Het jaar 2014 in KLOOSTER TER APEL. Domus Novae Lucis. Anno Domini MMXIV

Het jaar 2014 in

KLOOSTER TER APEL Domus Novae Lucis

Anno Domini MMXIV

Sic se res habet: te tua, me delectant mea CICERO, Tusculanae disputationes 5. 22. 63

Het jaar 2014 in

KLOOSTER TER APEL Domus Novae Lucis

Anno Domini MMXIV

Ter Apel, mei 2015

Inhoud Voorwoord - 3 Arrangementen & Groepsreizen - 5 Bezoekers Klooster - 5 Bezoekers Kloosterwebsite & Social Media - 6 Collectieregistratie & Beheer Depot - 7 Concert- & Theaterpodium - 9 Convent- & Werkoverleg - 10 Cursussen/Lezingen/Opleidingen/Symposia - 10 Doelstelling Stichting Klooster Ter Apel - 11 Donateurs & Vrienden - 12 Educatie - 12 Evenementen - 14 Excursies/Werkbezoeken - 15 Exposities - 17 Huwelijk & Uitvaart - 20 Instandhouding/Restauratie Monument - 21 Kloostercafé ‘De Refter’ & Proviandkelder - 21 Kloosterorganisatie - 22 Kloosterreceptie & Kloosterwinkel - 24 Klooster Ter Apel 550 Jaar - 24 Kruidentuin - 26 Kruisheren - 26 Lidmaatschappen- 27 Mijn Klooster - 27 Openingstijden - 28 Publiciteit - 28 Rondleidingen/Gidsengilde - 30 Samenwerkingsverbanden/Contacten - 31 Subsidiënten & Sponsoren - 31 Toegangsprijzen - 32 Veiligheidszorg - 32 Colofon - 36

Voorwoord Namens bestuur en directie van de Stichting Klooster Ter Apel bieden wij u ons verslag Het Jaar 2014 in Klooster Ter Apel aan. EXPLOITATIE

De exploitatie over het jaar 2014 sloot met een bescheiden plus; lagere opbrengsten werden gecompenseerd door lagere huisvestingskosten - een zachte winter! - en personeelskosten. Aangezien de inkomsten trendmatig lager uitvallen blijft er reden tot zorg omdat verdere terugdringing van kosten niet mogelijk is. EXPOSITIES

De expositie Bewogen Stilte vanaf oktober 2013 eindigde in april van het verslagjaar. In Galerie II was daarna de tentoonstelling Geloof in Groningen, Fotografie van Robert Mulder te zien. Langs de muren van de Lekenkerk werden de kruiswegstaties van Jan Toorop tentoongesteld. Vanaf oktober liep de expositie Eten en Drinken in middeleeuwse kloosters en kon de bezoeker kennisnemen van de maaltijden die de kloosterlingen in die dagen nuttigden. Een doorslaand succes was de expositie van het Kerstdiorama - De grootste kerststal van Europa. Bijna 8000 bezoekers bezochten deze unieke tentoonstelling, een enorm plateau van bijna 60 m2, waarop door Fred van der Zwet en Roel den Dulk het complete kerstverhaal met zo’n 1500 figuren en 1000 dieren werd uitgebeeld. Bewoners van de Woonzorgcentra binnen de gemeente mochten het Diorama gratis bezichtigen - een geste van het bestuur die zeer werd gewaardeerd. RESTAURATIE EN INSTANDHOUDING MONUMENT

In de loop van het verslagjaar werd uitvoering gegeven aan de restauratie van de kapconstructie van de Noord- en Oostvleugel van het complex. Het project werd in opdracht gegeven aan Jurriëns Noord. In hoofdzaak bestonden de werkzaamheden uit het herstellen van het dakbeschot, het reinigen van het aloude Hildesheimer pannendak, het herstel van de nokvorsten en het vernieuwen van de bliksembeveiliging. De investeringskosten werden in belangrijke mate gedekt door bijdragen van de Provincie Groningen, de Rabobank Zuid en Oost Groningen, de Dienst Landelijk Gebied/Levende Dorpen, de Stichting J.B. Scholtenfonds en de Stichting Lambers Burger. De onderhoudssituatie blijft evenwel een voortdurende bron van zorg. In het onlangs uitgebrachte inspectierapport van de Monumentenwacht Groningen is de staat van onderhoud van het Klooster opgenomen en zijn maatregelen geïnventariseerd die binnen een periode van nu en zes jaar noodzakelijk dienen te worden uitgevoerd. Daar zijn bedragen mee gemoeid die Klooster Ter Apel zelf, zonder cofinanciering, onmogelijk kan opbrengen gezien de beperkte eigen middelen. JUBILEUM 550 JAAR KTA

De Jubileumcommissie, bestaande uit representanten van diverse verenigingen, de handelsvereniging, de industriekring, bestuursleden, directeur en medewerkers van Klooster Ter Apel, heeft in de loop van het verslagjaar goede vorderingen gemaakt met de voorbereiding van het jubileum. Inzet: een feest voor heel Ter Apel. Het hoogtepunt van de festiviteiten zal plaatsvinden in het weekend van 19, 20 en 21 juni 2015. In hoofdzaak zal het feest bestaan uit de volgende onderdelen: een middenstandsbeurs, een megaontbijt voor 550 personen, de presentatie van diverse verenigingen, educatieve projecten in het Klooster, een keur aan muziekuitvoeringen alsmede de wereldpremière van het Jubileumlied. Andere bijzondere activiteiten in de loop van het jaar zijn ondermeer: de Jubileumexpositie 550 Jaar Klooster Ter Apel, een Jubileumgedenkdag en een Herdenkingswandeling van het moederklooster in D-Bentlage naar Ter Apel.

3

BESTUUR EN BELEID

Wij zijn bijzonder verheugd dat de ontstane vacature met betrekking tot de portefeuille financiën, na het vertrek van de vorige penningmeester, spoedig kon worden ingevuld en wel in de persoon van de heer drs. H.H. (Hans) Keuker RA. Zoals opgemerkt in het vorige verslagjaar is het bestuur in 2015 demissionair. Het nieuwe bestuur wordt van 7 naar 5 leden teruggebracht. Inmiddels wordt voortgang geboekt bij het werven van nieuwe bestuursleden, waarbij sterk word gelet op de profielen van de kandidaten ten aanzien van hun expertise op het gebied van museale zaken, historie en bouwkunde. In de komende jaren zal het accent sterker komen te liggen op Marketing en Promotie alsmede op het werven van nieuwe donateurs, aangezien, als gevolg van bezuinigingsmaatregelen, de overheid zich naar verwachting steeds verder terug zal trekken en derhalve een groter deel van de inkomsten uit de markt zal moeten worden gehaald. PERSONEEL

Onze dank gaat tenslotte uit naar ons personeel dat zich steeds, in minimale bezetting, van zijn beste kant heeft laat zien. Voorts loftuitingen voor de enthousiasme en belangeloze inzet van onze vrijwilligers, zonder welke het licht dooft in Klooster Ter Apel.

Stichting Klooster Ter Apel

mr. H. Zwiers, voorzitter

ing. B.G. Kloosterman, secretaris

Hans Kroeze, directeur

4

Arrangementen & Groepsreizen In januari 2014 werd het arrangement Rondje Musea geïntroduceerd. Met het gelijknamige passepartout konden kunst- en cultuurliefhebbers voor slechts € 10,00 behalve aan Klooster Ter Apel een bezoek brengen aan Museum-Erfgoedcentrum Collectie Brands in Nieuw-Dordrecht, het Stedelijk Museum Coevorden en Museum-Zandstrooiboerderij Zwaantje Hans-Stokman's Hof in Schoonebeek. Het arrangement werd opgenomen in aanbiedingen van ondermeer Hampshire Hotel Emmen, Van der Valk Hotel Emmen en Univé Drenthe-Overijssel. Groepsbezoek aan Klooster Ter Apel kwam tot stand door samenwerking met reisorganisaties als ACI Caravanclub; ArrivaTouring, Groningen; Buskontor Grenzenlos, D-Oldenburg; Caravanclub Gorinchem; Carla Oortwijn Travel & Events, Assen; Dagblad van het Noorden Reizen, Groningen; Dalstra Reizen, Surhuisterveen; High Standard Travel, Groningen; Jansen Travel BV, Oude Pekela; Lanting Reizen, Hoogeveen; Ostfriesland Tourismus, D-Leer, Pieter Dekker Rondvaarten, Blijham en Reisering Hamburg. Klooster Ter Apel bleef opgenomen in de zogenaamde 'belevenisaanbiedingen' van The Surprise Factory/Kadopagina.nl in Capelle aan de IJssel. De diverse arrangementmogelijkheden van Klooster Ter Apel werden eveneens via Tourist Info Westerwolde en Marketing Groningen onder de aandacht gebracht in binnen- en buitenland. Laatstgenoemde organisatie introduceerde de Schatkaart van het Noorden, 23 'mustsees' in de provincie, inclusief kortingsbonnen. Klooster Ter Apel nam ook in het verslagjaar deel aan deze landelijke actie. Buiten de reguliere openingstijden werd van de Kloosterfaciliteiten gebruik gemaakt in het kader van eigen arrangementen en voor de organisatie van onder meer jubilea en andere feestelijke bijeenkomsten, concerten, vergaderingen, studiesessies, presentaties en concerten, veelal in combinatie met een Kloosterlezing en/of -rondleiding. In voorkomende gevallen werd de catering verzorgd door Hotel-Restaurant Boschhuis gelegen tegenover het Klooster. Tenslotte werden in het verslagjaar speciaal ontwikkelde arrangementen gecontinueerd en waar nodig aangepast. Klooster & Burcht (De Burcht Wedde) Klooster & Gut Altenkamp (Gut Altenkamp, D-Papenburg/Aschendorf) Klooster & Klosterstätte (Klosterstätte Ihlow, D-Ihlow) Klooster & Pastorieboerderij (Museum De Weem, Westeremden) Kloster Ter Apel: Willkommen! (Schloβ Dankern, D-Haren) Middeleeuwse Dagen (Stichting Middeleeuws Ter Apel) Oord van Licht (Kloster Bentlage, D-Rheine) Tussen Klooster en Vesting (Vesting Bourtange) Van Klooster tot Abdij (Vereniging ter Bevordering van het Toerisme in Ter Apel) en het Kloosterarrangement voor gasten van Akzent Hotel Borchers, D-Dörpen; Boetiekhotel Asgard, Groningen; Hotel Abdij de Westerburcht in Westerbork; Hotel Brinkzicht, Vledder; Hotel De Stee, Odoorn en Hotel Zur Linde, D-Heede.

Bezoekers Klooster In het verslagjaar konden wij 33.310 bezoekers welkom heten (2013: 32.656). Volgens opgave van het Museumhuis in Groningen was Klooster Ter Apel daarmee de op twee na best bezochte erfgoedinstelling in Groningen op een totaal van 43.

5

Registratie van postcodes gaf een beeld van de herkomst van de bezoekers, in procenten als volgt. Uit Nederland 89%, uit het buitenland 11%. Bezoek uit Noord Nederland (Groningen, Friesland en Drenthe) 59%, uit Midden Nederland (Gelderland, Overijssel, Flevoland, Utrecht en Noord-Holland) 27% en uit Zuid Nederland (ZuidHolland, Zeeland, Noord-Brabant en Limburg) 14%. Bezoek uit Noord Nederland nader gespecificeerd: Westerwolde 12%, rest Groningen 24%, Friesland 5% en Drenthe 18%. Rest Nederland 41%. Van de 11% uit het buitenland kwam 70% uit Niedersachsen en Nordrhein-Westfalen, 17% uit de rest van Duitsland en 13% uit Australië, België, Canada, China, Denemarken, Engeland, Frankrijk, Griekenland, Ierland, India, Italië, Japan, Letland, Polen, Portugal, Rusland, Spanje, Tsjechië, Verenigde Staten van Amerika, Vietnam en Zweden.

