkingsreis. De positieve geluiden over het contact met de bewoners, het ontwerpen vanuit een meer sociaal aspect. Daadwerkelijk een andere kijk krijgen op de opgave, de rol van de architect en de verrijking van het werken in een multidisciplinair team. Zoals één van de deelnemers het verwoordde: ‘Het ontwerpend onderzoek voegt een nieuwe dimensie toe aan het architectenvak.’ David
Nicolien
Agnes
Marjan
Bas
Jasper
Anja
1. Aantal labs: 6
Samen met de deelnemers maakten we de balans op van de eerste ronde onderzoekslabs. Veertig deelnemers vulden een evaluatieformulier in. Daaruit volgen een aantal ‘facts and figures’, die wij hierbij laten zien. Maar wat waren de ervaringen de afgelopen maanden?
#1
www.nederlandwordtanders.nl
deelnemers aan het onderzoekslab bestijgen op 7 oktober 2009 vol verwachting de trappen in het CBK in Apeldoorn.
Op naar een andere uitdaging. De kersverse
www.nederlandwordtanders.nl
Onderzoekslab – ronde 2
BNA/Neprom/Nederland wordt anders www.zowilikwonen.nl
Ideeënprijsvraag ‘Zo wil ik wonen’
BNA/Ymere/Proper-Stok/Nederland wordt anders www.jongearchitecten.nl/prijsvraag
Ideeënprijsvraag ‘De verticale stad voor gezinnen’
Zie verder:
