Het Lerend Vermogen bij personen met een dementie Bieke De Brabander Lut Craeynest 16 oktober 2013 Labyrinth
ergotherapeute klinisch psychologe
Wie zijn wij?
Bieke De Brabander: ergotherapeute Lut Craeynest: klinisch psychologe Beiden werkzaam in het AZ.Sint-Jan BruggeOostende Beiden verbonden aan het Project Geheugenrevalidatie Noord-West-Vlaanderen, een samenwerkingsverband tussen AZ SintLucas Brugge, AZ Sint-Jan Brugge-Oostende en Expertisecentrum Dementie Foton
Overzicht:
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Inleiding Gradaties in activiteiten en compensaties Leren en leerbaarheid Rouwverwerking Veiligheid Oriëntatie in tijd en ruimte
BDB & LC
1 Inleiding: Vier items: 1.Beeldvorming ‘dementie’ en ‘hoop’ 2.Het belang van een goede aandacht 3.Het verschil tussen “expliciet en “impliciet” geheugen 4.Het belang van het emotioneel geheugen
BDB & LC
1 Inleiding:
Alois Alzheimer 18641915 Beschreef als eerste een dame met een klinisch beeld dat later als een “ziekte van Alzheimer” zou benoemd worden. Hij was het ook die als eerste in de hersenen de aanwezigheid van ‘plaques’ en ‘kluwens’ bij deze vorm BDB & LC van dementie aantoonde.
1 Inleiding:
Globaal idee over ‘dementie’ vaak geweest en vaak nog altijd: “Alles
gaat bergaf.” “Alles zal enkel verder bergaf gaan.” “Er kan niets meer ‘bijgeleerd’ worden.”
BDB & LC
1 Inleiding:
Deze ‘beeldvorming’ zorgt vaak voor een sterke beladenheid van de diagnose van een dementie. Het is vaak niet vanzelfsprekend hoopvol om te gaan met dit gegeven, noch voor de persoon met de dementie, noch voor de mantelzorger. Regelmatig is er onbegrip vanuit de ruimere omgeving of weet deze omgeving niet hoe om te gaan met de situatie…. BDB & LC
1 Inleiding:
Er zijn natuurlijk verschillende oorzaken van ‘dementie’. Deze verschillende vormen leiden in aanvang vaak tot een wat andere ‘verschijningsvorm’ van de dementie. De meest voorkomende vorm is de ziekte van Alzheimer, waar geheugenproblemen vaak het meest op de voorgrond staan en waar gradaties in ernst zijn. BDB & LC
1 Inleiding:
Wanneer we ons nu dan toch de vraag stellen of er toch niet een wat hoopvollere boodschap is….? Dat er misschien dan toch wat ‘aan te leren’ valt…? Maar dat we dit dan misschien op een andere manier dan anders moeten doen, bewust rekening houdend met een aantal factoren?
BDB & LC
1 Inleiding:
Ten eerste: Een goede AANDACHT is van wezenlijk belang: - Basis van een goede verwerking van informatie om iets in het geheugen te kunnen opslaan. - Basis van het stap voor stap een bepaalde handeling kunnen initiëren, uitvoeren en evalueren. - Basis van bijvoorbeeld ook het terugvinden van voorwerpen!!! BDB & LC
1 Inleiding:
Vijf soorten “aandacht”: 1. Gerichte aandacht: focus op één iets 2. Volgehouden aandacht: taakspanning, niet van ene naar andere taak springen, iets afwerken 3. Selectieve aandacht: nog specifieker dan gerichte aandacht: zelfs al loopt er iemand in de gang voorbij, we blijven ons richten op de les 4. Alternerende aandacht: aandacht die verlegt van de ene naar de andere taak 5. Verdeelde aandacht: praten tegen passagier BDB & LC terwijl je auto rijdt
1 Inleiding:
Jacques, een man van 72 met een diagnose ziekte van Alzheimer, zit vaak in de zetel uit het raam te kijken. Hij komt uit zichzelf tot omzeggens geen enkel actie, tenzij zijn echtgenote hem daar toe aanzet. Wanneer hij dan op aanzet van zijn vrouw uiteindelijk toch meehelpt met de afwas en afdroogt, gaat de telefoon. Hij legt zijn handdoek aan de kant en gaat terug in zijn zetel zitten. Wanneer zijn echtgenote terugkomt van het telefoongesprek, moet ze hem opnieuw ertoe BDB & LC aanzetten verder af te drogen.
1 Inleiding:
Wat is er dus al heel belangrijk om tot iets van ‘leren’ te kunnen komen, en dit geldt in basis voor elk leerpoces, bij iedereen: 1. Zorg voor een rustige, prikkelarme omgeving 2. Werk niet al te lang na elkaar (20 minuten regel) 3. Neem de tijd om stappen of onderdelen van het leerproces rustig te herhalen, op een rustige, niet aandringende toon
BDB & LC
1 Inleiding:
1 Inleiding:
Ten tweede: wat is het verschil tussen ‘EXPLICIET’ en ‘IMPLICIET’ geheugen? Expliciete geheugen: wat je bewust verwerkt, opslaat en terug oproept. Bijvoorbeeld: - Wat is de hoofdstad van België? - Wat heb je gisteren gegeten? - Wat is de naam van je kleinkind?
BDB & LC
1 Inleiding:
Het aanspreken van het expliciete, bewuste geheugen vergt activiteit van gedeeltes van de hersenen die het juist bij bijvoorbeeld de ziekte van Alzheimer vaak moeilijk krijgen.
BDB & LC
1 Inleiding:
1 Inleiding:
1 Inleiding:
Het lerend vermogen van mensen met een dementie aanspreken op dit expliciete geheugen, is dus niet zo een efficiënte keuze.
BDB & LC
1 Inleiding:
Dus de persoon willen trainen om een gewenste handeling (bijvoorbeeld koffie zetten met een koffiezetapparaat) stap voor stap te kunnen verwoorden en dus in volgorde bewust te onthouden is geen goede strategie!
BDB & LC
1 Inleiding: Dergelijke poging tot bewust leren leidt vaak tot: - Overvragen van de persoon - Toename van fouten (zie verder ‘foutloos leren’) - Toename van gevoel van frustratie - Afhaken En dus GEEN LEREN! Maar laat ons nu eens kijken naar het impliciete BDB & LC geheugen……
1 Inleiding: Impliciete geheugen: Een typisch voorbeeld: fietsen blijft vaak lang bewaard als capaciteit. Net als een instrument bespelen. Aanvankelijk gebeurt dit aanleren: - Heel bewust - Stap voor stap - Met vallen en opstaan Doet beroep op welbepaalde hersengedeeltes BDB & en LC vraagt heel wat activiteit van de hersenen
1 Inleiding: Naderhand wordt fietsen een: - Onbewuste - Automatische - ‘Impliciete’ handeling: - die minder capaciteit van de hersenen vergt - die meer beroep doet op gebieden die bij bijvoorbeeld een ziekte van Alzheimer minder beschadigd zijn. BDB & LC
1 Inleiding:
1 Inleiding:
DUS: Expliciet aanleren van een nieuwe vaardigheid of handeling doet aanvankelijk beroep op gebieden die meer kans hebben op beschadiging bij een dementie. Het aanleren van een nieuwe vaardigheid laten we best verlopen op een wijze die minder expliciet en meer impliciet is. En die dus beroep doet op minder beschadigde gebieden! Expliciete training versus impliciete training BDB & LC
1 Inleiding:
En wat nu met ons koffie zetten?
Gaat over het verschil tussen: Zeggen hoe je koffie zet versus echt koffie zetten!!!!! “Expliciet koffie zetten versus impliciet koffie zetten” bij wijze van spreken…… BDB & LC
1 Inleiding: Ten derde en ten slotte: wat is het EMOTIONEEL geheugen? Gaat over de combinatie van ervaringen en de emotie die ze oproepen. Wanneer een ervaring positieve of negatieve emoties oproept, dan is er in de hersenen ook activiteit in een gebied dat veel minder aangetast is door een dementie van bijvoorbeeld het Alzheimertype. BDB & LC
1 Inleiding:
Het gebied in de hersenen dat mee actief is bij het ervaren van emoties is dus vaak nog intact. Neutrale ervaringen worden minder ‘onthouden’ dan positieve of negatieve ervaringen. Dit toont hoe de manier waarop en de sfeer waarin er geleerd moet worden, het succes sterk mee kan bepalen…… BDB & LC
1 Inleiding:
Het aanspreken van andere gebieden in de hersenen dan diegene die we klassiek van doen hebben voor dat ‘bewuste’ leren…. En denk aan de invloed van ‘stress’ op de voorste hersenen die mee van belang zijn voor een goed geheugen……
BDB & LC
1 Inleiding:
Uitspraken + + +
mensen leren elke dag mensen hebben hun eigen manier om hun geheugen te ondersteunen mensen hebben hulpmiddeltjes om hun leven te organiseren
Ook al hebben we geen geheugenproblemen
BDB & LC
Overzicht:
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Inleiding Gradaties in activiteiten en compensaties Leren en leerbaarheid Rouwverwerking Veiligheid Oriëntatie in tijd en ruimte
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten:
Bieke’s gezin: man + 3 kinderen Organiseren van een diner: • • •
Eerste communie met 50 genodigden Oudejaarsavond 15 genodigden Woensdagmiddag eten voor de kinderen
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten: Eerste communie met 50 genodigden: Enkele Vragen: + + +
welk eten kan ik de dag voor de communie klaarmaken zodat ik het meeste kan genieten van de communie? ik kan geen 50 pers laten zitten in mijn huis, hoe los ik dit op ? wat kan ik bieden van amusement aan de kinderen zodat ze zich amuseren?
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten: Eerste communie met 50 genodigden: Antwoorden: +
menu:
ham
+ +
aperitief: cava + fruitsap 3 hapjes: glaasje met garnaaltjes, stukjes tomaat, peterselie glaasje met meloen, stukjes
ganda
glaasje met hoofdschotel: zelfgemaakte hamburger dessert: grote en kleine hoorntjes Bij slecht weer: een nieuwe tekenfilm Bij mooi weer: leidster van de KSA komt spelletjes doen met de kinderen
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten: Oudejaarsavond 15 genodigden: Enkele Vragen: + + + +
Hoe kan ik ook genieten van de avond? om 12u wil ik klaar zijn met de hoofdschotel (timing) versiering/ decoratie ….
Woensdagnamiddag eten klaarmaken voor de kinderen: Enkele Vragen: + +
snel, gemakkelijk? inpasbaar in de activiteiten
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten: Gradiënt volgens de AMPS: 1
Sokken en schoenen aantrekken, schoenen die al dichtgemaakt zijn
2 3 4
Drankje uit de koelkast halen Tanden poetsen Bovenlichaam aankleden- kleding binnen handbereik
4 5 6
Vouwen van een mand wasgoed Vegen van een vloer Afwassen met de hand
4 5 6 7
Enkele boterham met vlees of kaas met gesneden groenten Douchen Overhemd strijken Winkelen
4 5
Geroosterd brood en koffie of thee Stofzuigen van twee kamers op verschillende verdiepingen
• •
Pasta met vlees, saus, groene salade en drankje BDB & Gehaktballen met gekookte aardappelen, saus, gekookte groente en een drankje
LC
2
Gradaties in activiteiten: Gradiënt volgens de AMPS:
Let op: Indien je bepaalde activiteiten niet meer kan, zal je waarschijnlijk bovenliggende activiteiten ook niet meer kunnen
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten: MET:
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten: MET:
Let op: Steek energie in de dingen die je heel graag doet!
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten: Wassen en kleden: 1 2 3 4 5 6
(strategie: douche/ kookwekker)
Invoeren van nemen van douche Indien niet mogelijk (verbale begeleiding – enkel uitvoeren van deelhandelingen) Invoeren kookwekker Klaarleggen benodigdheden Verpleegkundige Laten kiezen kledij
Elektronische toestellen:
(strategie: stappenplan)
1Uitgeschreven stappenplannen 2Werken met symbolen 3Werken met kleuren 4Afplakken van knoppen Let op voor toestellen met een warmte element! Vb: frietpot, strijkijzer, koffiezetapparaten, warmwaterkokers,…
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten: Koken: (strategie: microgolf) 1 2 3
Leren werken met microgolf (zie elektronische toestellen) Eten klaarmaken voor enkele dagen – nadien opwarmen Eten opwarmen van traiteur
Huishouden:
(strategie: structureren)
1Kiezen niveau van activiteit 2Bepalen van start en stopplaats 3Klaarleggen materiaal 4Activiteiten verdelen- eindverantwoordelijkheid bij patiënt 5Overname huishoudelijke taken + positieve aanwezigheid
Boodschappenlijst: Betalen: Telefoneren:
(strategie: voorgedrukte boodschappenlijst)
(strategie: afronden van bedrag/ met kaart betalen) BDB & LC (strategie: voorgedrukte notitieblokje)
2
Gradaties in activiteiten: Medicatie: 1 2 3
Invoeren van medicatiedoos Zelfcontrole na inname medicatie- overname extern Zelf sorteren- overname extern- overname extern
Financiën: 1 2 3 4 5 6 7 8
(strategie: medicatiedoos)
(strategie: structureren en organiseren)
Alles zelfstandig (vb: verschillende mappen) Controle extern / controle MZ Overname invullen papieren vb: belastingen Overname betalingen Afhalen geld (code/ aan loket) Afhalen geld door anderen Betalen met afronding van het bedrag Betalen door externen
Tip: schrijven in blokletters is gemakkelijker dan in krulletters
BDB & LC
2
Gradaties in activiteiten: Vrije-tijdsbesteding:
1 2 3 4 5
(strategie: aanleren act geschikt voor 6-7j)
cave: niet kinderachtig ev entueel inkaderen kan je spelen met de kleinkinderen Stimuleert de aandacht en concentratie Individuele activiteit = tijd voor MZ Bij degeneratie zeer lang mogelijk om zelfstandig te blijven uitvoeren Aansluiten bij interesses patiënt.