Bezoekers Kloosterwebsite & Social Media BEZOEKERSAANTAL

Het aantal bezoeken aan de reguliere website groeide ten opzichte van 2013 met 16% tot 47.709. In totaal werden 191.300 pagina’s (+16%) bekeken. Gemiddeld werden 4 kloosterwebpagina’s per bezoek aangedaan. Dagelijks waren er gemiddeld 130 (+18) bezoeken en werden 524 (+71) pagina’s bekeken. Een digitale Kloosterbezoeker verbleef gemiddeld 2:43 minuten (+0:22) op de website. 26% van de bezoekers bezocht de site meer dan één keer. BEZOEK UIT 110 LANDEN

De bezoekers van kloosterterapel.nl waren in 2014 afkomstig uit 110 landen (+31). De Top5 naar aantal bezoekers: 1. Nederland (88%), 2. Duitsland (6%), 3. België (2%), 4. Brazilië (0,76%) en 5. Verenigde Staten (0,72%). Klooster Ter Apel mocht zich verder verheugen in interesse uit onder meer Angola, Aruba, Guadeloupe, Irak, Kaapverdië, Koeweit, Malta, Nigeria, Taiwan en Venezuela. Een bezoeker uit Mauritius verbleef 25 minuten op de website. De Duitstalige informatiepagina werd 2.205 keer bezocht (+7%), de Engelstalige 661 keer (+51%). TOP 5 WERKBEZOEKPIEKEN

1. 6 en 7 september (Middeleeuwse Dagen) 2. laatste week december (Kerstdiorama) 3. eind november/begin december (Huis van Sint Nicolaas) 4. laatste helft juni (Tuin & Kunst Tiendaagse) 5. 23 maart (Grunneger Weke) MEESTBEZOCHTE PAGINA'S

De vijftien meest bezochte pagina’s (met uitzondering van de homepage): 1. Heden (3D-plattegrond, 31.823 paginaweergaves), 2. Exposities (25.004), 3. Evenementen (16.503), 4. Openingstijden (8.303), 5. Toegangsprijzen (6.962), 6. Educatie (5.914), 7. Historie van Klooster Ter Apel (5.366), 8. Kruidentuin Actueel (5.273), 9. Uitnodiging (4.681), 10. Kloosters in Groningen (3.631), 11. Huwelijkslocatie (3.554), 12. Dagarrangementen (2.706), 13. Adresgegevens (2.686), 14. Kruisheren Klooster Ter Apel Bier (2.551) en 15. Omgeving (2.244).

6

De vijf meest bezochte subpagina’s met actuele informatie (expositie, evenement of nieuwsbericht): 1. Expositie Kerstdiorama (5.302), 2. Evenement Middeleeuws Ter Apel (4.461), 3. Expositie Eten & Drinken in middeleeuwse kloosters (2.908), 4. Expositie Helmantel (2.439) en 5. Expositie Geloof in Groningen (1.977). Meest bezochte subpagina’s in de sectie Heden: Kruidentuin (2.421), Kanunnikenkerk (2.359), Kapittelzaal (1.764), Kruisgang (1.346), Galerie II (1.090). VERKEERSBRONNEN

46% (-9) van de bezoekers kwam binnen via een zoekmachine. Er werden 2.078 verschillende zoekopdrachten gebruikt. De Top15 van meest gebruikte zoekwoorden/-combinaties: 1. klooster ter apel, 2. ter apel, 3. ter apel klooster, 4. middeleeuws ter apel, 5. klooster ter apel expositie, 6. klooster, 7. klooster ter apel openingstijden, 8. kloster ter apel, 9. museum ter apel, 10. kloostermuseum ter apel, 11. kerststal ter apel, 12. kerstdiorama ter apel, 13. klooster groningen, 14. trouwen klooster ter apel en 15. klooster ter apel henk helmantel. Google (95%) bleef de belangrijkste zoekmachine. 17% (-2) van de bezoekers typte het webadres rechtstreeks in de browser in, 27% (+6) klikte een link aan op een van de 713 (+281) verwijzende sites, waaronder helmantel.nl, culturele-vacatures.nl, toerisme.groningen.nl, middeleeuws-terapel.nl, emslandermeer.nl, zoover.nl, museumkaart.nl, terapel-digitaal.nl, westerwolde.groningen.nl, vakantiereiswijzer.nl, plathuis.nl, nl.wikipedia.org, dagjeweg.nl, exloo.info, hotel-stadskanaal.nl, uitzinnig.nl, kloosterkerkterapel.nl, vanplan.nl, herbergsellingen.nl en geschiedenisbeleven.nl. SOCIAL MEDIA

10% (+5) van alle webbezoeken kwam binnen via een verwijzing op de social media, met name Facebook (facebook.com/kloosterterapel) en Twitter (twitter.com/kloosterterapel). Klooster Ter Apel had op 31 december 2014 op Facebook 1.302 volgers. 83 personen beoordeelden hun bezoek, met een gemiddelde van 4,2 van maximaal 5 sterren. De berichten op de Facebookpagina werden bijna 275.923 keer gezien door Facebookgebruikers (ook niet-volgers van het Klooster Ter Apel-account). Op Twitter werd Klooster Ter Apel op 31 december 2014 door 551 accounts gevolgd, waaronder veel politieke, museale en media-instellingen. MOBIEL

De groei van bezoekers die de website aanroepen vanaf een mobiele telefoon of tablet zette in 2014 door: 31% (+9) van het totale bezoekersaantal deed dat mobiel. 47% daarvan bezocht de site met een iPad, 13% met een iPhone en de overige mobiele bezoekers gebruikten voornamelijk apparaten van Samsung. Sinds 2014 wordt een mobiele versie van de website getoond voor smartphones.

Collectieregistratie & Beheer Depot In 2014 heeft de werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot zich vooral bezig gehouden met haar hoofddoelstelling: beschrijving en behoud van de Collectie Ter Apel, monitoring van de bewaarcondities en de mogelijke verbetering daarvan in het Klooster. De vaste werkzaamheden van de werkgroep dienden als basis voor overleg en voortgangscontrole. SAMENSTELLING VAN DE WERKGROEP

De werkgroep bestond uit tien vrijwilligers, allen buitengewoon betrokken, die vier keer in

7

werkoverleg bijeen kwamen. Besluiten en werkafspraken werden daarbij op voortgang gecontroleerd. Met het oog op deskundigheidsbevordering werd gebruik gemaakt van cursussen via het Museumhuis Groningen. VASTE WERKZAAMHEDEN

De leden van de werkgroep hebben hun taken onderling verdeeld en werkten meestal in tweetallen. Drie vrijwilligers waren bezig met de invoer en verbetering in ADLIB. De basisinvoer van de Collectie Ter Apel is afgerond maar vraagt regelmatig om updates. Twee leden hielden zich hoofdzakelijk bezig met de 'levende collectie' in de kruidentuin. De deelcollectie inheemse kruiden in de Kloosterhof kreeg relatief veel aandacht door de groei in het aantal planten (ca. 180) en het fotograferen ervan. Twee leden registreerden zeer regelmatig de klimaatgegevens in de voor het publiek toegankelijke museale vertrekken en ondernamen, waar nodig, gerichte actie. In 2014 werd de deelcollectie paramenten gecontroleerd: zowel in de credenskast in de Sacristie als in het ondergrondse depot. BIJDRAGE AAN EXPOSITIES EN WEBSITE

De werkgroep werkte mee aan tijdelijke exposities in het Gastenverblijf. Daarbij werden met name paramenten en religieus vaatwerk uit eigen collectie tentoongesteld. De deelcollectie van Jan en Marina Groen met het thema Vlucht naar Egypte was gedurende de kerstperiode te zien. Het project Object in de schijnwerper bleef als speciale rubriek op de Kloosterwebsite zichtbaar. Elk kwartaal werd een bijzonder object uit de eigen collectie uitgelicht en voorzien van de bijbehorende levensgeschiedenis. ZELFANALYSE MUSEUMREGISTRATIE

Nadat Klooster Ter Apel in 2011 voor een periode van 5 jaar opnieuw werd gecertificeerd tot Geregistreerd Museum, zijn de herijkingsmomenten verder gedigitaliseerd. In het kader van de noodzakelijke zelfanalyse werden met name de klimaatgegevens nauwkeurig geregistreerd. Per kwartaal werd een klimaatbericht opgemaakt en werden aansturing en mogelijke verbeterpunten besproken. Drie nieuwe ontvochtigers en een bevochtiger werden aangeschaft en waar nodig ingezet. BOEKENBEZIT

Klooster Ter Apel heeft haar boekencollectie geheel geïnventariseerd en in ADLIB ingevoerd. Op verzoek konden medewerkers van het Klooster boeken lenen dan wel inzien. De complete catalogus was te raadplegen op de interne website Mijn Klooster. Voor de betrokkenheid van de werkgroep bij de opzet van een veiligheidsplan verwijzen wij naar het hoofdstuk Veiligheidszorg in dit Jaarverslag. UITWISSELING EN EXCURSIE

Op 8 januari 2014 ontving de werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot bezoek van de werkgroep Roerende goederen, Archieven en Secretariaat van de Parochie van het Heilig Kruis i.o. in het kader van de reorganisatie van parochies in het Bisdom Groningen-Leeuwarden. Vertegenwoordigers van de parochiekerken uit Mussel-Kopstukken, Musselkanaal, Stadskanaal, Ter Apel en Zandberg lieten zich voorlichten over bewaarcondities en registratietechnieken, zoals die in Klooster Ter Apel worden ingezet. Een rondleiding door het ondergrondse depot completeerde het programma. Deelnemers waren verrast door hetgeen ze zagen en hoe de collectie Ter Apel wordt bewaard.

8

De werkgroep bezocht op 1 oktober Klosterstätte Ihlow in Ost-Friesland, de voormalige cisterciënzer abdij. Bestuursleden van de stichting ter plaatse leidden de werkgroep rond in het ondergrondse museum en de bovengronds aangebrachte skeletbouw (schaal 1 op 1) door het Deense architectenbureau Johannis Exner (dat in 2002 de nieuwe westvleugel in Klooster Ter Apel heeft gerealiseerd). Aansluitend werd een bezoek gebracht aan de Evangelisch-Lutherse kerk van Aurich waar het laatgotische vleugelaltaar werd bekeken. Dit altaar, bezit van de graven van Aurich, is afkomstig uit het koor van de verdwenen kloosterkerk van Ihlow en ontworpen en uitgevoerd door de Antwerpse School.

Concert- & Theaterpodium In het verslagjaar vonden de navolgende voorstellingen plaats in Klooster Ter Apel. 23.3 Kanunnikenkerk, Lekenkerk en Galerie I Startschot Grunniger Weke Vlagtwedde met muziek en zang van De Troebadoers (Jan Henk de Groot, Edwin Jongedijk en Alex Vissering) en verhalen van Hanne Wilzing 10.5 Kanunnikenkerk Jubileumconcert Winschoter Mannenkoor 85 Jaar (matinee en avond) Russische, Tsjechische, Engelse en Duitse liederen Winschoter Mannenkoor in samenwerking met de Tsjechische koren Melodie en Smetana Slovanka 24.5 Kanunnikenkerk Kloosterklanken Werken van Johann Sebastian Bach, Edzo Bos, Antonio Cesti, Joseph Haydn, Antonio Lotti, Gustav Mahler, Jacques Offenbach, Giovanni Paisiello, Domenico Scarlatti en Tom Sol Anneloes Volmer, mezzosopraan Edzo Bos, piano 29.6 Lekenkerk Zondagmiddagconcert orgelimprovisaties van Joost Langeveld, twee keer winnaar van het Haarlems Improvisatieconcours 25.7 Kanunnikenkerk Fijngevoeligheid tot het uiterste: C.Ph.E. Bach 300 jaar Werken van Carl Philipp Emanuel Bach, Ludwig van Beethoven, Joseph Haydn en Wolfgang Amadeus Mozart Johan Hoffman en Eloy Orzaiz Galarza, clavichord, fortepiano en klavecimbel i.h.k.v. Muzikale Zomer/Peter de Grote Fesival 31.10 Kanunnikenkerk Angst voor de dood Een surrealistische theatervoorstelling over het leven van Salvador Dali gepresenteerd door de Stichting Metafora onder regie van Eva Pantelakis met Henrieke Louwrink, Frank Odijk, Fred Rutting en Astrid Warntjes 13.12 Lekenkerk Adventsconcert Werken van onder anderen Josef Rheinberger en Francis Poulenc Vocaal Ensemble Chaverim o.l.v. Klaas Withaar Tekke Withaar, piano Peter Brinks, trompet

9

6.9 en 7.9 Lekenkerk en Kloosterenclave Middeleeuwse Dagen met Middeleeuwse Muziek Ensemble Datura Nynke Glazema, schalmei en vedel Tom Haage, fluiten, schalmei en Spaanse luit Francesco Scafidi, davul, mondharp en tamburellu Lies Sommer, draailier, harp en schalmei Monnikentrio Hans en Joop Muziek Verteltheater Donderelf Philip en Theresia van der Zee Slag ende Stoot Philip de Goey, fluit en schalmei Alexandros Kyrkos, baglama, bouzouki en langhalsluit Bert van de Ven, percussie en zang Cora van der Vrande, fluit, percussie en zang i.h.k.v. de Middeleeuwse Dagen in en rondom Klooster Ter Apel

Convent- & Werkoverleg In het verslagjaar vond het Conventoverleg acht keer plaats. Tijdens deze werkbespreking van de directeur met de coördinatoren van de werkgroepen werden gedane zaken geëvalueerd, lopende projecten en bijbehorende afspraken gecontroleerd en nieuwe werkzaamheden in kaart gebracht. Vaste agendapunten waren: gebouwbeheer, tentoonstellingen, educatie, zaken betreffende hospitality en facility (onder meer huishoudelijke dienst, huwelijken, groepsbezoeken en arrangementen), veiligheidszorg, receptie, winkel en refter, collectieregistratie, rondleidingen/gidsen, kruidentuin, personele zaken, donateurs en Jubileumjaar 2015. Bij toerbeurt waren ook bestuursleden aanwezig bij deze bijeenkomsten. Om de dagelijkse gang van zaken onder controle te houden, had de directeur wekelijks overleg met de H&F manager en de coördinator Werkgroep Kloosterreceptie & Kloosterwinkel. In voorkomende gevallen was daarbij de coördinator Vrijwilligers aanwezig. Financiële zaken werden door de directeur, eveneens wekelijks, besproken met de procurator.

Cursussen/Lezingen/Presentaties/Symposia/Workshops Onze Kloosterlingen namen deel aan ondermeer de navolgende bijeenkomsten. 23.3 - Klooster Ter Apel/Lekenkerk Uitreiking Cultuurprijs 2014 gemeente Vlagtwedde aan Hans ter Heijden, docent Nederlands en organisator van het Kees Stip Jaar 2013. 2.4 - Klooster Ter Apel/Lekenkerk Wat doe ik hier in GODSNAAM Kloosterkerklezing van emeritus predikant Carel ter Linden. 21.5 - Remonstrantse Kerk, Groningen Educatiesymposium georganiseerd door de Stichting Oude Groninger Kerken met terugblik op 15 jaar erfgoededucatie. Bijdragen van onder anderen Peter Barthel (hoogleraar astrofysica, initiator van het Wetenschapsknooppunt Noord Nederland), Bernardine Beenackers-Heeren (historica), Brecht Demeulenaere (directeur Canon Cultuurcel) en Barend van Heusden (hoogleraar cultuur en cognitie, Rijksuniversiteit Groningen).

10

19.6 - Museum De Weem, Westeremden Officiële opening Tuin & Kunst Tiendaagse Groningen 26.6 - Sint Aegtenkapel, Amersfoort Naar een Agenda Toekomst Religieus Erfgoed voor kerken en kloosters in Nederland Inleidingen van Cees van 't Veen (directeur Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), Sophie van Bijsterveld (bijzonder hoogleraar religie, staat en samenleving aan de Tilburg University en lid Eerste Kamer), Frank Stollenberg (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) en Mirjam Blott (projectleider Agenda Toekomst Religieus Erfgoed). 28.6 - Klooster Ter Apel/Kloosterhof-Kruidentuin Bibelgarten Fachsymposium georganiseerd door Bibelgarten, D-Twist. 26.9 - Klooster Ter Apel/Lekenkerk en Galerie I Cittaslow Congres gemeenten Vlagtwedde en Bellingwedde (Westerwolde) gastspreker: Pier Giorgio Oliveti, secretaris-generaal van Cittaslow. 29.9 - Prinsentheater, Groningen Startschot Oktobermaand Kindermaand 8.10 Vesting Bourtange CultuurClick Netwerkbijeenkomst van Kunststation C voor cultuurcoördinatoren van basisscholen uit de gemeenten Vlagtwedde en Bellingwedde. 22.11 - Klooster Ter Apel/Kapittelzaal Zoet is goed - gezondheid in de Middeleeuwen lezing van Christianne Muusers, neerlandica, culinair historica. i.h.k.v. de expositie Eten & drinken in middeleeuwse kloosters Overigens namen onze medewerkers deel aan de (mede) door het Museumhuis Groningen georganiseerde relevante bijeenkomsten.

Doelstelling Stichting Klooster Ter Apel Stichting Klooster Ter Apel heeft ten doel het instandhouden en beheren van monumenten beschermd op grond van de Monumentenwet 1988, met name - zonder daartoe beperkt te zijn - het instandhouden en beheren van monumenten in de Kloosterenclave te Ter Apel, in het bijzonder van het complex onroerende zaken bestaande uit Conventgebouw¹ van het kloostercomplex met daarbij behorende opstallen, erven, tuinen en omliggende gronden, alsmede het verrichten van al zodanige activiteiten die aan de Kloosterenclave en het Conventgebouw een functie kunnen geven in het bijzonder op cultureel, religieus en kerkhistorisch terrein in de ruimste zin.

¹Klooster Ter Apel, Domus Novae Lucis/Huis van het Nieuwe Licht, is een van de weinige nog bestaande middeleeuwse plattelandsklooster van Noordwest Europa. Sinds 1992 behoort het Kloostercomplex tot de UNESCO ‘Top 100’ van onroerende objecten in Nederland, beschermd krachtens internationaal recht. Deze kwaliteitsgarantie bevestigt de unieke status van Klooster Ter Apel en de onvervangbaarheid ervan.

11

De stichting heeft tevens ten doel het in het Conventgebouw instandhouden van een Museum voor Klooster- en Kerkgeschiedenis & Religieuze Kunst², alsmede het verrichten van al zodanige activiteiten die behoren tot de taken van een museum.

²Sinds 27 april 2006 is Klooster Ter Apel in het bezit van het certificaat ‘Geregistreerd Museum’. Voortzetting van de opname in het museumregister, wederom voor minimaal 5 jaar, werd op advies van de landelijke adviescommissie voor museumregistratie door de Stichting Het Nederlands Museumregister te Amsterdam gehonoreerd per 18 augustus 2011.

De stichting tracht haar doel ondermeer te verwezenlijken door: a. het scheppen van voorwaarden, gericht op de bevordering van het cultuurhistorisch besef, toerisme, educatie en recreatie; b. aankoop, beheer, verpachting en/of verhuur van gronden en gebouwen; c. de hiervoor bedoelde onroerende zaken in eigendom te verkrijgen of persoonlijk gerechtigde te worden; d. het verwerven, beheren, tentoonstellen en onderzoeken van de aan het Conventgebouw gerelateerde kunst- en geloofsobjecten, objecten met betrekking tot de geschiedenis van de Orde van het Heilig Kruis, de klooster- en kerkgeschiedenis van de provincie Groningen, de pelgrimsroute van Groningen tot D-Münster i/W, de rol van het klooster in de geschiedenis van Westerwolde en de geloofsstrijd in de grensregio van de zestiende en zeventiende eeuw en e. voorts met alle wettige middelen, verband houdende met voornoemde doelstelling, één en ander in de ruimste zin des woords.

Donateurs & Vrienden Aan het eind van het verslagjaar telde Klooster Ter Apel 115 donateurs en vrienden. 59 % woont in Westerwolde, 15% in Zuidoost Drenthe, 13 procent in de rest van Groningen en 13% elders in Nederland. Een aantal personen en instellingen doneerden een eenmalig bedrag. Dat ook particuliere bezoekers het werk van onze stichting waarderen werd duidelijk door de inhoud van het offerblok in de Kloosterreceptie. De bijdragen die wij in 2014 mochten ontvangen werden mede gebruikt voor de ontwikkeling van nieuwe educatieve programma's voor de basisscholen. Opvallend was een behoorlijk toename van het bezoek dat donateurs en vrinden aan het Klooster brachten. Een en ander had vooral te maken met het expositieprogramma. Een nieuw aanmeldingsformulier werd gemaakt en toegevoegd aan de algemene Kloosterbrochure. Deze uitgave werd nadrukkelijker onder de aandacht gebracht van bezoekers.

Educatie In het kader van Erfgoed Educatie was Klooster Ter Apel in het verslagjaar actief met het navolgende. FILM & EDUCATIE

Vrijwilligers van Klooster Ter Apel, Hans Baars, Wubbe Brands, Nes van Hoorn en Cees Meinders, hebben als ware filmsterren meegewerkt aan een educatieve film waarin onder regie van Cora Berends

12

uit Nieuw-Amsterdam het leven op een Kloosterboerderij onder de aandacht werd gebracht. Daarbij werden ook beelden gebruikt uit de bestaande KTA-film Een dag uit het leven van een kloosterling. De coördinatie van de Kloosterbetrokkenheid lag in handen van onze H&F manager. Deze sfeerfilm, een opdracht van Kloosterboerderij Bleyendael te Sellingen, ging op 11 februari 2014 in première. ZAKLAMPENRONDLEIDING

Op 15 februari vond de eerste zogenaamde Zaklampenrondleiding plaats. Onder begeleiding van middeleeuwse personages, leden van de Werkgroep Educatie, ontdekten deelnemers de geheimen van het in aardedonker gehulde Klooster. ERFGOEDEDUCATIE OP DE LANDESGARTENSCHAU

Van 16 april tot en met 19 oktober vond in Papenburg, Duitsland, het grote tuinevenement Landesgartenschau plaats. Een bijzonder wandelparcours voerde door het Stadtpark, een landschap met thematuinen, via de binnenstad naar het industrieel erfgoed van de Alte Werft. Klooster Ter Apel was tijdens dit evenement, op mei na, één dag van de maand aanwezig om algemene informatie te verstrekken over het Klooster, maar ook om het publiek op een interactieve wijze kennis te laten maken met werkzaamheden gerelateerd aan het middeleeuwse plattelandsklooster Domus Novae Lucis. Op het programma stonden ondermeer workshops wolverven met plantaardige verfstoffen en kalligraferen. OKTOBERMAAND KINDERMAAND

Oktobermaand Kindermaand werd in de provincie Groningen geïntroduceerd vanuit de ambitie kinderen van 4 tot en met 12 jaar te stimuleren in oktober met hun ouders en/of grootouders activiteiten te bezoeken in culturele instellingen. In Klooster Ter Apel konden zij op 5 en 12 oktober kennis maken met de leefwijze van de kruisheren en deelnemen aan de workshop Vogel-Voeder-Snoer. SINT MAARTEN & HUIS VAN SINT NICOLAAS

Sint Maarten - Op 11 november werden kinderen met hun (groot)ouders en lampionnen in Klooster Ter Apel ontvangen door Broeder Cornelius die met hen een spannende wandeling kuierde door de donkere Kruisgang. Na het zingen van liederen ontvingen de kinderen lekkernijen. Huis van Sint Nicolaas - Educatief programma voor het Basisonderwijs (in het verslagjaar van 15 tot en met 26 november) waarbij de leerlingen kennis maakten met uniek cultureel erfgoed en het leven van de Orde van het Heilig Kruis. Ze kregen te zien dat in de museale vertrekken voorwerpen van vroeger en nu bewaard worden. Daarna namen leerlingen deel aan allerhande activiteiten die te maken hebben met het leven van Sint Nicolaas. Want hij verbleef, zoals ieder jaar, met zijn pieten in Klooster Ter Apel nadat hij in Ter Apel is aangekomen. Het laatste nieuws van het goed bekeken TVSinterklaasjournaal wordt besproken en liederen klonken in de Kanunnikenkerk. LESSENREEKSEN

De lessenreeksen van Klooster Ter Apel werden in het verslagjaar onveranderd aangeboden en gebruikt: ScriptorRoem met het lespakket Middeleeuwse Boekenkunst, MonumentoMori met het lespakket In Hemelsnaam… en MonumentoMori met het lespakket PlankjeGlijden! ONDERWIJSPROGRAMMA’S

Bestaande onderwijsprogramma's werden gecontinueerd en, waar nodig geactualiseerd. In de voetsporen van Broeder Jacobus, Glas-in-Lood tekenen, Kalligraferen, FotosporenSpeuren en diverse andere, ook op maast gesneden Speurtochten voor basisschoolleerlingen en leerlingen van het Voortgezet Onderwijs.

13

CULTUUREDUCATIE MET KWALITEIT

Vanaf maart 2013 neemt zowel provincie als stad Groningen deel aan de landelijke stimuleringsregeling Cultuureducatie met Kwaliteit. Deze regeling loopt vier jaar en heeft als doel lokale (erfgoed)instellingen en scholen voor primair onderwijs nauwer met elkaar te verbinden. Daarnaast zet de overheid in op structuur en kwaliteit. Van instellingen wordt verwacht dat zij bij de ontwikkeling van producten met scholen optrekken en dat sterk gelet wordt op de kwaliteit van het project. Dat is precies wat reeds enige jaren binnen Klooster Ter Apel hoog in het vaandel staat met betrekking tot Erfgoed Educatie. In het verslagjaar werden subsidiabele projecten ingediend. ONDERWIJSINSTELLINGEN

Klooster Ter Apel gaf als landelijk erkend Leerbedrijf stagiaires van het hoger onderwijs kans om theorie op locatie in praktijk te brengen. Voor leerlingen van het voortgezet onderwijs bestond de mogelijkheid om een Maatschappelijk Stage te lopen. Klooster Ter Apel is tenslotte de navolgende personen, instelling en bedrijven erkentelijk voor het ontwikkelen en beschikbaar stellen van educatief materiaal en/of het doneren van aardige attenties voor de leerlingen. Bakkerij Bos, Ter Apel Broeder Edgard Claes osc, Sint Agatha Deco Home van der Kaap, Ter Apel Garenwinkel Het Stramien, Ter Apel Jumbo Stuulen, Ter Apel Publicom Vormgevers en Drukkers, Stadskanaal ZEPTA, Ter Apel

Evenementen Met informatie over Klooster Ter Apel waren onze Kloosterlingen actief tijdens de volgende manifestaties. 6.2 Landal Het Land van Bartje, Ees Drentse Ondernemersbeurs met ondermeer presentatie van het arrangement Rondje Musea 16.4 - 19.10 D-Papenburg Landesgartenschau met ondermeer workshops in het kader van Erfgoed Educatie 25.5 DA-Kunsthaus Kloster Gravenhorst, D-Hörstel Tuinfair Marktzauber 13.9 Centrum Emmen Opening Cultuurseizoen tijdens Uitmarkt Emmen Tourist Info Westerwolde nam in het verslagjaar deel aan verschillende toeristische beurzen en verspreidde daar onze brochures. Collega’s van DA-Kunsthaus Kloster Gravenhorst, Gut Altenkamp en Kloster Bentlage presenteerden zich bij Klooster Ter Apel tijdens de Middeleeuwse Dagen, 6 en 7 september.

14

Onder verwijzing naar de onderwerpen Concertpodium, Educatie, Exposities en Rondleidingen waren met name de volgende evenementen in, vanuit en rond Klooster Ter Apel spraakmakend. MUSEUM MAANDAG

Op initiatief van Naturalis Biodiversity Center, Rijksmuseum Volkenkunde en Rijksmuseum van Oudheden en mogelijk gemaakt door de BankGiroLoterij, vond op 19 mei 2014 de eerste landelijke Museum Maandag plaats. Meer dan twintig musea opende op deze dag de deuren voor ouderen en vrijwilligers van het Nationaal Ouderenfonds. Klooster Ter Apel nam deel en organiseerde voor 116 ouderen, waarvan 51 minder validen, een op maat gesneden programma. MIDDELEEUWS TER APEL

Het grootste en meest authentieke vijftiende-eeuwse evenement van Nederland, Middeleeuws Ter Apel, werd op 6 en 7 september voor de elfde keer in en rond Klooster Ter Apel georganiseerd door de Stichting Middeleeuws Ter Apel. Op de eerste dag werd de officiële opening verricht door René ter Horst, wethouder van de gemeente Vlagtwedde. Het thema van dit jaar was Het middeleeuwse kind. In het Klooster vonden concerten plaats en namen bezoekers deel aan speciale rondleidingen. Op de enclave kon men meebeleven hoe het was om als kind te leven in de Middeleeuwen. Iedere dag was er voorts muziek, theater en uiteraard de grote veldslag. RABOBANK MUSEUMDAG

Cultuur in zijn algemeenheid en musea in het bijzonder worden door de Rabobank sinds lang ondersteund. Niet alleen landelijk, maar ook regionaal en lokaal. Uit deze samenwerking is in 2003 in de provincie Groningen de Rabobank Museumdag ontstaan. In al die jaren is dit evenement uitgegroeid tot een begrip. In 2009 sloot de provincie Groningen zich aan en in 2011 de provincie Friesland. Op zaterdag 25 oktober 2014 vond de 12e editie plaats waaraan liefst 64 musea deelnamen. In Klooster Ter Apel, tot genoegen deelnemer vanaf het begin, werden de leden van de Rabobank in staat gesteld het Conventgebouw en de bijbehorende kerk individueel te verkennen, maar konden desgewenst ook deelnemen aan speciale rondleidingen. Bij vertrek ontvingen zij een kloostersouvenir. NACHT VAN DE KLOOSTERNACHT

In het kader van het landelijk door Natuur- en Mileufederaties georganiseerde evenement Nacht voor de Nacht vond van 25 op 26 oktober 2014 in en rond Klooster Ter Apel De Nacht van de Kloosternacht plaats, een 'duister' gebeuren vol spanning. In samenwerking met Staatsbosbeheer maakten de deelnemers een geheimzinnige zaklamprondleiding door het in aardedonker gehulde Klooster en maakten kennis met het nachtelijk leven van flora en fauna in het omringende bos. Resultaat: voor herhaling vatbaar.

Excursies/Werkbezoeken Anders dan reeds elders vermeld, waren bestuursleden, directeur en/of medewerkers van Klooster Ter Apel in het verslagjaar aanwezig in/bij ondermeer de volgende instellingen en instanties in verband met ORIËNTATIE KLOOSTERLEVEN EN KLOOSTERBELEVING

Abbaye Royale Notre-Dame de Varennes (cisterciënzers), F-Varennes/Fougerolles Archäeologischer Park Klosterstätte Ihlow/Kloster Scola Dei (cisterciënzers), D-Ihlow Kloostercomplex Claerkamp (cisterciënzers), Rinsumageest

15

Klooster Sint Aegten (kruisheren), Sint Agatha Kloster Maria Magdalena / ‘Steinhaus’ (kruisheren), D-Wuppertal/Beyenburg Kruisherenklooster, D-Diest Museum Kloster Bentlage (kruisheren), D-Rheine/Bentlage Real Cartuja de Valldemossa (kartuizers), E-Valldemossa/Mallorca TENTOONSTELLINGEN/VERNISSAGES/OPENINGEN

Armand Preud'homme Museum, B-Peer Atelier Broeder Edgard Claes osc, Sint Agatha Ausstellungszentrum Gut Altenkamp, D-Papenburg/Aschendorf Beurs van Berlage, Amsterdam Bruegelhuis/Museum, B-Peer Drents Museum, Assen Espace Django Reinhardt, B-Liberchies Espace Monet Rollinat, F-Fresselines Falkenhof-Museum, D-Rheine Frans Hals Museum, Haarlem Freylemaborg, Slochteren Fundació Pilar i Joan Miró, E-Palma de Mallora GR-ID (Grafisch Museum), Groningen Groninger Museum, Groningen Holzschnitzerei Heinz-Hugo Gerdelmann, D-Haren/Altenberge Informatiecentrum Van Gogh, Etten-Leur Kasteel het Nijenhuis, Heino/Wijhe Kloosterboerderij Bleyendael, Sellingen Kunsthaus DA/Kloster Gravenhorst, D-Hörstel Maison de George Sand, F-Nohant-Vic Maison de Jeanne d'Arc, F-Orléans Maison de Maurice Rollinat, F-Fresselines Martinikerk, Groningen Menkemaborg, Uithuizen Musée Château d'Ars, F-Lourouer-Saint-Laurent Musée Château du Petit Coudray, F-Verneuil-Sur-Ingneraie Musée George Sand et de la Vallée Noire, F-La Châtre Musée Hôtel Lépinat, F-Crozant Musée Maison de Jour de Fête, F-Sainte-Sévére-sur-Indre Museo Can Marey de Santmarti/Colección Salvador Dali, E-Palma de Mallorca Museum Catharijneconvent, Utrecht Museum De Buitenplaats, Eelde Museum De Fundatie, Zwolle Museum De Weem, Westeremden Museum Drachten Museum Falkenhof, D-Rheine Museum Kloster Bentlage, D-Rheine/Bentlage Museum Stadskasteel/Maarten van Rossumhuis, Zaltbommel Museum Wierdenland, Ezinge Noordbrabants Museum, 's-Hertogenbosch Oude Stelmakerij, Sellingen Paleis Het Loo, Apeldoorn RHC Groninger Archieven, Groningen Rijksmuseum, Amsterdam Salle des Expositions, F-Montgivray Slot Zeist Vesting Bourtange, Bourtange

16

Villa Algira/Maison de George Sand, F-Gargilesse-Dampierre Vincentre, Nuenen Vincents Tekenlokaal, Tilburg Vincent van Gogh Huis, B-Cuesmes Vincent van Gogh Huis, Zundert

Exposities DE MIDDELEEUWEN VAN HELMANTEL

Van 23 oktober 2010 t/m 9 april 2012 vond in vrijwel alle zalen van Klooster Ter Apel de spraakmakende tentoonstelling De Middeleeuwen van Henk Helmantel in Klooster Ter Apel plaats. Omdat de Collectie Henk en Babs Helmantel zo fantastisch harmonieerde met het interieur van Klooster Ter Apel ontstond het idee om te komen tot een permanente presentatie. Dat resulteerde in de blijvende inrichting van de Prior- en Subpriorkamer met een belangrijk deel van de collectie vanaf 15 april 2012: middeleeuwse beeldhouwwerken, gebruiksvoorwerpen en meubilair, ooit in bezit van voornamelijk kloosters, aangevuld met Henk Helmantels schilderijen van middeleeuwse kloosters en kerken. In het verslagjaar vond een behoorlijke wisseling van objecten plaats in november. Middeleeuwse beeldhouwwerken werden vervangen door kook-, eet- en drinkgerei, in totaliteit prachtig passend binnen de expositie Eten & drinken in middeleeuwse kloosters. BEWOGEN STILTE

Onder de titel Bewogen Stilte / Bewegte Stille was t/m 23 april in Galerie II van Klooster Ter Apel een tentoonstelling ingericht waarin het werk van twee kruisheren, die hun leven wijden aan de beeldende kunst, centraal stond: broeder Edgard Claes osc uit Sint Agatha bij Cuijk en pater Bernhard Leisenheimer osc uit Lage-Rieste bij Osnabrück in Duitsland. De confraters toonden een fraaie selectie van hun werken in zeer uiteenlopende kunstvormen, van schilderkunst en keramiek tot beeldhouwkunst en vormgeving van exclusieve boekbanden. Met laatstgenoemde kunst heeft Edgard Claes wereldfaam verworven. Een en ander werd gecombineerd met de levensgeschiedenis van de beide kruisheren en de geschiedenis waarin hun kunst is ingebed. Claes en Leisenheimer staan daarmee in een zeer oude kloostertraditie. Van oudsher bevonden zich binnen de kloostermuren kunstenaars die zich bezighielden met het vervaardigen van in hoofdzaak religieuze kunstwerken. In de meeste kloosters is daar geen sprake meer van, maar deze beide kunstenaars zijn nog steeds actief en hun werk is niet meer beperkt tot uitsluitend geïnspireerd op religieuze motieven. Op 27 oktober 2013 werd de expositie tijdens de vernissage ingeleid door dr. Bart Op de Beeck, Hoofd Dienst Publieke Dienstverlening Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel en officieel geopend door fr. dr. Glen Lewandowski, Magister-Generaal van de Orde van het Heilig Kruis te Rome. Tussendoor maakte muzikant Ward Van Hertum uit Gent duidelijk dat de marimba ook een fantastisch solo-instrument is. DE KRUISWEGSTATIES VAN JAN TOOROP

Het lag in de bedoeling in de Lekenkerk van Klooster Ter Apel van 5 tot en met 27 april 2014 bijzondere kruiswegstaties tentoon te stellen, 14 taferelen die de weg tonen die Christus moest afleggen op de dag van zijn veroordeling, geseling en kruisiging. Dat zijn tussen 1916 en 1919 door Jan Toorop (1858-1928) vereeuwigde meesterlijke interpretaties van de lijdensgeschiedenis. Op 20 februari 1916 schreef Toorop aan de heer Vossenaar, pastoor van de Sint-Bernulphuskerk te

