Het jaar 2013 in KLOOSTER TER APEL. Domus Novae Lucis. Anno Domini MMXIII

Het jaar 2013 in

KLOOSTER TER APEL Domus Novae Lucis

Anno Domini MMXIII

Acta ne agamus, reliqua paremus CICERO, Ad Atticum 9. 6. 7

Het jaar 2013 in

Anno Domini MMXIII

Ter Apel, mei 2014

Inhoud Voorwoord - 3 Arrangementen & Groepsreizen - 5 Bezoekers Klooster - 5 Bezoekers Kloosterwebsite & Social Media - 6 Collectieregistratie & Beheer Depot - 8 Concertpodium - 9 Convent- & Werkoverleg - 10 Cursussen/Lezingen/Opleidingen/Symposia - 10 Doelstelling Stichting Klooster Ter Apel - 12 Donateurs & Vrienden - 12 Educatie - 13 Evenementen - 14 Excursies/Werkbezoeken - 16 Exposities - 17 Huwelijk & Uitvaart - 19 Instandhouding Monument - 19 Kloostercafé ‘De Refter’ & Proviandkelder - 20 Kloosterorganisatie - 20 Kloosterreceptie & Kloosterwinkel - 23 Klooster Ter Apel 550 Jaar - 23 Kruidentuin - 24 Kruisheren - 24 Lidmaatschappen- 25 Mijn Klooster - 26 Museaal Beleidsplan - 26 Openingstijden - 26 Publiciteit - 27 Rondleidingen/Gidsengilde - 29 Samenwerkingsverbanden/Contacten - 30 Subsidiënten & Sponsoren - 30 Toegangsprijzen - 31 Veiligheidszorg - 31 Colofon - 32

Voorwoord Namens bestuur en directie van de Stichting Klooster Ter Apel bieden wij u ons verslag Het jaar 2013 in Klooster Ter Apel aan. Hier duiden wij een aantal belangrijke zaken. Op een en ander en meer komen wij uitvoerig terug in deze rapportage. EXPLOITATIE

De exploitatie over het jaar 2013 sloot net boven het nulpunt. De belangrijkste reden daarvan was dat de provincie Groningen haar jaarlijkse structurele bijdrage heeft verlaagd met een bedrag van € 17.700. Verder vielen de opbrengsten uit entreegelden, onder invloed van de recessie, lager uit dan begroot en derhalve ook de omzet uit de horeca. Daarnaast zijn de huiskosten onverminderd hoog en kan uit de exploitatie onvoldoende worden gereserveerd voor de instandhouding en de restauratie van het gebouw. Verdere bezuinigingen op personeel door inzet van meer vrijwilligers zijn niet mogelijk zonder dat op professionaliteit en kwaliteit zou worden ingeboet. MUSEAAL BELEIDSPLAN 2013-2016

Het ambitieniveau van dit plan is hoog en de uitvoering ervan stelt hoge eisen aan bestuur, directie en medewerkers. Het plan geeft aanzetten om meer bezoekers aan te trekken; het Klooster nationaal en internationaal op de kaart te zetten, het verder uitdetailleren van Het Verhaal van Groningen, het verbreden en uitbouwen van samenwerking met andere musea en in samenhang daarmee het organiseren van aansprekende exposities. Het zal duidelijk zijn dat al deze acties en maatregelen niet uit de exploitatie kunnen worden gedekt en zullen derhalve aanvullende financieringsbronnen moeten worden aangeboord. EXPOSITIES

In het kader van Refo500 kwam in het verslagjaar de dubbelexpositie Zielenvisserij tot stand in samenwerking met de gemeente Vlagtwedde en de Stichting Vesting Bourtange, waarbij verschillende aspecten van de Reformatie en de Contrareformatie werden getoond. Uit het 'paapse Rome' werd Antoine Bodar ingevlogen die op geheel eigen wijze de vernissage luister bijzette. Deze expositie heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het promoten van het gebied. In Galerie II werd onder de titel Bewogen Stilte werk tentoongesteld van de kruisheren broeder Edgard Claes en pater Bernhard Leisenheimer, met schilder- en beeldhouwkunst, keramiek en boekbandkunst. De expositie werd geopend door de immer imponerende Glen Lewandowski, Magister-Generaal van de Orde van het Heilig Kruis. In de Prior- en Subpriorkamer werden objecten uit de collectie van Henk en Babs Helmantel getoond, aangevuld met werken van de kunstschilder zelf. Deze presentatie is overigens tot wederzijds genoegen permanent aanwezig in ons Klooster. RESTAURATIE EN INSTANDHOUDING MONUMENT

De instandhouding van ons rijksmonument blijft de belangrijkste pijler van beleid. Helaas kon onze aanvraag voor een subsidie van de Rijksdienst, tot drie keer toe!, niet worden gehonoreerd. De hiermee gepaard gaande investering kan bij lange na niet uit de eigen voorziening worden gedekt. Bestuur en directie zijn er zich van bewust dat uitstel van noodzakelijk onderhoud leidt tot hogere investeringskosten en zullen zich in 2014 op de ontstane situatie beraden. Gelukkig ontvingen wij van de provincie Groningen een toezegging van € 104.669 ten behoeve van de restauratie van de kap van de noord- en oostvleugel. Voor de totale investeringskosten, groot € 174.920, wordt cofinanciering gezocht om de bescheiden voorziening onderhoud niet uit te

3

putten. De restauratiewerkzaamheden van de kap zullen naar verwachting in de loop van 2014 worden uitgevoerd. JUBILEUM 2015

In 2015 bestaat Klooster Ter Apel 550 jaar. Besloten is dat feit op grootse wijze te vieren: een feest voor heel Ter Apel. Inmiddels is een jubileumcommissie samengesteld bestaande uit bestuur, directie alsmede vertegenwoordigers uit diverse geledingen van de Ter Apeler samenleving die aan dit jubileum vorm en inhoud zullen geven. BESTUUR

Herman van Kesteren, onze penningmeester, heeft in de loop van het verslagjaar te kennen gegeven zijn functie ter beschikking te stellen. Hij bekleedde deze functie vanaf januari 2006 en is daarmee zeven jaar actief geweest voor de Kloosterorganisatie. Bestuur en directie hebben hun grote waardering uitgesproken voor zijn zeer professionele inzet en respecteren zijn besluit. Tegen het eind van 2013 is formeel afscheid van hem genomen. De ontstane vacature zal zo spoedig mogelijk worden ingevuld. Met betrekking tot het bestuur van onze stichting is een belangrijk besluit genomen: in de loop van 2015 zijn de bestaande bestuursleden demissionair en zal een nieuw bestuur worden geformeerd. PERSONEEL

Onze dank gaat tenslotte uit naar het personeel dat, ondanks de minimale bezetting, blijk heeft gegeven van grote inzet. Alle lof verdienen ook onze vrijwilligers voor hun belangeloze medewerking, hun enthousiasme en betrokkenheid.