Vb: uno, rummicup, patience, ganzenbord, pim pam pet, woordzoekers, tablet ipv pc, wandelen, schilderen, kleurboeken voor volwassenen, gymnastiek, daguitstappen,… Let op geen memory (te confronterend)
BDB & LC
Overzicht:
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Inleiding Gradaties in activiteiten en compensaties Leren en leerbaarheid Rouwverwerking Veiligheid Oriëntatie in tijd en ruimte
BDB & LC
3
Rouwverwerking:
Functies
functioneel
Sociaal contacten
activiteiten
zelfwaarde gevoel
ongewenst gedrag Educatie Functies
functioneel
Sociaal contacten
activiteiten
zelfwaarde gevoel
ongewenst gedrag BDB & LC
3
Leren en leerbaarheid: www.sclera.be Leren: • • •
Foutloos leren (inprenten – zintuigen- chaning) Visualiseren ( voorstellingsvermogen) Associaties (symbolen- kleuren- cijfers) vb: kleuren van beker, sleutels labelen met verschillende kleuren, stappenplannen in symbolen,…
•
Vb: ga zitten op wc
•
Ga zitten aub
BDB & LC
3
Leren en leerbaarheid: www.sclera.be Leren: •
Andere vb: sokken afdoen
•
BDB & LC
3
Leren en leerbaarheid: Leerbaarheid: (impliciet- expliciet)
• • • •
Stappenplannen Gevoelens blijven langst hangen (geluk, verdrietig zijn, afschuw, angst, kwaadheid) Aanbrengen van structuur (vaste plaatsen, tijdstippen) Aanleren van routines (herhalen) soms 3 maand voor kleine handeling Compensaties (intern- extern) Blijvende uitdaging (individueel verschillend, steeds veranderlijk)
•
CDM (6 cognitieve levels)
• •
BDB & LC
Overzicht:
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Inleiding Gradaties in activiteiten en compensaties Leren en leerbaarheid Rouwverwerking Veiligheid Oriëntatie in tijd en ruimte
BDB & LC
4
Veiligheid:
Valpreventie Het niet inschatten van gevaren • • • • •
trappen Tapijten Transfers Kabels over vloerbekleding Oprapen van voorwerpen
•
Blijf in beweging: doorbloeding van de hersenen, soepel houden van gewrichten, hulp bij transfers SOS valies PAS
• •
BDB & LC
4
Veiligheid:
Medicatie, financiën, koken, autorijden, trap lopen, strijken, frietjes bakken,… worden niet aangeleerd indien patiënt zelf de activiteit uit handen gegeven heeft (daling van ziekte-inzicht) de strategie wordt wel bepaald. Hoe beter je je leven nu organiseert des te beter voor later vb: mandje aan de deur , telefoonboekje, sleutelkastje,…
BDB & LC
Overzicht:
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Inleiding Gradaties in activiteiten en compensaties Leren en leerbaarheid Rouwverwerking Veiligheid Oriëntatie in tijd en ruimte
BDB & LC
5
Oriëntatie in tijd en ruimte:
• • • •
Agenda Gps/ touring Fotokader beeldhorloge
BDB & LC
Overzicht:
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Inleiding Gradaties in activiteiten en compensaties Leren en leerbaarheid Rouwverwerking Veiligheid Oriëntatie in tijd en ruimte
BDB & LC
6
Te onthouden Enkele regels: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Goed observeren/ assesment: Bepaal de strategie ahv individuele aanpak Duid je strategie en hulp ahv de 5 w’s (wie,wat, waar, wanneer, waarom) Motiveer Niet dwingen Activiteit opdelen in kleine stapjes Niet laten falen Angst wegnemen Zorgen voor gunstige omstandigheden Wees consequent Positief denken
BDB & LC
Om te eindigen…..
En tenslotte……
“Mevrouw Zevenstaart Was mijn pen aan het zoeken. Ik miste mijn pen. Dat edele goed die me laat schrijven. Ze was zoek. Heel het huis afgezocht. De kelder ingedoken. De zolder. Geen pen te vinden. En weet je waar ze zat? In haar doosje op haar plek. Van orde gesproken. Meneertje Pêdon” Frank De Backer
BDB & LC
Eventuele literatuur...
De tentoongestelde boeken kunnen ontleend worden in het documentatiecentrum van Foton, openingsuren: maandag tot vrijdag, van 10 tot 12 uur en van 14 tot 17uur. Tel: 050/44.67.93 U kunt er terecht voor allerhande informatie rond de zorg voor personen met dementie.
BDB & LC
[email protected] [email protected]
BDB & LC