17

Oosterbeek: ‘Ik had u even willen mededeelen dat Mevrouw de Bruijn ‘uit Drijersheide’ mij gevraagd heeft of ik lust had Kruiswegstatiën voor uwe kerk te vervaardigen. Ik heb er over nagedacht en heb ’t nu maar geaccepteerd om dit uit te voeren. Ik zal er met groote liefde aan arbeiden.’ In mei 1919 werden de staties in het bijzijn van Toorop en vele belangstellenden ingewijd. Tot op de dag van vandaag zijn die veertien lijdenstaferelen te bezichtigen in Oosterbeek en nog altijd spreken het lijnenspel, de eenvoudige vormen en de kleurensensatie tot de verbeelding. Deze kruiswegstaties, perfecte reproducties van de originelen, fraai ingelijst, waren in het bezit van de heer Henk Conijn, jarenlang binnen het vrijwilligerscorps van Klooster Ter Apel actief als restaurateur van kunstobjecten. Bij zijn verhuizing van Ter Apel naar Warder in Noord-Holland werd dit deel van zijn collectie op voorspraak van de heer Allie Eenjes, oud beheerder van het Klooster, aan Klooster Ter Apel geschonken. De staties werden inderdaad in de Lekenkerk opgehangen, maar de expositieperiode werd aanzienlijk verlengd. Bij de publicatie van dit Jaarverslag zijn ze nog tot genoegen van velen te bewonderen. GELOOF IN GRONINGEN

Van 29 april t/m 2 november 2014 vond in Galerie II van Klooster Ter Apel de expositie Geloof in Groningen - Fotografie van Robert Mulder plaats. In deze tentoonstelling stond het religieuze leven in de provincie Groningen in al zijn uitingsvormen centraal, van een rooms-katholieke communie tot een protestante doop en van een gebed in de moskee tot een mobiele koosjere winkel. Hoewel in de afgelopen jaren het beeld is ontstaan dat de kerken steeds leger zijn en de gemiddelde kerkganger hoogbejaard is, blijft religie actueel. Ook in de provincie Groningen. Door de komst van immigranten en vluchtelingen uit alle delen van de wereld kwamen ook diverse religies naar onze streken. Naast christendom zijn ook boeddhisme, hindoeïsme en islam hier te vinden en in de afgelopen jaren, in een tijd waarin religieuze beleving voor velen een andere betekenis kreeg, zagen we bewegingen ontstaan als new age. Robert Mulder verdiepte zich in deze uiteenlopende religieuze uitingen en trok de provincie Groningen in om bijzondere handelingen en rituelen vast te leggen. Dit leidde tot unieke beelden van onder meer de kluizenaar in Warfhuizen, een joodse herbegrafenis in Groningen en een Boeddhabeeld met vers fruit in een café. De in Groningen woonachtige fotojournalist, auteur en docent Robert Mulder werkt bijna uitsluitend in het buitenland en geeft de voorkeur aan langlopende projecten waarbij hij een intensieve band met zijn onderwerp probeert op te bouwen. Naast de thema’s ontwikkelingswerk, vluchtelingen, politiek en cultuur vormt religie een rode draad in zijn werk. Over de hele wereld legde hij bijzondere en unieke religieuze rituelen, feesten en handelingen vast die maar zelden door anderen konden worden gefotografeerd. ETEN & DRINKEN IN MIDDELEEUWSE KLOOSTERS

Bier, kaneel, suiker en zout - middeleeuwse kloosterlingen smulden ervan. Ze aten weliswaar maar twee keer per dag, zwegen doorgaans gedurende de maaltijd en moesten vlees van viervoeters laten staan, maar de gerechten waren smakelijk en vullend. In de expositie Eten & drinken in middeleeuwse kloosters die Klooster Ter Apel in de winter en voorjaar 2014/2015 organiseerde (start: 8 november 2014) stond de maaltijd in het laatmiddeleeuwse klooster centraal. In middeleeuwse kloosters werd de maaltijd bepaald door de Regel van Benedictus en het kerkelijk jaar. De Italiaanse Benedictus stelde in de 6e eeuw algemene kloosterregels op en beschreef ook wat wel en niet gegeten mocht worden, hoe vaak en wanneer, hoe de maaltijd moest verlopen en wat de regels waren op vastendagen. Deze Regel bleef gedurende de hele Middeleeuwen gelden, al veranderden het leven en de maatschappij natuurlijk aanzienlijk. Kloosterlingen vonden dan ook allerlei manieren om deze Regel te omzeilen.

18

In de loop van de tijd verbeterden de landbouw en veeteelt en kwamen via de handel, de kruistochten en de pelgrimages uiteenlopende exotische producten de kloosters binnen. Zo werden in de keuken tal van specerijen gebruikt, verkocht de apotheek suiker als middel om aan te sterken en was zout niet alleen onmisbaar om te conserveren maar ook om smaak te geven aan gerechten. Over deze en nog veel meer aspecten van de middeleeuwse kloosterkeuken ging deze expositie. Middeleeuwse objecten en replica’s, beeldmateriaal, teksten en een digitale informatiezuil boden de bezoeker letterlijk een kijkje in de keuken van de middeleeuwse kloosterling. Speciaal voor de expositie stelden beeldend kunstenaar Henk Helmantel en zijn echtgenote Babs voorwerpen uit hun collectie beschikbaar die een relatie hebben met eten en drinken in de Middeleeuwen. De al door hen ingerichte Prior- en Subpriorkamer werden voor deze tentoonstelling aangepast en toonden authentiek middeleeuws kook-, eet- en drinkgerei en een gedekte middeleeuwse tafel. In het kader van deze expositie organiseerde Klooster Ter Apel op zaterdag 22 november de lezing Zoet is goed. Neerlandica en culinair historica Christianne Muusers, bekend van de website Coquinaria en uiteenlopende artikelen en lezingen over historisch eten en drinken, verzorgde deze lezing over gezondheid in de middeleeuwen en serveerde daarbij een middeleeuwse gezondheidsdrank en een ‘gezond’ hapje. De expositie eindigde op 22 april 2015. Zowel deze expositie als de tentoonstelling Geloof in Groningen kwam tot stand in samenwerking met Museumprojecten te Groningen. KERSTDIORAMA - DE GROOTSTE KERSTSTAL VAN EUROPA

Van 13 december 2014 tot en met 11 januari 2015 stond in de Kanunnikenkerk van Klooster Ter Apel een zeer bijzonder Kerstdiorama opgesteld. Op een tableau van 60 m2 was een tafereel opgebouwd waarin het hele kerstverhaal werd uitgebeeld door een kerstgroep van 1500 figuren. Deze verzameling is eigendom van Fred van der Zwet en Roel den Dulk uit het Friese dorp Ferwert. Beide mannen waren in het bezit van een uitgebreide kerstgroep. Toen zij elkaar leerden kennen voegden zij die groepen samen tot één geheel. De beeldjes pasten qua materiaal, formaat (de mensfiguren zijn ca.16 cm hoog) en uitstraling heel goed bij elkaar. Sommige figuren kregen toen wel een andere rol. Zo werd één van de twee Jozefs marktkoopman en twee ‘overtollige’ koningen kregen een plaats als Joodse kooplieden. Na dit samenvoegen zijn Van der Zwet en Den Dulk hun verzameling gaan uitbreiden, met als gevolg dat het kerstverhaal in Klooster Ter Apel kon worden uitgebeeld door zo’n 460 mensfiguren, ruim 30 engelen, bijna 200 schapen en meer dan 800 andere dieren (van muis tot olifant en van konijnen voor hun holen in het bos tot adelaarsjongen in hun nesten in de bergen). In het Kerstdiorama werd het leven van alledag uitgebeeld. Behalve de geboortestal was ook een druk marktplein in Bethlehem met veel kooplui die hun waar aanbieden te zien. Op de velden werden de vele herders met hun indrukwekkende schaapskudde verrast door een groot engelenkoor. Er was een waterpartij met vissers, bergen met wilde dieren, en een woestijn met nomaden. De drie Wijzen met hun dienaren en hun olifanten, kamelen en paarden kwamen uit de bergen en de woestijn. En uiteraard hadden ook Herodes met de Romeinse soldaten en de volkstelling een plek. In het geheel stonden veel grappige, leuke en ontroerende tafereeltjes met inwoners van Bethlehem, voorbijgangers, houthakkers en stropers. Dieren waren er volop te vinden, variërend van koeien en geiten in de wei tot kleine dieren als hazen, muizen en slangen. Er was zelfs plaats gemaakt voor Artaban, de vierde Wijze die bekend is uit een oude legende. Het geheel werd gecompleteerd door een stukje Egypte, als een vooruitblik op de vlucht van de Heilige Familie. Mede door enorme media-aandacht werd deze tentoonstelling een groot succes. Tegen de 8000 bezoekers bezochten het Kerstdiorama uiteindelijk.

19

OVERIGE EXPOSITIES EN PRESENTATIES

Atelier van de Glazenier* De historie van Glas-in-loodramen in kloosters vanaf de Middeleeuwen Collectie Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven, Sint Agatha Middeleeuwse handschriften, incunabelen en oude drukken Collectie Groen, Odoorn De Vlucht naar Egypte Collectie Hervormde Kloosterkerkgemeente, Ter Apel Het Evangelie verbeeld - Kopergravures uit de Statenbijbel van 1682 Collectie Museum Catharijneconvent, Utrecht Middeleeuwse beelden Collectie Vinckemöller, Groningen Allerheiligen - Religieuze beelden De Iconen van de kruisheren* Images van beeldend kunstenaar Theo Berends De Kruidentuin van Klooster Ter Apel* Circa 180 plantensoorten in de Kloosterhof Explicaties van Hildegard von Bingen Dormitorium en Infirmarium* Reconstructie van slaapcellen en ziekenzaal in middeleeuwse kloosters Groningse kloosters in de Middeleeuwen* De 34 kloosters van 8 kloosterorden op het huidige grondgebied van de provincie in een interpretatie van beeldend kunstenaar Gabriëlle Kroese Leven in kloosters* Liturgisch vaatwerk, Bijbels, (mis)boeken, paramenten en kleding van kloosterlingen Monumento Mori* Stenen monument, een creatie van Johanna Nijlunsing, ter nagedachtenis aan kruisheren en leken die ooit in de Kloosterhof begraven lagen Scriptorium* Reconstructie van de schrijfkamer in middeleeuwse kloosters *Collectie Klooster Ter Apel De tentoonstellingen in Klooster Ter Apel kwamen tot stand door energieke inzet van de vrijwilligers van de Werkgroep Expositiebegeleiding/inrichting/ontruiming. Niet zelden met een bijzonder gevoel voor improvisatie.

Huwelijk & Uitvaart Klooster Ter Apel is een officiële huwelijkslocatie van de gemeente Vlagtwedde. In het verslagjaar vonden 17 huwelijksplechtigheden plaats in de Kapittelzaal, Kanunnikenkerk en Galerie I. Voorafgaand aan ‘De Dag’ ontvingen de aanstaande partners schriftelijk informatie met aandachtspunten. Aansluitend werden zij uitgenodigd met hun ceremoniemeester naar het Klooster te komen om op locatie het draaiboek door te nemen. Voor de organisatie van nieuwe huwelijksplechtigheden en evaluatie van feestelijkheden die hadden plaatsgevonden kwam het Hostessteam onder leiding van onze H&F manager vijf keer in werkoverleg bijeen. Besprekingen ter zake met de Afdeling Burgerzaken van de gemeente Vlagtwedde, ambtenaren burgerlijke stand en de hostessteams van de huwelijkslocaties in de gemeente vonden twee keer plaats. Van zowel de Kanunniken- als de Lekenkerk wordt gebruikt voor uitvaartplechtigheden en aansluitende condoleances onder regie van andere organisaties. Tijdens deze bijeenkomsten is

20

Klooster Ter Apel geheel of gedeeltelijk gesloten voor museumbezoekers. In het verslagjaar vonden 2 uitvaartplechtigheden plaats in de Kanunniken- en Lekenkerk.

Instandhouding/Restauratie Monument Een belangrijk onderdeel van onze activiteiten in 2014 was de noodzakelijke restauratie van de kapconstructie aan de Noord- en Oostvleugel van het Conventgebouw. Een aanzienlijke operatie die kon worden uitgevoerd in samenwerking met Adema Architecten in Dokkum en aannemer Jurriëns in Groningen. De Oostvleugel werd minutieus onder handen genomen tussen 10 juni en 21 juli; de Noordvleugel tussen 18 augustus en 1 oktober. Alles verliep volgens plan, de uitgangspunten bij de start konden prima worden gevolgd en er waren geen wijzigingen in de aanpak en detaillering noodzakelijk. De dagelijkse werkzaamheden van dit tevens restauratie leerproject werden gecoördineerd door onze adviseur Toon Uijttewaal, architect te Ter Apel. Het complete project - kosten € 166.000,00 - kon worden gefinancierd door bijdragen van de provincie Groningen (in het kader van de BRRG-regeling; Budget voor Restauratie van Rijksmonumenten in de provincie Groningen), Dienst Landelijk Gebied/Levende Dorpen, Rabobank Zuid en Oost Groningen, Stichting J.B. Scholtenfonds, Stichting Lambers Burger en uit eigen daartoe bestemde reserveringen. Ten behoeve van reguliere bouwkundige inspectie heeft Klooster Ter Apel een abonnement op Monumentenwacht Groningen. Aan de hand van de adviezen in de jaarlijkse rapportage wordt gewerkt aan de instandhouding.