Stichting Klooster Ter Apel

mr. H. Zwiers, voorzitter

ing. B.G. Kloosterman, secretaris

Hans Kroeze, directeur

4

Arrangementen & Groepsreizen In 2013 werden speciaal ontwikkelde arrangementen gecontinueerd en waar nodig aangepast. Klooster & Burcht (De Burcht Wedde) Klooster & Gut Altenkamp (Gut Altenkamp, D-Papenburg/Aschendorf) Klooster & Klosterstätte (Klosterstätte Ihlow, D-Ihlow) Klooster & Pastorieboerderij (Museum De Weem, Westeremden) Kloster Ter Apel: Willkommen! (Schloβ Dankern, D-Haren) Middeleeuwse Dagen (Stichting Middeleeuws Ter Apel) Oord van Licht (Kloster Bentlage, D-Rheine) Tussen Klooster en Vesting (Vesting Bourtange) Van Klooster tot Abdij (Vereniging ter Bevordering van het Toerisme in Ter Apel) en het Kloosterarrangement voor gasten van Akzent Hotel Borchers, D-Dörpen; Boetiekhotel Asgard, Groningen; Hotel Abdij de Westerburcht in Westerbork; Hotel Brinkzicht, Vledder; Hotel De Stee, Odoorn en Hotel Zur Linde, D-Heede. Groepsbezoek aan Klooster Ter Apel kwam voorts tot stand door samenwerking met reisorganisaties als ArrivaTouring, Groningen; Beter-uit Reizen, Alphen aan de Rijn; Buskontor Grenzenlos, D-Oldenburg; Dalstra Reizen, Surhuisterveen; De Buck Incentives, B-Eke/Gent; High Standard Travel, Groningen; Historizon/Cultuurhistorie Reizen, Lisse; Nederlands Dagblad Reizen, Barneveld; Noorden Reizen, Coevorden; Ostfriesland Tourismus, D-Leer, Pieter Dekker Rondvaarten, Blijham; PVGE Reisbureau, Eindhoven en Spitax Personenvervoer, Holten. Klooster Ter Apel bleef opgenomen in de zogenaamde 'belevenisaanbiedingen' van de cadeaubonorganisaties Bongo Nederland te Rotterdam en The Surprise Factory/Kadopagina.nl in Capelle aan de IJssel. De Rabobank Zuid en Oost Groningen stelde in juni een museumarrangement samen waardoor de leden van deze bank tegen een gereduceerde prijs een bezoek konden brengen aan de dubbelexpositie Zielenvisserij in Klooster Ter Apel en Vesting Bourtange. Buiten de reguliere openingstijden werd van de Kloosterfaciliteiten gebruik gemaakt in het kader van eigen arrangementen en voor de organisatie van onder meer jubilea en andere feestelijke bijeenkomsten, concerten, vergaderingen, studiesessies, presentaties en concerten, veelal in combinatie met een Kloosterlezing en/of -rondleiding. In voorkomende gevallen werd de catering verzorgd door Hotel-Restaurant Boschhuis gelegen tegenover het Klooster. De diverse arrangementmogelijkheden van Klooster Ter Apel werden ook via Tourist Info Westerwolde en Marketing Groningen onder de aandacht gebracht in binnen- en buitenland. Laatstgenoemde organisatie introduceerde de Schatkaart van het Noorden, 23 'mustsees' in de provincie, inclusief kortingsbonnen. Klooster Ter Apel nam deel aan deze landelijke actie.

Bezoekers Klooster In het verslagjaar konden wij 32.656 bezoekers welkom heten (2012: 32.442). Volgens opgave van het Museumhuis in Groningen was Klooster Ter Apel daarmee de op drie na best bezochte erfgoedinstelling in Groningen op een totaal van 43. Voor het eerst gaf registratie van postcodes een beeld van de herkomst van de bezoekers, in procenten als volgt. Uit Nederland 85%, uit het buitenland 15%.

5

Bezoek uit Noord Nederland (Groningen, Friesland en Drenthe) 47,3%, uit Midden Nederland (Gelderland, Overijssel, Flevoland, Utrecht en Noord-Holland) 33,9% en uit Zuid Nederland (ZuidHolland, Zeeland, Noord-Brabant en Limburg) 18,8%. Bezoek uit Noord Nederland nader gespecificeerd: Westerwolde 9,5%, rest Groningen 15,4%, Friesland 6,1% en Drenthe 16,3%. Rest Nederland 52,7% Van de 15% uit het buitenland kwam 75% uit Niedersachsen en Nordrhein-Westfalen, 15% uit de rest van Duitsland en 10% uit Australië, België, Canada, China, Curaçao, Denemarken, Engeland, Finland, Frankrijk, Indonesië, Italië, Luxemburg, Noorwegen, Oostenrijk, Schotland, Spanje, Thailand, Turkije, Verenigde Staten van Amerika, Zuid-Afrika en Zwitserland. ZOOVER RECOMMENDED 2013

Ieder jaar ontvangst Zoover Media BV in Zeist vele tienduizenden beoordelingen van bezoekers aan dagattracties als musea. De beoordelingen vormen een belangrijke basis voor toekomstige bezoekers, ze vertrouwen op de mening van anderen. De bezoekers aan Klooster Ter Apel gaven ons een gemiddelde waardering van 7.85. Goed voor toekenning van Zoover Recommended 2013. Dezelfde organisatie plaatste het Klooster ook op de iPad-app Hoe leuk is Nederland met ‘uitjes die anders dan anders zijn en vooral heel leuk om te doen’.

Bezoekers Kloosterwebsite & Social Media BEZOEKERSAANTAL

Het aantal bezoeken aan de reguliere website groeide ten opzichte van 2012 met 7% tot 40.935. In totaal werden 165.199 pagina’s bekeken. Gemiddeld werden 4 kloosterwebpagina’s per bezoek aangedaan. Dagelijks waren er gemiddeld 112 bezoeken en werden 453 pagina’s bekeken. Een digitale Kloosterbezoeker verbleef gemiddeld 2:21 minuten op de website. 25% van de bezoekers bezocht de site meer dan één keer. BEZOEK UIT 79 LANDEN

De bezoekers van kloosterterapel.nl waren in 2013 afkomstig uit 79 landen (-13). De Top 5 naar aantal bezoekers: 1. Nederland (88%), 2. Duitsland (6%), 3. België (3%), 4. Verenigde Staten van Amerika (0,54%) en 5. Frankrijk (0,23%). Klooster Ter Apel mocht zich verder verheugen in interesse uit ondermeer Angola, Curaçao, Ecuador, Guatemala, Hong Kong, Irak, Jordanië, Kosovo, Namibië en Wit-Rusland. 4 bezoekers uit Kenia verbleven gemiddeld 11 minuten op de website. De Duitstalige informatiepagina werd 2.064 keer bezocht, de Engelstalige 437 keer. TOP 5 WEBBEZOEKPIEKEN

1. 31 augustus en 1 september (Middeleeuwse Dagen) 2. laatste helft van oktober (Oktobermaand Kindermaand) 3. laatste week juni (Tuin & Kunst Tiendaagse) 4. eerste week maart 5. laatste helft van november (Huis van Sint Nicolaas) MEESTBEZOCHTE PAGINA'S

De vijftien meest bezochte pagina’s (met uitzondering van de homepage): 1. Heden (3D-plattegrond, 30.008 paginaweergaves), 2. Exposities (22.640), 3. Evenementen (10.540),

6

4. Openingstijden (7.157), 5. Toegangsprijzen (6.354), 6. Educatie (5.504), 7. Historie van Klooster Ter Apel (5.230), 8. Kruidentuin Actueel (4.459), 9. Uitnodiging (3.979), 10. Kloosters in Groningen (3.921), 11. Huwelijkslocatie (3.187), 12. Dagarrangementen (2.454), 13. Adresgegevens (2.323), 14. Routebeschrijving (2.012) en 15. Vacatures (1.466). De vijf meest bezochte subpagina’s met actuele informatie (expositie, evenement of nieuwsbericht): 1. Expositie Helmantel (3.667), 2. Expositie Zielenvisserij (2.946), 3. Klooster Ter Apel: Huis van Sint Nicolaas (Educatie, 2.313), 4. Evenement Tuin & Kunst Tiendaagse (1.565) en 5. Expositie Bewogen Stilte (1.275). Meest bezochte subpagina’s in de sectie Heden: Kruidentuin (1.165), Kanunnikenkerk (981), Kruisgang (943), Kapittelzaal (915) en Galerie II (876). VERKEERSBRONNEN

55% (-8) van de bezoekers kwam binnen via een zoekmachine. Er werden 3.366 verschillende zoekopdrachten gebruikt. De Top15 van meest gebruikte zoekwoorden/-combinaties: 1. klooster ter apel, 2. ter apel, 3. klooster, 4. ter apel klooster, 5. www.kloosterterapel.nl, 6. kloster ter apel, 7. het klooster ter apel, 8. kloostermuseum ter apel, 9. klooster bezoeken, 10. museum klooster ter apel, 11. apel, 12. klooster terapel, 13. klooster ter apel openingstijden, 14. madurodam klooster ter apel en 15. klooster groningen. Google (96%) bleef de belangrijkste zoekmachine. 19% (+6) van de bezoekers typte het webadres rechtstreeks in de browser in, 21% (-3) klikte een link aan op een van de 432 verwijzende sites, waaronder helmantel.nl, culturele-vacatures.nl, toerisme.groningen.nl, middeleeuws-terapel.nl, emslandermeer.nl, klooster.startpagina.nl, museumkaart.nl, refo500.nl, terapel-digitaal.nl, westerwolde.groningen.nl, vakantiereiswijzer.nl, plathuis.nl, nl.wikipedia.org, dagjeweg.nl, exloo.info, hotel-stadskanaal.nl, kloosterkerkterapel.nl, herbergsellingen.nl. SOCIAL MEDIA

5% van alle webbezoeken kwam binnen via een verwijzing op de social media. Sinds 2013 is Klooster Ter Apel actief op Facebook (facebook.com/kloosterterapel) en Twitter (twitter.com/kloosterterapel). Via beide social media-accounts werd promotie gemaakt voor exposities, evenementen en educatieve programma’s. Daarnaast worden volgers met interessante inhoud geprikkeld tot een bezoek aan het klooster. Klooster Ter Apel had op 31 december 2013 op Facebook 554 volgers, 940 personen gaven aan het klooster te hebben bezocht (met een zogenaamde check-in). 78 personen beoordeelden hun bezoek, met een gemiddelde van 4,3 van maximaal 5 sterren. De berichten op de Facebookpagina werden bijna 25.000 keer gezien door Facebookgebruikers (ook niet-volgers van het Klooster Ter Apel-account). Op Twitter werd Klooster Ter Apel op 31 december 2013 door 282 accounts gevolgd, waaronder veel politieke, museale en media-instellingen. In mei werd een Facebookactie georganiseerd om gebruikers speciaal te wijzen op het Klooster en de activiteiten. Met succes. Vier weken achtereenvolgend kon op vrijdag een winnaar worden gekozen die een toegangsbewijs voor twee personen en een pakketje met geschenken kreeg. MOBIEL

De groei van bezoekers die de website aanroepen vanaf een mobiele telefoon of tablet zette in het verslagjaar behoorlijk door: 22% (+10) van het totale bezoekersaantal deed dat mobiel. 51% daarvan bezocht de site met een iPad, 15% met een iPhone en de rest gebruikte voornamelijk apparaten van Samsung.

7

Collectieregistratie & Beheer Depot In 2013 bleef de werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot bezig met de beschrijving van de collectie. Daaronder de in dat jaar verworven collectie religieuze objecten van het inmiddels opgeheven kruisherenconvent in het Belgische Diest. Controle op de klimaatbeheersing in de publiekstoegankelijke ruimten werd door leden van deze werkgroep uitgevoerd. Verder werd gewerkt aan de jaarlijkse zelfanalyse (digitale update) in het kader van de certificering onder leiding van de Stichting Het Nederlands Museumregister te Amsterdam. SAMENSTELLING VAN DE WERKGROEP

De werkgroep bestond uit tien mannen en vrouwen, maar tegen het eind van het jaar werd afscheid genomen van Angeli ten Donkelaar die vanwege andere verplichtingen moest stoppen met haar vrijwilligerswerk. Drie keer kwam de groep in werkoverleg bijeen; werkzaamheden werden op de voortgang daarvan gecontroleerd en waar nodig bijgestuurd. Met het oog op deskundigheidsbevordering werd gebruik gemaakt van cursussen via het Museumhuis Groningen. De werkgroep bleef geabonneerd op de digitale nieuwsbrief Erfgoedloper van deze instelling. VASTE WERKZAAMHEDEN

Vrijwilligers van de werkgroep hebben hun taken onderling verdeeld en werken vaak in tweetallen. Drie werkgroepsleden zijn actief bezig met de invoer en verbetering in ADLIB. De basisinvoer van de Collectie Ter Apel is afgerond maar vraagt regelmatig om verfijning. De deelcollectie inheemse kruiden in de Kloosterhof krijgt steeds veel aandacht door de groei in het aantal kruiden en het ter plaatse fotograferen ervan. Dit werk liep door het gehele zomerseizoen heen. Elk jaar opnieuw wordt de deelcollectie paramenten gecontroleerd: zowel in de credens (in de Sacristie) als in het ondergrondse depot. Op verzoek van familie van de toenmalige eigenaar is eind 2013 een bruikleen teruggebracht. BIJDRAGE AAN EXPOSITIES EN WEBSITE

In het verslagjaar werden bijdragen geleverd aan tijdelijke exposities. De deelcollectie De Vlucht naar Egypte van Jan en Marina Groen stond in het Gastenverblijf centraal. Een paramentententoonstelling werd rond de kerstperiode in de Sacristie ingericht. Nieuw was het project Object van de maand met de bedoeling de collectie van Klooster Ter Apel beter voor het voetlicht te brengen. De informatie wordt elk kwartaal in een aparte rubriek op de Kloosterwebsite geplaatst. ZELFANALYSE MUSEUMREGISTRATIE

Nadat Klooster Ter Apel in 2011 voor een periode van 5 jaar opnieuw werd gecertificeerd zijn de herijkingsmomenten verder gedigitaliseerd. Aan de hand van de in 2012 toegestuurde vragenlijst voor zelfanalyse is de klimaatbeheersing verscherpt. Elke drie maanden wordt een interne rapportage opgemaakt en worden aansturing en mogelijke verbeterpunten besproken. De in de loop van 2012 nieuw aangeschafte ontvochtigers zijn allen ingezet. Voor het eerst werd in de wintermaanden een bevochtiger geplaatst om de vertrekken in de noordvleugel bij vorst op een hoger procent relatieve luchtvochtigheid te krijgen. BOEKENBEZIT

Klooster Ter Apel heeft zijn boekencollectie, ondergebracht in nieuw gesitueerde rekken, geheel geïnventariseerd en in ADLIB ingevoerd. Een volledig overzicht, 1516 boeken in 2013, werd ook actueel gehouden op Mijn Klooster, de interne website voor Kloostermedewerkers. Op verzoek konden zij boeken lenen dan wel inzien. De werkgroep collectieregistratie trad hier registrerend op.

8

Voor de betrokkenheid van de Werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot in het kader van de Veiligheidszorg verwijzen naar dat onderwerp.

Concertpodium In het verslagjaar vonden de navolgende concerten plaats in Klooster Ter Apel. 9.3 Kanunnikenkerk en Lekenkerk Johannes Passion van Johan Sebastian Bach Luthers Bach Ensemble Groningen o.l.v. Tymen Jan Bronda 23.3 Kanunnikenkerk en Lekenkerk Concert met passie Werken van onder anderen Orlando Gibbons, Thomas Morley en Ralph Vaughan Williams Vocaal Ensemble Chaverim o.l.v. Klaas Withaar 12.4 Lekenkerk Dubbelkwartet Pro Vocant 26.4 Kanunnikenkerk Aria's uit de Cantates van Johann Sebastian Bach Bach Beweging Twente Diet Gerritsen, sopraan Annette Holtkamp-Hogt, hobo Miriam Kroeze, cello Jaap Vonk, orgel i.h.k.v. de vernissage expositie Zielenvisserij 1.6 Lekenkerk Vocale Varia Vocaal kwartet Novae Lucis i.h.k.v. de presentatie van het Boek Een eigenzinnige geloofsgemeenschap 2.8 Kanunnikenkerk Een dag uit het leven van Lodewijk XIV Werken van André Campra, Marc Antoine Charpentier, François Couperin, Michel de Montéclair, Michel Lambert, Jean Baptiste Lully en Martin Marais Susanne Braumann, pardessus en basse de viole Johan Hofmann, klavecimbel en orgel Bert Honing, fluiten Daniel Lanthier, barokhobo Judith van Wanroij, sopraan i.h.k.v. het Peter de Grote Festival/Muzikale Zomer 31.8 en 1.9 Lekenkerk en Kloosterenclave Middeleeuwse Dagen met Middeleeuwse Muziek De Truwanten Duo Baldelier Ensemble Datura Nynke Glazema, schalmei en vedel Tom Haage, fluiten, schalmei en Spaanse luit Francesco Scafidi, davul, mondharp en tamburellu Lies Sommer, draailier, harp en schalmei Monnikentrio Hans en Joop

9

Slag ende Stoot Philip de Goey, fluit en schalmei Alexandros Kyrkos, baglama, bouzouki en langhalsluit Bert van de Ven, percussie en zang Cora van der Vrande, fluit, percussie en zang Vocaal Octet Serena o.l.v. Ton Tromp Joke Bulthuis, sopraan Liesbeth Froentjes, sopraan Everdine van der Velde, alt Femmy Wittink, alt Flip Rodenburg, tenor Ton Turkenburg, tenor Hein Lambert, bas Ton Tromp, bas i.h.k.v. de Middeleeuwse Dagen in en rondom Klooster Ter Apel 27.10 Kanunnikenkerk MarimbaMania Werken van Evelyn Glennie, Alice Gomez, Marilyn Rife en Paul Smadbeck Ward Van Hertum, marimba i.h.k.v. de vernissage expositie Bewogen Stilte/Bewegte Stille 30.11 Kanunnikenkerk en Kruisgang Lucernarium Traditionele liederen in de Adventstijd Gemengde koren uit D-Wuppertal/Beyenburg o.l.v. de kruisheren Christiaan Aarts en Dirk Wasserfuhr

Convent- & Werkoverleg In het verslagjaar vond het Conventoverleg acht keer plaats. Tijdens deze werkbespreking van de directeur met de coördinatoren van de werkgroepen werden gedane zaken geëvalueerd, lopende projecten en bijbehorende afspraken gecontroleerd en nieuwe werkzaamheden in kaart gebracht. Vaste agendapunten waren: gebouwbeheer, tentoonstellingen, educatie, zaken betreffende hospitality en facility (onder meer huishoudelijke dienst, huwelijken, groepsbezoeken en arrangementen), veiligheidszorg, receptie, winkel en refter, collectieregistratie, rondleidingen/gidsen, kruidentuin, personele zaken en donateurs. Het onderwerp Jubileumjaar 2015 werd daaraan toegevoegd. Om de dagelijkse gang van zaken onder controle te houden, had de directeur wekelijks overleg met de H&F manager en de coördinator Werkgroep Kloosterreceptie & Kloosterwinkel. In voorkomende gevallen was daarbij de coördinator Vrijwilligers aanwezig. Financiële zaken werden door de directeur, eveneens wekelijks, besproken met de procurator.

Cursussen/Lezingen/Presentaties/Symposia/Workshops Medewerkers van Klooster Ter Apel namen deel aan de (mede) door het Museumhuis Groningen georganiseerde relevante bijeenkomsten, zoals het Directeurenoverleg Groninger Musea, Platform Toerisme en de cursussen Adlib voor gevorderden en Adlib voor beginners. Kijkje in de Keuken, de najaarseditie voor en door medewerkers van erfgoedinstellingen in de provincie Groningen, vond met als thema Erfgoededucatie op 28 november plaats vanuit Hoogezand. Drie locaties werden met een bus van het Nederlands Bus Museum bezocht: Openluchtmuseum Het Hoogeland in Warffum, de Menkemaborg in Uithuizen en het kerkje van Oldenzijl. In het

10

Openluchtmuseum vond in de middag een informatiemarkt plaats waar erfgoedinstellingen zich presenteerden. Onze Kloosterlingen namen verder deel aan ondermeer de navolgende bijeenkomsten. 15.3 Kloostercafé De Refter Workshop Bloembolschilderij Door Kloostervrijwilliger Anneke Stenneberg speciaal voor collega vrijwilligers. 17.4 Lekenkerk Religie en humor Kloosterkerklezing door Frank Bosman, katholiek cultuurtheoloog, Theoloog van het Jaar 2011. 16.5 HR Boschhuis, Ter Apel Vitaal Eems- en Aa's gebied Afsluitingsbijeenkomst van het gelijknamige Interreg IV A-project met bijdragen van onder anderen Leontien Kompier, voorzitter Gebiedscommissie Westerwolde en burgemeester van de gemeente Vlagtwedde; Hans Ribberink, Projectleider Dienst Landelijk Gebied en Herman Wessels, Ems Dollart Region/Hoofd Interreg. 1.6 Lekenkerk en overige ruimten Klooster Ter Apel Een eigenzinnige geloofsgemeenschap - Kloosterkerk Ter Apel 1604-2013 Feestelijke presentatie van het gelijknamige boek met inleidingen door de auteurs Gert van Klinken en Geert Luth, een panelgesprek met oud-predikanten, muzikale intermezzo's van het vocaal kwartet Novae Lucis en overhandiging van het eerste exemplaar aan de huidige predikant Sara Dondorp. 25.9 Kunststation C, Winsum Cultuuronderwijs Overleg cultuurcoördinatoren Bellingwolde, Stadskanaal, Vlagtwedde (netwerk primair onderwijs). 27.6 Gut Altenkamp, D-Papenburg/Aschendorf Klooster & Gut Altenkamp - Kruisheren & Gutsherren Presentatie van het gelijknamige arrangement door, namens Gut Altenkamp: Marco Mallorny (Geschäftsführer) en Thea Lindt (Verwaltung), namens Klooster Ter Apel: Hans Kroeze (directeur) en Anastasia vanderWerff-Podgórski (H&F manager) en, namens Papenburg Tourismus GmbH: Patrick Anneken. 31.10 Johannes a Lasco Bibliothek, D-Emden Sterven en begraven Inventarisatie van overeenkomsten en verschillen binnen de Eems-Dollard Regio ten aanzien van de cultuur van sterven en begraven. 21.11 Lekenkerk Advocaat Wim Anker over zijn vak Bijeenkomst van de Vereniging van Bedrijven in de Kanaalstreek VVBK.

KISS PROJECT

Het project Kwaliteitsplan ter Introductie van Samenwerking en Service (KISS), samengesteld door onze H&F manager, heeft tot doel mensen, die aangegeven hebben op enigerlei wijze te willen werken in Klooster Ter Apel, op een juiste wijze voor te bereiden op de werkzaamheden. Tijdens deze introductiecursus maken met name kandidaten die later in direct contact staan met de bezoekers kennis met de dagelijkse gang van zaken binnen het Klooster. Uiteraard wordt daarbij ook aandacht geschonken aan de geschiedenis van ons Klooster en de Orde van het Heilig Kruis.

11

Doelstelling Stichting Klooster Ter Apel Stichting Klooster Ter Apel heeft ten doel het instandhouden en beheren van monumenten beschermd op grond van de Monumentenwet 1988, met name - zonder daartoe beperkt te zijn - het instandhouden en beheren van monumenten in de Kloosterenclave te Ter Apel, in het bijzonder van het complex onroerende zaken bestaande uit Conventgebouw¹ van het kloostercomplex met daarbij behorende opstallen, erven, tuinen en omliggende gronden, alsmede het verrichten van al zodanige activiteiten die aan de Kloosterenclave en het Conventgebouw een functie kunnen geven in het bijzonder op cultureel, religieus en kerkhistorisch terrein in de ruimste zin. De stichting heeft tevens ten doel het in het Conventgebouw instandhouden van een Museum voor Klooster- en Kerkgeschiedenis & Religieuze Kunst², alsmede het verrichten van al zodanige activiteiten die behoren tot de taken van een museum. De stichting tracht haar doel ondermeer te verwezenlijken door: a. het scheppen van voorwaarden, gericht op de bevordering van het cultuurhistorisch besef, toerisme, educatie en recreatie; b. aankoop, beheer, verpachting en/of verhuur van gronden en gebouwen; c. de hiervoor bedoelde onroerende zaken in eigendom te verkrijgen of persoonlijk gerechtigde te worden; d. het verwerven, beheren, tentoonstellen en onderzoeken van de aan het Conventgebouw gerelateerde kunst- en geloofsobjecten, objecten met betrekking tot de geschiedenis van de Orde van het Heilig Kruis, de klooster- en kerkgeschiedenis van de provincie Groningen, de pelgrimsroute van Groningen tot D-Münster i/W, de rol van het klooster in de geschiedenis van Westerwolde en de geloofsstrijd in de grensregio van de zestiende en zeventiende eeuw en e. voorts met alle wettige middelen, verband houdende met voornoemde doelstelling, één en ander in de ruimste zin des woords.

¹Klooster Ter Apel, Domus Novae Lucis/Huis van het Nieuwe Licht, is het enige nog bestaande middeleeuwse plattelandsklooster van Noordwest Europa. Sinds 1992 behoort het Kloostercomplex tot de UNESCO ‘Top 100’ van onroerende objecten in Nederland, beschermd krachtens internationaal recht. Deze kwaliteitsgarantie bevestigt de unieke status van Klooster Ter Apel en de onvervangbaarheid ervan. ²Sinds 27 april 2006 is Klooster Ter Apel in het bezit van het certificaat ‘Geregistreerd Museum’. Voortzetting van de opname in het museumregister, wederom voor minimaal 5 jaar, werd op advies van de landelijke adviescommissie voor museumregistratie door de Stichting Het Nederlands Museumregister te Amsterdam gehonoreerd per 18 augustus 2011.

Donateurs & Vrienden Aan het eind van het verslagjaar telde het selecte gezelschap donateurs en vrienden van Klooster Ter Apel 114 personen. 59,5% woont in Westerwolde, 15% in Zuidoost Drenthe, 12,5 procent in de rest van Groningen en 13% elders in Nederland. Samen met incidentele donaties van particulieren en organisaties mochten wij in totaal meer dan € 15.000 ontvangen. Dat geld werd gebruikt voor aanschaf van apparaten die met name het klimaat in de museale ruimten op een juiste wijze onder controle houden. Op 2 mei werd een speciale bijeenkomst voor donateurs en vrienden georganiseerd waarbij zij, onder het genot van een hapje en een drankje, kennis konden maken met het ontstaan en de inrichting van de dubbelexpositie Zielenvisserij.

12

Educatie In het kader van Erfgoed Educatie was Klooster Ter Apel in het verslagjaar actief met het navolgende. CULTUURMAP VLAGTWEDDE

De CultuurMap van de gemeente Vlagtwedde, in juni 2012 geïntroduceerd, bevat onderwijssuggesties waarin zowel aandacht wordt besteed aan de culturele erfenis van deze gemeente als aan de eigen culturele creativiteit. In het verslagjaar kwam de map in het Cultuurcoördinatorenoverleg aan de orde. Daar constateerden de aanwezigen het belang van een en ander 'levend' te houden. Daartoe zal ondermeer een nieuwsbrief voor de scholen worden ontwikkeld. FILM & EDUCATIE

Klooster Ter Apel was betrokken bij het cultureel erfgoedproject Vroeger Dichterbij. Onder supervisie van de Stichting TOF media, film en educatie te Groningen maakten leerlingen uit groep 6, 7 en 8 van CBS De Hoeksteen in Ter Apel samen met ouderen een film en tentoonstelling waarin zij verhalen uit de eigen omgeving letterlijk in beeld brachten. Een en ander gaf een mooi beeld van hoe het vroeger ging in het dorp en op school. Ons Klooster werd uitgebreid aan de orde gesteld door Allie Eenjes, de laatste bewoner en toezichthouder van het Klooster. Leerlingen van groep 8 van OSB De Aanloop in Valthermond namen deel aan een prijsvraag van de RSG Ter Apel. In Klooster Ter Apel werden filmopnamen gemaakt waarbij de leerlingen, gestoken in toepasselijke kleding, het leven in de Middeleeuwen ten tonele voerden. Op de hit Cupake Song van Amy Castle visualiseerden zij op aanstekelijk swingende wijze de oudst bekende tekst in het Nederlands: 'Hebban olla vogala nestas hagunnan Hinase hic enda do wat unbidan we nu' / 'Hebben alle vogels nesten begonnen, behalve ik en jij - Waar wachten we nog op?' Deze productie kreeg uiteindelijk de eerste prijs. Tenslotte hebben in het verslagjaar vrijwilligers van Klooster Ter Apel, Hans Baars, Wubbe Brands, Nes van Hoorn en Cees Meinders, als ware filmsterren meegewerkt aan een educatieve film waarin onder regie van Cora Berends uit Nieuw-Amsterdam het leven op een Kloosterboerderij onder de aandacht zal worden gebracht. De coördinatie van de Kloosterbetrokkenheid lag in handen van onze H&F manager. De film, een opdracht van Kloosterboerderij Bleyendael te Sellingen, zal naar verwachting in 2014 in première gaan. GEACTUALISEERDE ONDERWIJSPROGRAMMA’S

In de voetsporen van Broeder Jacobus Rondleiding met een Kids-gids, individueel bezoek aan de Kloosterzolder en gelegenheid tot het stellen van vragen. Aansluitend ontdekken de leerlingen aan de hand van een speurtocht de belangrijkste kloosteruitingen, museale objecten en het Conventgebouw. Glas-in-Lood tekenen Volgend op een rondleiding met behulp van een Kijk-Lees-Doekaart, aandacht voor glasblazen, glas schilderen, gereedschappen enzovoorts in het Atelier van de Glazenier. FotosporenSpeuren, Fotoboekje voor de allerjongsten aan de hand waarvan zij met hulp van (groot)ouders objecten in het Klooster ontdekken. Speurtochten Vier verschillende speurtochten voor de basisschoolleerlingen. Objecten in het Klooster herkennen en benoemen. De speurtocht die zich afspeelt in de Kruidentuin en is speciaal samengesteld voor leerlingen van het Voortgezet Onderwijs.