Kloostercafé ‘De Refter’ & Proviandkelder Door inzet van deels nieuwe, kundige vrijwilligers konden de toenemende activiteiten in ons Kloostercafé beter worden georganiseerd en werden de openingstijden uitgebreid. Catering bij arrangementen en voor grotere groepen werd ook in het verslagjaar verzorgd door de familie Porrenga en medewerkers van Hotel-Restaurant Boschhuis, gelegen tegenover Klooster Ter Apel en gebouwd op de fundamenten van het voormalige Back & Brouwhuys. In overleg ontwikkelde deze horecaonderneming zelf eveneens speciale Kloosterarrangementen en bracht deze onder de aandacht via bijvoorbeeld de social media. Behalve in 'De Refter' vonden de feestelijkheden voornamelijk plaats in de sfeervolle Kapittelzaal en de riante Galerie I. Vanuit de tot Kloosterbier Speciaalzaak omgebouwde Proviandkelder werden onze, in samenwerking met de Groningse Brouwerij gebrouwen Kruisheren Klooster Ter Apel Bieren met bijbehorende bokalen ter verkoop aangeboden. Odilia, Ur-Type Pilsner; Helena, Rosé bier; Theodorus, donker bier type Dubbel; Augustinus, blond bier type Tripel; het zware Kloosterbier Peregrinus, de seizoengebonden Herfstbock Constantinus, het fluweelachtige Amberbier Prior Hinrick, de hoppig blonde Hinrick Blond en Winterbier Klooster Speciale. Samen met de Kloosterwijnen Krachtig Rood en Hemels Wit bleven deze dranken geliefde souvenirs. In de loop van het verslagjaar kwamen onze Kloosterbieren ook op de drankenkaart van HotelRestaurant Boschhuis. Ter verhoging van de feestvreugde tijdens het Jubileum 550 Jaar Klooster Ter Apel werd in het verslagjaar besloten tot de selectie van jubileumwijnen wit en rood en de ontwikkeling van een speciaal blond urtype jubileumbier dat de titel Kruisheren 1465 zal dragen.

21

Kloosterorganisatie In het verslagjaar waren 89 dames en heren werkzaam in c.q. voor Klooster Ter Apel: vrijwilligers (53), adviseurs (11), oproepkrachten vakantie/weekend/feestdagen (8), leden stichtingsbestuur (7), op contractbasis (4), in fulltime loondienst (2), in parttime loondienst (2), stagiaires (1) en via gemeentelijke regelingen (1). Van alle Kloosterlingen komt 69% uit de gemeente Vlagtwedde, 15% uit de rest van Groningen, 14% uit Drenthe en 2% uit het aangrenzende Duitse Emsland. Bestuur van de Stichting Klooster Ter Apel: mr. H. Zwiers, voorzitter drs. G.G. Horstmann, vice-voorzitter ing. B.G. Kloosterman, secretaris drs. H.H. Keuker RA, penningmeester mr. F.A. Bergman A.F. Brouwer ing. A.J.B. Winkel Directie: Hans Kroeze Onder leiding van de directeur bestond de Staf van Klooster Ter Apel, deelnemers aan het Conventoverleg aangevuld met de procurator, uit: Guus Brouwer (lid Stichtingsbestuur, lid Gidsengilde en coördinator Vrijwilligers) Ton Kuper (coördinator Werkgroepen Collectieregistratie & Beheer Depot en Gidsengilde) Cees Meinders (coördinator Donateurs en lid Werkgroep Kloosterreceptie & Kloosterwinkel) Nico Rookmaker (coördinator Werkgroep Kruidentuin, secretaris Conventoverleg) Siny Scholte Aalbes-Schomaker (procurator) Daniëlle Suelmann-Smedes (coördinator Werkgroep Kloosterreceptie & Kloosterwinkel) Toon Uijttewaal (adviseur esthetica en bouwkunde; coördinator Werkgroep Expositiebegeleiding) Anastasia vanderWerff-Podgórski (Hospitality & Facility manager) In het verslagjaar waren de volgende Kloosterlingen werkzaam in een of meerdere werkgroepen. COLLECTIEREGISTRATIE & BEHEER DEPOT

Wubbe Brands, Els Heeres, Anna Hoek-Maistrova, Annemarie van der Hoeven, Nes van Hoorn, Ria Koorman-Haverkort, Ton Kuper (coördinator), Cees Meinders, Ellen Prins-Rookmaker en Ginie Zwik. DONATEURS/VRIENDEN

Cees Meinders (coördinator) en Daniëlle Suelmann-Smedes. EDUCATIE

Marion Muter, Ed Niers, Henriëtte Postema, Anastasia vanderWerff-Podgórski (coördinator), Anny Westerbeek en Ginie Zwik. Speciaal voor het project Huis van Sint Nicolaas: Jessica Doek, Heidi de Vries-Van der Veen en Carla Windt. EXPOSITIE BEGELEIDING/INRICHTING/ONTRUIMING

Wubbe Brands, Els Heeres, Nes van Hoorn, Ineke Kuiper, Bennie Lammerink, Maya Post,

22

Toon Uijttewaal (coördinator) en Johan van der Veen. Inzake exposities van religieuze kunst uit eigen bezit: Els Heeres, Annemarie van der Hoeven en Ria Koorman-Haverkort (coördinator). GIDSENGILDE

Hanneke Argun-Schuddebeurs, Agnes Brakels-Lubbers, Guus Brouwer, Els Dumas-Ter Wal, Betty Evenhuis-Meesters, Elena Fehrmann, Pieter de Graeff, Jan Groen, Anneke Korte, Ton Kuper (coördinator), Ron Leenman, Cees Meinders, Henriëtte Postema, Nico Rookmaker, Herman ter Veen, Anny Westerbeek, Hessel Westerbeek en Hans van de Wiel. GROEPSREIZEN

Daniëlle Suelmann-Smedes, Anastasia vanderWerff-Podgórski (coördinator) en medewerkers Kloosterreceptie en Kloostercafé ‘De Refter’. HUISHOUDELIJKE DIENST

Jessica Doek, Ellen Even-Reins, Henk Molema (conciërge), Kees Sandman (conciërge), Fabiënne Verhagen, Heidi de Vries-Van der Veen en Anastasia vanderWerff-Podgórski (coördinator). HUWELIJK/PARTNERSCHAP

Hostessteam bestaande uit Leonie Meulenbelt, Greetje Potze-Jansen, Riet Smit-Jansen, Grietje van der Veen-Klein, Janny de Vries-Hilgenga en Anastasia vanderWerff-Podgórski (coördinator). KLOOSTERCAFÉ ‘DE REFTER’ & KLOOSTERBIER SPECIAALZAAK

Finus Kemkers, Jurjen Kuiper, Henk Molema, Kees Sandman, Anneke Stenneberg-Van Veen, Anastasia vanderWerff-Podgórski (interim coördinator), Bert Winkel, Irène Vernes en Lotte Zijnge. KLOOSTERRECEPTIE & KLOOSTERWINKEL

Agnes Brakels-Lubbers, Amanda Brakels, Dymphna van Dartel, Jeroen Jans, Anne Kruit, Femke Kwant, Cees Meinders, Sascha de Munnik, Karin Spekken-Schuur, Gerna Strootman, Daniëlle Suelmann-Smedes (coördinator), Gerda-Catharina Wierenga, Annemiek Winkel, Marjolein van Witzenberg, Erik Wubs, Lotte Zijnge en Ginie Zwik. KRUIDENTUIN

Geja Kaman-Zwiers, Nathalie Kriek-Botman, Janneke Meijer, Nico Rookmaker (coördinator), Herman de Vegt jr., Gerda Vuurboom-Mencke en Hessel Westerbeek. TECHNISCHE DIENST

Wubbe Brands, Nes van Hoorn, Jurjen Kuiper en Bennie Lammerink. ADVISEURS

Hans Baars (ICT) Ulrich Damen (tolk/vertaler) Allie Eenjes (kloosterhistorie en kruidentuin) Martin Hillenga (geschiedschrijving) Paulina de Nijs (museumprojecten) Henk Penning (fotograaf)

23

Bas Sijpkes (webontwerper en -beheerder) Toon Uijttewaal (architect) Mattie Vinckemöller (heiligenbeeldencollectioneur) Dirk Wenselaar (grafische vormgever en drukwerkadviseur) Marinus van der Werff (veiligheidszorg) VRIJWILLIGERS

De Stichting Klooster Ter Apel is een organisatie die kan rekenen op medewerking van een fantastisch team vrijwilligers. Deze mannen en vrouwen zorgen er niet in de laatste plaats voor dat wij het voortbestaan van een van de weinige nog bestaande middeleeuwse plattelandskloosters in Noordwest Europa kunnen waarborgen. In de loop van het verslagjaar kwam mede door Nico Rookmaker, secretaris van het Conventoverleg, ons Handboek voor vrijwilligers tot stand. Dat is hét Klooster ABC voor zowel reeds actieve vrijwilligers als mensen die te kennen hebben gegeven op vrijwillige basis een functie in het Klooster te ambiëren. Voordat zij aan de slag kunnen doorlopen laatstgenoemden het project Kwaliteitsplan ter Introductie van Samenwerking en Service, kortweg KISS. Samengesteld door onze H&F manager, heeft dit project tot doel kandidaten op een juiste wijze voor te bereiden op de werkzaamheden. Tijdens deze introductiecursus maken met name kandidaten die later in direct contact staan met de bezoekers kennis met de dagelijkse gang van zaken binnen het Klooster. Uiteraard wordt daarbij ook aandacht geschonken aan de geschiedenis van ons Klooster en de Orde van het Heilig Kruis. In het verslagjaar kwam ook de geactualiseerde Vrijwilligersovereenkomst gereed die door alle betrokkenen werd ondertekend.

Kloosterreceptie & Kloosterwinkel Onder leiding van een medewerker in deeltijdbaan waren in het verslagjaar zeven vrijwilligers, acht oproepkrachten en één stagiaire actief in Kloosterreceptie en Kloosterwinkel. De dames en heren ontvingen de bezoekers, stelden hen op de hoogte van de routing binnen het complex, gaven informatie over de tijdelijke tentoonstellingen en antwoord op de meest uiteenlopende vragen. Tot de taken van de receptionisten behoorden ook het uitvoeren van de opening- en sluitingsprocedure, de verkoop van kloostergerelateerde souvenirs, bediening van de telefooncentrale, vastleggen van reserveringen, bijhouden van de centrale agenda en verwerking van uitgaande post. Naast bieren en wijnen vanuit onze Kloosterbier Speciaalzaak in de Proviandkelder, bestond het assortiment van de Kloosterwinkel in hoofdzaak uit (streek)producten die aansluiten bij de doelstelling en activiteiten van onze organisatie.