13

Huis van Sint Nicolaas Educatief programma voor het Basisonderwijs (in het verslagjaar van 19 tot en met 28 november) waarbij de leerlingen kennis maken met uniek cultureel erfgoed en het leven van de Orde van het Heilig Kruis. Ze krijgen te zien dat in de museale vertrekken voorwerpen van vroeger en nu bewaard worden. Daarna nemen leerlingen deel aan allerhande activiteiten die te maken hebben met het leven van Sint Nicolaas. Want hij verblijft met zijn pieten in Klooster Ter Apel nadat hij in Ter Apel is aangekomen. Het laatste nieuws van het goed bekeken TV-Sinterklaasjournaal wordt besproken en liederen klinken in de Kanunnikenkerk. Leerlingen van de bovenbouw konden voor het eerst van alles over de geschiedenis van het Sinterklaasfeest oproepen via de daartoe geprogrammeerde interactieve informatiezuil. LESSENREEKSEN

De lessenreeksen van Klooster Ter Apel werden in het verslagjaar onveranderd aangeboden en gebruikt: ScriptorRoem met het lespakket Middeleeuwse Boekenkunst, MonumentoMori met het lespakket In Hemelsnaam… en MonumentoMori met het lespakket PlankjeGlijden! OKTOBERMAAND KINDERMAAND

Oktobermaand Kindermaand werd in de provincie Groningen geïntroduceerd vanuit de ambitie kinderen van 4 tot en met 12 jaar te stimuleren in oktober met hun ouders en/of grootouders activiteiten te bezoeken in culturele instellingen. In Klooster Ter Apel konden zij op 13 en 20 oktober kennis maken met de leefwijze van de kruisheren. Speciale aandacht was er voor de kleding van de kloosterlingen en hun wijze van ziekenverpleging. ONDERWIJSINSTELLINGEN

Klooster Ter Apel gaf als landelijk erkend Leerbedrijf stagiaires van het hoger onderwijs kans om theorie op locatie in praktijk te brengen. Voor leerlingen van het voortgezet onderwijs bestond de mogelijkheid om een Maatschappelijk Stage te lopen. Klooster Ter Apel is tenslotte de navolgende personen, instelling en bedrijven erkentelijk voor het ontwikkelen en beschikbaar stellen van educatief materiaal en/of het doneren van aardige attenties voor de leerlingen. Bakkerij Bos, Ter Apel Broeder Edgard Claes osc, Sint Agatha Deco Home van der Kaap, Ter Apel Garenwinkel Het Stramien, Ter Apel Jumbo Supermarkt, Ter Apel Publicom Vormgevers en Drukkers, Stadskanaal ZEPTA, Ter Apel

Evenementen Met informatie over Klooster Ter Apel waren onze Kloosterlingen actief tijdens de volgende manifestaties. 24 t/m 25.5 Barockgarten Gut Altenkamp, D-Papenburg/Aschendorf Tuinfair Sommerzauber 26.5 DA-Kunsthaus Kloster Gravenhorst, D-Hörstel Tuinfair Marktzauber

14

20.6 Menkemaborg, Uithuzen Opening Tuin & Kunst Tiendaagse Groningen 7.7 Kloster Bentlage, D-Rheine Tuinfair Salinenfest Collega’s van DA-Kunsthaus Kloster Gravenhorst, Gut Altenkamp en Kloster Bentlage presenteerden zich bij Klooster Ter Apel tijdens de Middeleeuwse Dagen, 7 en 8 september. Ter viering van de fusie van vijf parochies in de regio tot de Parochie van het Heilig Kruis - de verwijzing naar de orde die Klooster Ter Apel stichtte - werd op 14 september een heuse processie ondernomen van het Klooster naar de Willibrorduskerk in het centrum van Ter Apel. Welkom geheten door kruisheer Cornelius, wandelden kinderen luid zingend met lampions en hun (groot)ouders door de Kruisgang van Klooster Ter Apel tijdens de viering van Sint Maarten, 11 november. Een foto die daarvan werd gemaakt door Anne Marie Kemp werd als 'Fotokeus van de week' geplaatst in Dagblad van het Noorden op 16 november. Onder verwijzing naar de onderwerpen Concertpodium, Educatie, Exposities en Rondleidingen waren met name de volgende evenementen in, vanuit en rond Klooster Ter Apel spraakmakend. TUIN & KUNST TIENDAAGSE GRONINGEN/WESTERWOLDE

Van 21 tot en met 30 juni vond de derde editie plaats van de Tuin & Kunst Tiendaagse Groningen. Dit evenement is een initiatief van de Stichting Erven A. de Jager en heeft tot doel toename van het aantal (meerdaagse) bezoekers en een meetbare verhoging van de appreciatie van de provincie Groningen als serieuze cultuurhistorische bestemming te bewerkstelligen. In deze periode was in en rond Klooster Ter Apel volop bedrijvigheid met een programma dat samengesteld werd door onze H&F manager. Uiteraard stond de kruidentuin in de Kloosterhof, hier en daar voorzien van wijsheden van mystica Hildegard von Bingen, centraal. Op twee plekken buiten de kloostermuren werd een gigantisch bloementapijt van anemoontjes door bezoekers zelf gecreëerd. In verschillende Kloostervertrekken kon bloemsierkunst van Klaas Dijkstra, André Snijder en Johan Wolfard genoten worden. Er waren workshops Wichelen door Hans Baars en diverse rondleidingen door leden van het Ter Apeler Gidsengilde. Kunstenaarscollectief 6kmperuur10mdiep exposeerde zowel binnen als buiten het Klooster spraakmakende installaties en Theater Suer presteerde de zeer opvallende openluchtvoorstellingen Het Ei en De Vlucht. Deze activiteiten werden voorts mede mogelijk gemaakt door Groei & Bloei, Rayon Groningen; Cor Heemskerk, Italië; Kwekerij Hamminga, Ter Apel; Mooigesproken.nl/Cora Westerink, Alteveer Gr.; Nederstigt-Liesjeshoeve, Julianadorp; Wedeka, Ter Apel en, niet in de laatste plaats, vele vrijwilligers van Klooster Ter Apel. MIDDELEEUWS TER APEL

Het grootste en meest authentieke vijftiende-eeuwse evenement van Nederland, Middeleeuws Ter Apel, werd op 7 en 8 september voor de tiende keer in en rond Klooster Ter Apel georganiseerd door de Stichting Middeleeuws Ter Apel. Op de eerste dag werd de officiële opening verricht door Leontien Kompier, burgemeester van de gemeente Vlagtwedde. Het thema van dit jaar was Ker(ke)mis in Ter Apel - Heiligheid, Handel en Vermaak. In het Klooster vonden concerten plaats en konden bezoekers deelnemen aan speciale rondleidingen. Op de enclave: processie met priesters, boetepredikers en hoogwaardigheidsbekleders; handelaren, marskramers, wagenspelers, muzikanten, zangers, jongleurs, acrobaten, waarzeggers, paalklimmers, boogschieters, touwtrekkers... Het was weer een feest voor jong en oud die van heinde en verre waren toegestroomd.

15

RABOBANK MUSEUMDAG

Voor het eerst georganiseerd in 2003, is de Rabobank Museumdag inmiddels een begrip in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe. De 11e editie vond plaats op 26 oktober. Leden van de bank konden een keuze maken uit maar liefst 62 musea. In Klooster Ter Apel, tot genoegen deelnemer vanaf het begin, werden de belangstellenden in staat gesteld het Conventgebouw en de bijbehorende kerk individueel te verkennen, maar konden desgewenst ook deelnemen aan speciale rondleidingen. Bij vertrek ontvingen zij een kloostersouvenir.