Klooster Ter Apel 550 Jaar Het verslagjaar werd in een niet onaanzienlijke mate in beslag genomen door de organisatie van activiteiten in het kader van ons jubileum in 2015: Klooster Ter Apel 550 jaar. -Een Jubileumcommissie werd ingesteld om een Feest voor iedereen te organiseren. -Er werd een speciale Jubileumpagina op de Kloosterwebsite geplaatst waarop steeds de actuele stand van zaken kon worden geraadpleegd. -Jubileumpostzegels, -wijn en -bier werden geïntroduceerd. -Onder verwijzing naar ons Museaal Beleidsplan 2013-2016 kwam de Jubileumexpositie 550 Jaar Klooster Ter Apel tot ontwikkeling. -In het plan om een nieuwe Twaalf Apostelenboom, uit een ent van de in 2007 omgewaaide linde tot wasdom gekomen, voor het Klooster te planten kwam schot door samenwerking met Staatsbosbeheer

24

en de gemeente Vlagtwedde. -Opdracht werd gegeven tot de bouw van een zogenaamde Praatmaquette van Klooster en de Kloosterenclave rond 1500. -Opdracht werd tevens gegeven tot het tekstdichten en componeren van een Jubileumlied. -Samen met Staatsbosbeheer werd gestart met de organisatie van een symposium. -Medewerkers kregen passende 'bedrijfskleding', een geschenk van Schomaker Mannenmode in ondermeer Emmen. OFFICIËLE OPENING

In 1464 schonk Jacobus Wiltingh, pastoor in Garrelsweer en vicaris in Loppersum, zijn nederzetting Apell aan de Orde van het Heilig Kruis (Ordo Sanctae Crucis) op voorwaarde dat op deze plek een klooster zou verrijzen. In mei 1465 kwam het Generaal Kapittel van de kruisheren bijeen in hun hoofdklooster te Hoei aan de Maas in België. Deze hoogste besluitennemende instantie van de orde nam de schenking in dank aan benoemde het kruisherenklooster Sint Gertrudis in Bentlage aan de Eems bij Rheine in Duitsland tot moederklooster. Van hieruit werden vier priesters en een aantal lekenbroeders naar Apell gestuurd. Zo ontstond er een nieuw klooster in de landstreek Westerwolde, dat de naam Domus Novae Lucis, Huis van het Nieuwe Licht kreeg. Voorbereidingen werden getroffen om precies 550 jaar daarna, 16 mei 2015, de officiële opening van het Jubileumjaar voor genodigden te laten plaatsvinden in het Klooster. Daaraan voorafgaand zal gedurende twee dagen in de voetsporen van de kruisheren gewandeld worden over 84 kilometer van het moederklooster in Bentlage naar Klooster Ter Apel. Op het programma kwam te staan: -een oecumenische dienst met medewerking van de Orde van het Heilig Kruis, de NH Kloosterkerk en de RK Parochie van het Heilig Kruis; -Jubileumtoespraak van de Kloostervoorzitter; -toespraak van de burgemeester van de gemeente Vlagtwedde; -opening van de Jubileumexpositie en onthulling van de Praatmaquette. FEEST VOOR IEDEREEN

Bestuur en directie besloten om in dit Jubileumjaar ook een écht feest te organiseren voor de hele bevolking van Ter Apel e.o. Dat feest zal zich in en rond Klooster Ter Apel afspelen van vrijdagmiddag 19 juni tot en met zondag 21 juni (langste dag). Onder leiding van Kloosterbestuurslid Frits Bergman werkte een commissie aan het programma voor speciaal deze dagen. Behalve bestuursleden, directie en medewerkers van het Klooster, hadden in deze commissie zitting vertegenwoordigers van belangrijke organisaties, zoals de gemeente Vlagtwedde, Handelsvereniging Mercurius, Industriekring Ter Apel e.o., Stichting Middeleeuws Ter Apel, Carnavalsvereniging De Kloosterwiekers en Horecabedrijven. Tegen het eind van het verslagjaar toonde de tussenbalans: -Klooster Ter Apel alle dagen gratis toegankelijk; -in het Klooster diverse educatieve programma's; -grote Kloosterbeurs van Mercurius; -presentatie van uiteenlopende verenigingen en stichtingen in Ter Apel e.o.; -megaontbijt voor 550 personen; -zeer gevarieerd muziekprogramma, alle dagen, met de wereldpremière van het Jubileumlied; -vlaggenparade in Hoofdstraat en Boslaan en -publicatie van de Jubileumkrant in samenwerking met de gemeente Vlagtwedde en de NDC Mediagroep.

25

Kruidentuin In tegenstelling tot de situatie in 2013 beleefden wij in het verslagjaar een opmerkelijk milde winter en een voorjaar dat al vroeg begon. Vanaf half maart konden de zeven kruidentuinlieden, een bijzonder septet vrijwilligers met kundig groene vingers, aan hun werkzaamheden in de Kloosterhof beginnen. NIEUWE AANWINSTEN

Aan de toch al imposante museale collectie planten konden worden toegevoegd: Christoffelkruid (Actaea spicata) Cipressenkruid (Santolina chamaecyparissus) Cyclaam (Cyclamen hederifolium) Genadekruid (Gratiola officinalis) Gomplant (Grindelia Robusta) IJzerhard (Verbena officinalis Klein Kaasjeskruid (Malva neglecta) Laos (Alpinia galanga) Madonnalelie (Lilium candidum) Mahonia (Mahonia aquifolium) Slangenkruid (Echium vulgare) Spelt (Triticum spelta) De verzameling komt daarmee op ruim 180 soorten. De meeste (ruim 160) worden medicinaal toegepast, 35 kunnen als verfplant gebruikt worden en met 72 weten creatieve koks wel raad. Bij verschillende planten zijn bordjes geplaatst met toepasselijke spreuken van Hildegard von Bingen. OVERIGE ZAKEN

-Cora Westerink schreef een fraai artikel over de kruidentuingroep dat gepubliceerd werd in het juninummer van maandblad LandIdee. -Van de hand van Marcel Looden verscheen begin augustus in Dagblad van het Noorden een interview met Nico Rookmaker (coördinator van kruidentuinwerkzaamheden) onder de titel Apostel van de kruidentuin. -Kruidentuin Actueel is een rubriek op de Kloosterwebsite met nieuwtjes uit de tuin. In het verslagjaar verschenen 14 bijdragen. -Op 28 juni bezochten ruim 100 deelnemers aan het Bibelgarten Fachsymposium de kruidentuin. Deze tuinliefhebbers uit met name Duitsland verzamelen planten die op enigerlei wijze in de Bijbel genoemd worden. Dit bezoek heeft tot vele vriendschappelijke contacten geleid en het ligt in de verwachting dat onze collectie door deze dames en heren met interessante planten kan worden uitgebreid in de toekomst. -Tenslotte hebben Nico Rookmaker en Hessel Westerbeek in het verslagjaar de interne gidsencursus afgerond. De heren hebben inmiddels hun eerste rondleidingen door het Klooster en de kruidentuin geven.

Kruisheren In het verslagjaar werden de goede contacten gecontinueerd met het Europees Provincialaat van de Orde van het Heilig Kruis in Klooster Sint Aegten te Sint Agatha bij Cuijk en ook andere communiteiten van de kruisheren in België en Duitsland onder leiding van prior-provinciaal Peter Snijkers osc. Bij afsluitende werkzaamheden met betrekking tot de expositie Bewogen Stilte, waren de kruisheren/kunstenaars broeder Edgard Claes en pater Bernhard Leisenheimer eind april in Klooster Ter Apel actief.

26

Bertus Kloosterman en Hans Kroeze, respectievelijk secretaris en directeur van Klooster Ter Apel, waren op 19 augustus in Klooster Sint Aegten in Sint Agatha aanwezig om met prior-provinciaal Peter Snijkers osc deelname van de kruisheren aan het Jubileumjaar 550 Jaar Klooster Ter Apel te bespreken. Ter viering van de fusie van vijf parochies in de regio tot de Parochie van het Heilig Kruis - de verwijzing naar de orde die Klooster Ter Apel stichtte - werd op 13 september 2014 de inmiddels jaarlijkse processie ondernomen van het Klooster naar de Willibrorduskerk in het centrum van Ter Apel. Namens Klooster Ter Apel was H&F Manager Anastasia vanderWerff-Podgórski op 31 oktober aanwezig bij de uitvaartplechtigheden na het overlijden van pater Gerard Vos osc in D-Wuppertal/Beyenburg. Op 8 december tekenden Peter Snijkers, prior-provinciaal van de kruisheren, en Hans Kroeze, directeur van Klooster Ter Apel, een bruikleenovereenkomst voor onbepaalde tijd met betrekking tot negen objecten, uitstekend passend in de Collectie Ter Apel, afkomstig uit het eind 2014 gesloten kruisherenklooster in Diest, België. In het maandelijks verschijnende Bulletin van de Europese provincie van de kruisheren en in het eveneens door de orde uitgegeven tijdschrift Kruis & Wereld werd regelmatig bericht over activiteiten in Klooster Ter Apel. De Stichting Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven in Sint Agatha, beheerder van onder meer het religieus erfgoed van de kruisheren, stelde middeleeuwse handschriften, incunabelen en oude drukken in bruikleen beschikbaar. Deze unieke objecten werden tijdens wisselende exposities in ons Scriptorium tentoongesteld. Met dank aan directeur dr. Marga Arendsen en bibliothecaris dr. Otto Lankhorst.

Lidmaatschappen Stichting Klooster Ter Apel is lid, donateur c.q. partner van: Erfgoed Vereniging Heemschut, Amsterdam International Council of Museums/Conseil International des Musées, F-Paris Klankbordgroep Roerend Religieus Erfgoed Nederland, Utrecht Museumhuis Groningen, Groningen Nederlandse Museumvereniging (NMV), Amsterdam Stad & Lande/Cultuur-historische vereniging voor Groningen, Groningen Stichting Oude Groninger Kerken, Groningen Stichting Promotie Westerwolde, Stadskanaal Touristinfo Westerwolde, Stadskanaal Vereniging De Hollandsche Molen, Amsterdam Vereniging ter Bevordering van het Toerisme in Ter Apel (VBT), Ter Apel Vereniging Toeristisch Westerwolde (VTW), Bentelo

Mijn Klooster Mijn Klooster is de besloten website voor medewerkers van Klooster Ter Apel. Op Mijn Klooster wordt nieuws gepubliceerd en is een 'Smoelenboekje' met contactgegevens van alle Kloosterlingen te vinden. Daarnaast is de complete database van de Kloosterbibliotheek via Mijn Klooster doorzoekbaar.

27

BEZOEKERSAANTAL

Mijn Klooster werd 2.876 (+2%) keer bezocht, met een gemiddelde bezoekduur van zo’n 7 minuten. Er werden 16.522 pagina’s bekeken, gemiddeld zo’n 6 pagina’s per bezoek. MEESTBEZOCHTE PAGINA'S

Nieuws was de best bezochte sectie van de website met 48% van de paginaweergaves. Bibliotheek volgt met 28% en Smoelenboekje met 24%. Van de 15 geplaatste nieuwsberichten werden Het dak gaat eraf! En meer nieuws (138), KloosterVaria 21 (109) en Januari naakt! (87) het meest bekeken. Er werden 35 boeken aan de Bibliotheekdatabase toegevoegd, waarmee het totaal aantal boeken op 1.547 kwam. 188 keer werd er in de database naar een boek gezocht met het zoekformulier. De bibliotheekrubriek Pennenvruchten had 1.215 paginaweergaves.

Openingstijden De reguliere openingstijden van Klooster Ter Apel waren in het verslagjaar: dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur en op zon- en feestdagen van 13.00 tot 17.00 uur. In de zomervakanties was het Klooster ook op maandag geopend en in die periode op alle dagen tot 18.00 uur. Op Nieuwjaarsdag, Koningsdag (26 april) en Oudejaarsdag bleef de toegangspoort gesloten.

Publiciteit MEDIABEZOEK

Op uitnodiging van Marketing Groningen brachten dames en heren van Poolse media een bezoek aan de provincie. Op 17 november werden zij ontvangen in en rondgeleid door Klooster Ter Apel. EIGEN PUBLICATIES

In onze sinds december 2004 verschijnende reeks Klooster Cahiers werd in het verslagjaar van nummer I Welkom in Klooster Ter Apel - de algemene fotobrochure met adresgegevens, openingstijden en verwijzing naar website - een bijdruk van de 3e herziene uitgave gepubliceerd in een oplage van 15.000 exemplaren. Leaflets met informatie over de exposities Geloof in Groningen en Eten & drinken in middeleeuwse Kloosters werden uitgegeven in een oplage van 4.000 exemplaren. BOEKEN

77 schönste Orte Holland Monika Diepstraten Peter Meyer Verlag, Frankfurt am Main ISBN 978-3-89859-180-5 (nagekomen uitgave, maart 2013) Onverwacht Nederland Bartho Hendriksen en Sacha de Boer (voorwoord) Capitool Reisgidsen, Unieboek Uitgeverij/Het Spectrum, Houten ISBN 978-90-003-2538-2 (uitgave januari 2014)

28

Daarom Oost Groningen - Westerwolde | Oldambt | Veenkoloniën Leen Schmal (eindredactie) Uitgeverij WEAN, Maastricht ISBN/EAN 978-90-77914-35-9 (uitgave september 2014) Broederschap in de Orde van het Heilig Kruis, 1210-2014 dr. R. Janssen Clairlieu - De geschiedenis van de kruisheren, 72ste Jaargang 2014, Maaseik (uitgave november 2014) OVERIGE MEDIA DAGBLADEN - Dagblad Trouw, Dagblad van het Noorden, De Telegraaf, Meppener Tagespost en

Neue Osnabrücker Zeitung. HUIS-AAN-HUISBLADEN - Kanaalstreek, Lougblad, Nieuwsbode, Ter Apeler Courant, ’t Pekeltje,

Westerwolder Lougblad en ZuidOosthoeker. KUNST/CULTUUR/ERFGOED BROCHURES/KRANTEN/TIJDSCHRIFTEN - Archeologie Magazine,

Cultuurhistorie in de gemeente Vlagtwedde, Erfgoed Inzicht, Erfgoedloper, Geschiedenis Magazine, KunstKrant, Low Countries Historical Review, Museum Magazine Drenthe/Groningen/Friesland/ Ostfriesland/Oldenburger Land/Emsland/Bremen 2013-2014 en 2014-2015, Vind - Geschiedenis/ Archeologie/Kunst/Antiek en Voorjaars- en Najaarscatalogus 2014 W BOOKS. LIFESTYLE/OPINIE MAGAZINES - LandIdee, Leven, MOTO73, Paravisie, Plus Magazine, The Surprise Factory en Valk Magazine. NASLAGWERKEN - Gemeentegids Vlagtwedde 2013-2014 en 2014-2015, Pius Almanak 2014,

Trouwen in de gemeente Vlagtwedde en Welkom in de gemeente Vlagtwedde. PROGRAMMABROCHURES/KRANTEN - Westerwolde rijgt/Tuin & Kunst Tiendaagse Groningen

2014, Groningen opent de tuindeuren/Tuin & Kunst Tiendaagse 2014, Grunneger Weke in Westerwolde 2014, Middeleeuws Ter Apel/Ter Apel im Mittelalter 2014, Peter de Grote Festival 2014, Rabobank Museumdag 2014, Van Klooster tot Abdij, Westerwolde Evenementenkalender 2014 en Zie Dali - een surrealistische theatervoorstelling. RADIO- EN TELEVISIEPROGRAMMA’S - Emsland TV, Radio Westerwolde (Kerk in Beeld,

Westerwolde Actueel, Westerwolde Iets Ouder), RKK (Radio 5 Kruispunt Radio), RTV-Drenthe (Anouk op de middag, Drenthe Nu, DRUit, Podium) en RTV-Noord (Noord en Ommeland, Noordmannen, Noord Nieuws, Noord Vandaag). RELIGIE/KLOOSTERLEVEN/KERKEN - Bulletin Europese provincie van de kruisheren, Groninger

Kerken, Kerkklanken, Kirchenbote Osnabrück, Kroniek Sint Agatha en Kruis & Wereld. TOERISME/RECREATIE BROCHURES/KAARTEN/KRANTEN/MAGAZINES - 49e Drentse

Fiets4Daagse, Bourgondische Wandeling door de Provincie - Editie Noord 2014, Campinggids 2014 Drentse Hondsrug Groep, Emsland Ausflugskarte 2014, Groningen - Alles over stad en provincie 2014, Groningen - Toeristische adressen 2014, Groningen, zo verschillend/Das alles ist Groningen | Oldambt-Veenkoloniën-Westerwolde, Lente - Ontdek de Groninger Natuur, Mountainbike Netwerk Westerwolde, Rijkdom - Beleef historisch Groningen, Sales Guide Buskontor Grenzenlos Ostfriesland 2014, Toeristische Gids Westerwolde 2013-2014 en 2014-2015, T(R)IPS DrentheFriesland-Groningen, Vesting Bourtange 2014-2015 en Westerwolde - daar waar Nederland ontstaan is.

29

VERENIGINGSBLADEN - De Oude Weg, Dichterbij Zuid en Oost Groningen (Rabobank), POCB

Perspectief en Terra Westerwolda.

Rondleidingen/Gidsengilde In het verslagjaar hebben de leden van het Ter Apeler Gidsengilde van Klooster Ter Apel een behoorlijk aantal rondleidingen in Klooster Ter Apel verzorgd. De groepen kenden een grote variatie naar herkomst en belangstelling. De dames en heren waren in het algemeen goed geïnteresseerd in de achtergronden en de leefwijze van de bewoners, de kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis. In toenemende mate toonden zij belangstelling voor de kruidentuin. Het aantal Duitstalige rondleidingen nam toe. SAMENSTELLING EN BIJEENKOMSTEN

Na afronding van de interne opleiding voor Kloostergidsen, waarbij ook aandacht werd besteed aan de Kloosterenclave en de geschiedenis van de NH Kloosterkerkgemeente vanaf 1604, kon de samenstelling van het Gilde aanzienlijk uitgebreid worden uitgebreid. De totale sterke kwam daarmee van tien op achttien personen. Daardoor is ook een grotere variatie in specialisaties ontstaan, bijvoorbeeld Duitstalig, kruidenkunde, (erfgoed)educatie, geschiedenis en architectuur. Eén van de nieuwe gidsen is docent Latijn. De vergaderfrequentie bleef als in voorgaande jaren gelijk: vijf vaste bijeenkomsten om de 2 maanden, steeds druk bezocht. Elke vergadering werd bijgehouden met een agenda, notulen en werkafspraken. Nieuwe relevante boekuitgaven werden besproken. STUDIE EN EXCURSIES

In 2014 heeft het Gilde enkele activiteiten georganiseerd voor eigen, inhoudelijke verdieping. Met als thema Oude Veenkoloniën werd op 24 mei een werkbezoek gebracht aan de Nederlands Hervormde Kerk, de Rooms-Katholieke St. Willibrorduskerk en het Kapiteinshuis in Pekela. Door de inleiders werd de beeldvorming over de Pekela’s onder de aandacht gebracht en kwamen de gevolgen voor het (cultuur)toerisme en de aandacht daarvoor in de media aan de orde. Met name met het oog op integratie oude en nieuwe gidsengroep en het opfrissen van de inzichten werd op 15 oktober een werkbezoek gebracht aan Klooster Sint Aegten in Sint Agatha bij Cuijk, het enige nog bestaande én bewoonde middeleeuwse klooster van de Orde van het Heilig Kruis. Get Gilde maakte daar kennis met de activiteiten van de Stichting Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven. Jacques Aarts doceerde over ontstaan, doel en werkwijze van de Stichting en vervolgens gaf bibliothecaris dr. Otto Lankhorst een rondleiding door bibliotheek met het accent op oude handschriften. Hij toonde ondermeer de beroemde Graduale van Joannes van Deventer. Een rondleiding door het Conventgebouw en de tuinen werd verzorgd door broeder Edgard Claes osc met aansluitend een rondleiding door zijn atelier/boekbinderij. Vanwege de aanwezige informatie over het oorspronkelijke koorraam uit de Kloosterkerk met een afbeelding van prins Maurits werd tenslotte Museum Ceuclum in Cuijk bezocht. Uitwisseling met andere gidsenorganisaties blijven op het programma staan maar vonden in het verslagjaar niet plaats. Voorbereidingen zijn gestart om in 2015 een ontmoeting te hebben met de stadsgidsen van Franeker (voormalig kruisherenklooster en later Universiteit van Friesland). ARRANGEMENTEN EN EVENEMENTEN

In 2014 hebben de gidsen hun medewerking verleend aan de verschillende Kloosterarrangementen. Inlooprondleidingen voor individuele bezoekers werden verzorgd tijdens de Paasdagen en in de

30

zomervakantieperiode. Daarnaast kwam het Gidsengilde in actie tijdens de Tuin & Kunst Tiendaagse (juni), het spektakel Middeleeuws Ter Apel (6 en 7 september), de Rabobank Museumdag (25 oktober) en het Huis van Sint Nicolaas (15 tot en met 26 november).

Samenwerkingsverbanden/Contacten In het verslagjaar werden de reeds bestaande samenwerkingsverbanden tot tevredenheid gecontinueerd. Nieuwe contacten werden gelegd met: Altio Stropdassen en Shawls, Drunen Destic Displays, Veendam Emsland Online, D-Haren/Rütenbrock Energiewacht Tour, Den Ham Green Park Landal 'Het Land van Bartje', Ees Huisman Media, Blijham Kerstdiorama, Ferwert Landesgartenschau, D-Papenburg Museum-Erfgoedcentrum Collectie Brands, Nieuw-Dordrecht Museum-Zandstrooiboerderij Zwaantje Hans Stokman's Hof, Schoonebeek Organisatie arrangement Rondje Musea, Nieuw-Dordrecht Podium BV, Heerenveen Schomaker Mannenmode, Emmen Standby 95, Klazienaveen Stedelijk Museum Coevorden Stenden Hogeschool, Emmen Stichting 250/400, Stadskanaal Stichting Nationaal Ouderenfonds, Bunnik Ten Have Tekst, Onstwedde Uitgeverij PolderVondsten, Hoorn Vitrùmedia, Zeist Winschoter Mannenkoor, Winschoten

Subsidiënten & Sponsoren PROVINCIE GRONINGEN

In de budgetfinanciering van de provincie Groningen kwam door bezuinigingen een behoorlijke verandering. In het eerste jaar van de nieuwe Cultuurnotaperiode 2013-2016 ontvingen wij een subsidie van € 115.000 (in 2012: € 132.700). Verdere bezuinigingen resulteerde in het verslagjaar in een subsidie van € 113.700. GEMEENTE VLAGTWEDDE

De gemeente Vlagtwedde handhaafde het subsidiebedrag waardevast voor ons Klooster. In 2014 groot € 58.295. OVERIGE SUBSIDIËNTEN EN SPONSOREN

Mede dankzij bijdragen van Publicom Vormgevers en Drukkers, Stadskanaal (huisstijl, ontwerpen, drukwerk), werden met name alle museale projecten in het verslagjaar mogelijk gemaakt. Voor subsidies/sponsorbijdragen ter realisering van educatieve projecten, evenementen, restauratie en tentoonstellingen verwijzen wij naar de onderwerpen Educatie, Evenementen, Instandhouding/

31

Restauratie Monument en Exposities. Klooster Ter Apel is de subsidiënten en sponsoren zeer erkentelijk voor hun (financiële) bijdragen in het verslagjaar.

Toegangsprijzen In het verslagjaar bleven de toegangsprijzen gelijk aan die in 2013: gezin (2 volwassenen en maximaal 4 kinderen tot 18 jaar) € 20,00 volwassenen € 7,50 groepen (rondleidingen) vanaf 15 personen € 7,00 p.p. jongeren/studenten € 5,00 leerlingen basisonderwijs € 4,00 kinderen tot en met 3 jaar, Kloosterdonateurs en -vrienden gratis De ICOM Card, Museumkaart en Schatkaart van het Noorden werden geaccepteerd.

Veiligheidszorg Aan de strenge eisen verbonden aan een adequate Veiligheidszorg werd in het verslagjaar voldaan. De inrichting van de brandmelding- en alarminstallaties werden conform regelingen onderhouden. De maandelijkse controles Opgeleid Persoon en de jaarlijkse onderhoudscontrole op het gebied van inbraak- en brandalarm werden door Venema Communicatie, Gieten, uitgevoerd. Relevante medewerkers volgden de (herhaling-)cursus Bedrijfshulpverlener. Op basis van de criteria uniciteit, cultuurhistorische waarde, financiële waarde en fysieke toestand, hield de Werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot een lijst bij van objecten binnen de Collectie Ter Apel. De waardebepaling is in het Adlib Information System geregistreerd in de categorieën: zeer waardevol, matige waarde en weinig waarde. Tegen het eind van het verslagjaar werd besloten het veiligheidsplan nader in ogenschouw te nemen. Samen met gespecialiseerde bedrijven en de brandweer wordt in de loop van 2015 een rapport opgesteld en worden zo nodig maatregelen genomen om ook in de toekomst te kunnen blijven voldoen aan de eisen ter zake voor musea.

32

NOTITIES

Colofon Het jaar 2014 in Klooster Ter Apel TEKSTBIJDRAGEN

Cicero (citaat) Bertus Kloosterman Hans Kroeze (eindredactie) Ton Kuper Cees Meinders Nico Rookmaker Bas Sijpkes Anastasia vanderWerff-Podgórski VORMGEVING EN DRUKWERK

Publicom Vormgevers en Drukkers, Stadskanaal

36

Zo staan de zaken: u schept genoegen in uw werk, ik in het mijne CICERO, Tusculanae disputationes 5. 22. 63

KLOOSTER TER APEL Domus Novae Lucis

Boslaan 3-5 Postbus 139, NL-9560 AC Ter Apel Tel. (+31) (0) 599 581370 [email protected] www.kloosterterapel.nl Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag 10.00 - 17.00 uur zon- en feestdagen 13.00 - 17.00 uur in de zomervakanties ook op maandag geopend en alle dagen tot 18.00 uur Actuele gegevens: www.kloosterterapel.nl