Excursies/Werkbezoeken Anders dan reeds elders vermeld, waren bestuurleden, directeur en/of medewerkers van Klooster Ter Apel in het verslagjaar aanwezig in/bij ondermeer de volgende instellingen en instanties in verband met ORIËNTATIE KLOOSTERLEVEN EN KLOOSTERBELEVING (met name lettend op de acht orden die in de Middeleeuwen kloosters op het huidige grondgebied van de provincie Groningen hebben gesticht)

Archäeologischer Park Klosterstätte Ihlow/Kloster Scola Dei (cisterciënzers), D-Ihlow Kloostercomplex Claerkamp (cisterciënzers), Rinsumageest Klooster Sint Aegten (kruisheren), Sint Agatha Kloster zum Erlöser (augustijnen), D-Alsfeld Kloster Maria Magdalena / ‘Steinhaus’ (kruisheren), D-Wuppertal/Beyenburg Kruisherenklooster, D-Diest Museum Kloster Bentlage (kruisheren), D-Rheine/Bentlage St. Johanniskloster vor Schleswig (benedictinessen) met Bibelgarten, D-Schleswig TENTOONSTELLINGEN/VERNISSAGES/OPENINGEN

Atelier Broeder Edgard Claes osc, Sint Agatha Atelier/Galerie Geert Schreuder, Onstwedde Ausstellungszentrum Gut Altenkamp, D-Papenburg/Aschendorf Borgund Stavkyrkje Museet, N-Borgund Drents Museum, Assen Falkenhof-Museum, D-Rheine Freylemaborg, Slochteren GR-ID (Grafisch Museum), Groningen Groninger Museum, Groningen Holzschnitzerei Heinz-Hugo Gerdelmann, D-Haren/Altenberge Malerstübchen (Willingshäuser Malerkolonie), D-Willingshausen Martinikerk, Groningen Menkemaborg, Uithuizen Museum Catharijneconvent, Utrecht Museum De Buitenplaats, Eelde Museum De Weem, Westeremden Museum Falkenhof, D-Rheine Museum Kloster Bentlage, D-Rheine/Bentlage Museum Kloster Gravenhorst, D-Hörstel Paleis Het Loo, Apeldoorn RHC Groninger Archieven, Groningen Vesting Bourtange, Bourtange Vest-Telemark Museum, N-Eidsborg Vigeland Museet og Parken, N-Oslo

16

Exposities DE MIDDELEEUWEN VAN HELMANTEL

Op 23 oktober 2010 werd de tentoonstelling De Middeleeuwen van Henk Helmantel in Klooster Ter Apel geopend. Grote belangstelling zorgde voor een uiteindelijke verlenging tot en met 9 april 2012. Juist omdat de Collectie Henk en Babs Helmantel zo fantastisch harmonieerde met het interieur van Klooster Ter Apel ontstond het idee om te komen tot een permanente presentatie. Dat resulteerde in de blijvende inrichting van de Prior- en Subpriorkamer met een belangrijk deel van de collectie vanaf 15 april 2012: middeleeuwse beeldhouwwerken, gebruiksvoorwerpen en meubilair, ooit in bezit van voornamelijk kloosters, aangevuld met Henk Helmantels schilderijen van middeleeuwse kloosters en kerken. Tenminste één keer per jaar (in 2013 op 23 april en 25 juni) worden een aantal objecten gewisseld, zeker als nieuwe aanwinsten kunnen worden getoond, maar ook als objecten op andere tentoonstellingen een tijdelijke plaats krijgen. ZIELENVISSERIJ / REFORMATIE EN CONTRAREFORMATIE

Van 27 april t/m 13 oktober 2013 vond de expositie Zielenvisserij plaats, een samenwerkingsproject van Klooster Ter Apel, Vesting Bourtange en de gemeente Vlagtwedde. Deze dubbelexpositie kwam tot stand in het kader van Refo500, het internationale platform dat deskundigheid, kennis, ideeën, activiteiten en producten aanbiedt op het gebied van de reformaties in de zestiende eeuw en hun relevantie. In de geloofsstrijd die bijna vijf eeuwen geleden losbarstte, veranderde de kaart van Europa. Beide kampen - protestanten en katholieken - lieten geen middel onbeproefd om elkaar zwart te maken, letterlijk te verketteren. In grote oplagen verschenen spotprenten waarin men elkaar als de duivel of diens handlanger portretteerde, zowel Luther als de paus. Zielenvisserij noemde een tijdgenoot de wederzijdse inspanningen om de gunst van gelovigen te winnen. Op beide tentoonstellingen - in Galerie II, Kanunnikenkerk en Scriptorium van Klooster Ter Apel en in het Nieuwe Kruithuis binnen Vesting Bourtange - werd begrijpelijk duidelijk gemaakt wat de fundamenten waren voor de tegenstelling. Hoe vijandbeelden en stereotypen werden gecreëerd. En hoe deze uitgroeiden tot hardnekkig mythen, los van of naast de werkelijkheid. Aandacht was er daarbij ook voor de situatie in de provincie Groningen en in het bijzonder in het gebied dat de huidige gemeente Vlagtwedde beslaat. Bij het samenstellen van Zielenvisserij kon gebruik gemaakt worden van objecten en foto's uit de collecties van Annemarie van der Hoeven in Ter Apel, Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven in Sint Agatha, GR-ID in Groningen, Groninger Museum in Groningen, Karmelieten Kunstdepot in Zenderen, Museum Catharijneconvent in Utrecht, Rijksmuseum in Amsterdam, Stichting WaslanderDanhuis in Midwolda en Stiftung Schloss Friedenstein in D-Gotha. Tijdens de vernissage op 26 april 2013 in zowel Ter Apel als Bourtange werden verschillende aspecten van reformatie en contrareformatie voor het voetlicht gebracht door Karla Apperloo-Boersma, projectleider van de Stichting Refo500, Seine Lok, wethouder Cultuur van de gemeente Vlagtwedde, prof. dr. Herman J. Selderhuis, directeur Stichting Refo500 en prof. dr. Antoine Bodar, roomskatholiek priester, theoloog, filosoof, kunsthistoricus, publicist en radio- en televisiepersoonlijkheid. Het geheel werd muzikaal omlijst door het gezelschap Bach Beweging Twente. Zielenvisserij kon worden georganiseerd met steun van de Stichting Refo500 en door bijdragen van de gemeente Vlagtwedde, Project Leve(n)de Dorpen PLG Groningen, Stichting J.B. Scholtenfonds, Stichting Gebroeders Hesse Fonds, Rabobank Zuid en Oost Groningen, Stichting Lambers Burger, Stichting Albino, Stichting Het Roode- of Burgerweeshuis, Drukkerij Publicom/Vormgevers en Drukkers en Gjaltema Steigers & Hoogwerkers.

17

BEWOGEN STILTE

Onder de titel Bewogen Stilte / Bewegte Stille was in Galerie II van Klooster Ter Apel een tentoonstelling ingericht waarin het werk van twee kruisheren, die hun leven wijden aan de beeldende kunst, centraal stond: broeder Edgard Claes osc uit Sint Agatha bij Cuijk en pater Bernhard Leisenheimer osc uit Lage-Rieste bij Osnabrück in Duitsland. De confraters toonden een fraaie selectie van hun werken in zeer uiteenlopende kunstvormen, van schilderkunst en keramiek tot beeldhouwkunst en vormgeving van exclusieve boekbanden. Met laatstgenoemde kunst heeft Edgard Claes wereldfaam verworven. Een en ander werd gecombineerd met de levensgeschiedenis van de beide kruisheren en de geschiedenis waarin hun kunst is ingebed. Claes en Leisenheimer staan daarmee in een zeer oude kloostertraditie. Van oudsher bevonden zich binnen de kloostermuren kunstenaars die zich bezighielden met het vervaardigen van in hoofdzaak religieuze kunstwerken. In de meeste kloosters is daar geen sprake meer van, maar deze beide kunstenaars zijn nog steeds actief en hun werk is niet meer beperkt tot uitsluitend geïnspireerd op religieuze motieven. Op 27 oktober 2013 werd de expositie tijdens de vernissage ingeleid door dr. Bart Op de Beeck, Hoofd Dienst Publieke Dienstverlening Koninklijke Bibliotheek van België te Brussel en officieel geopend door fr. dr. Glen Lewandowski, Magister-Generaal van de Orde van het Heilig Kruis te Rome. Tussendoor maakte muzikant Ward Van Hertum uit Gent duidelijk dat de marimba ook een fantastisch solo-instrument is. Van 29 oktober 2013 tot 23 april 2014 was Bewogen Stilte / Bewegte Stille toegankelijk voor het publiek. OVERIGE EXPOSITIES EN PRESENTATIES

Atelier van de Glazenier* De historie van Glas-in-loodramen in kloosters vanaf de Middeleeuwen Collectie Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven, Sint Agatha Middeleeuwse handschriften, incunabelen en oude drukken Collectie Groen, Odoorn De Vlucht naar Egypte Collectie Hervormde Kloosterkerkgemeente, Ter Apel Het Evangelie verbeeld - Kopergravures uit de Statenbijbel van 1682 Collectie Museum Catharijneconvent, Utrecht Middeleeuwse beelden Collectie Vinckemöller, Groningen Allerheiligen - Religieuze beelden De Iconen van de kruisheren* Images van beeldend kunstenaar Theo Berends De Kruidentuin van Klooster Ter Apel* Circa 160 plantensoorten in de Kloosterhof Explicaties van Hildegard von Bingen Dormitorium en Infirmarium* Reconstructie van slaapcellen en ziekenzaal in middeleeuwse kloosters Groningse kloosters in de Middeleeuwen* De 34 kloosters van 8 kloosterorden op het huidige grondgebied van de provincie in een interpretatie van beeldend kunstenaar Gabriëlle Kroese Kazuifel met pallium 'De slang die niet kan vervellen, gaat te gronde' Installatie van Marida Vermeulen Leven in kloosters* Liturgisch vaatwerk, bijbels, (mis)boeken, paramenten en kleding van kloosterlingen

18

Monumento Mori* Stenen monument, een creatie van Johanna Nijlunsing, ter nagedachtenis aan kruisheren en leken die ooit in de Kloosterhof begraven lagen Scriptorium* Reconstructie van de schrijfkamer in middeleeuwse kloosters *Collectie Klooster Ter Apel De tentoonstellingen in Klooster Ter Apel kwamen tot stand door energieke inzet van de vrijwilligers van de Werkgroep Expositiebegeleiding/inrichting/ontruiming. Niet zelden met een bijzonder gevoel voor improvisatie.

Huwelijk & Uitvaart Klooster Ter Apel is een officiële huwelijkslocatie van de gemeente Vlagtwedde. In het verslagjaar vonden negen huwelijksplechtigheden plaats; acht in Kapittelzaal en één in Galerie I. Voorafgaand aan ‘De Dag’ ontvingen de aanstaande partners schriftelijk informatie met aandachtspunten. Aansluitend werden zij uitgenodigd met hun ceremoniemeester naar het Klooster te komen om op locatie het draaiboek door te nemen. Voor de organisatie van nieuwe huwelijksplechtigheden en evaluatie van feestelijkheden die hadden plaatsgevonden kwam het Hostessteam onder leiding van onze H&F manager vijf keer in werkoverleg bijeen. Besprekingen ter zake met de Afdeling Burgerzaken van de gemeente Vlagtwedde, ambtenaren burgerlijke stand en de hostessteams van de huwelijkslocaties in de gemeente vonden twee keer plaats. De brochure Trouwen in de gemeente Vlagtwedde werd in 2013 door dezelfde gemeente uitgegeven. Daarin ook de mogelijkheden die Klooster Ter Apel kan bieden in het kader van huwelijk en registratie partnerschap. UITVAART

Sinds de stichting van Klooster Ter Apel wordt in het bijbehorende Godshuis gekerkt. De laatste kruisheer-prior werd de eerste dominee in 1604. Tot op de dag van vandaag maakt de NH-gemeente gebruik van de Lekenkerk. Tijdens de diensten op zon- en feestdagen, maar ook voor huwelijken en uitvaartplechtigheden van eigen gemeenteleden. Daarnaast wordt zowel de Kanunniken- als de Lekenkerk ook in toenemende mate gebruikt voor uitvaartplechtigheden en aansluitende condoleances onder regie van andere organisaties. Tijdens deze bijeenkomsten is Klooster Ter Apel geheel of gedeeltelijk gesloten voor museumbezoekers. In het verslagjaar vonden zes uitvaartplechtigheden plaats; één in de Lekenkerk, één in de Kanunniken- en Lekenkerk en vier in de Kanunniken- en Lekenkerk met gebruikmaking van Galerie I.

Instandhouding Monument Eind 2012 nam Klooster Ter Apel kennis van nieuwe subsidieregelingen die met ingang van 2013 zouden gelden, namelijk een aparte regeling voor restauratie en een dito voor instandhouding van het Rijksmonument. Subsidie voor restauratie kwam onder beheer van de provincie Groningen in het kader van de nieuwe BRRG-regeling (Budget voor Restauratie van Rijksmonumenten in de provincie Groningen). Subsidie voor activiteiten behorende bij de instandhouding bleef binnen de budgetten van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed onder de nieuwe noemer SIM-regeling (Subsidie Instandhouding Monumenten).

19

Mede op grond van de dringende noodzaak tot restauratie van de kapconstructies van de noord- en oostvleugel en verder onvermijdelijk onderhoud in het kader van de instandhouding, maakte Klooster Ter Apel in samenwerking met Adema Architecten in Dokkum en architect Toon Uijttewaal in Ter Apel bestek, tekening en bijbehorende begroting. De verschillende documenten, één voor restauratie en één voor instandhouding, werden op het juiste moment gezonden naar respectievelijk de provincie Groningen en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Hoewel in samenwerking met Staatsbosbeheer, blooteigenaar van Klooster Ter Apel, uitvoerig overleg werd gevoerd met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, meende deze dienst voor het derde achtereenvolgende jaar onze aanvraag voor subsidie instandhouding niet te kunnen honoreren. Gelukkig besloot de provincie Groningen, op basis van onze aanvraag voor restauratie van de kapconstructies, wel tot beschikbaarstelling van subsidie. Deze restauratie zal worden uitgevoerd in 2014. Ten behoeve van reguliere bouwkundige inspectie heeft Klooster Ter Apel een abonnement op Monumentenwacht Groningen.

Kloostercafé ‘De Refter’ & Proviandkelder Na gemaakte afspraken in 2012 werd de catering bij arrangementen en voor grotere groepen in het verslagjaar verzorgd door de familie Porrenga en medewerkers van Hotel-Restaurant Boschhuis, gelegen tegenover Klooster Ter Apel en gebouwd op de fundamenten van het voormalige kloosterbrouwhuis. In overleg ontwikkelde deze horecaonderneming zelf eveneens speciale Kloosterarrangementen en bracht deze onder de aandacht via bijvoorbeeld de social media. Behalve in 'De Refter' vonden de feestelijkheden voornamelijk plaats in de sfeervolle Kapittelzaal en de riante Galerie I. Voor bijeenkomsten van kleinere omvang en bijvoorbeeld bierproeverijen bleef inzet van vrijwilligers van toepassing. Waar mogelijk kon door medewerking van deze vrijwilligers en/of oproepkrachten 'De Refter' ook opengesteld worden tijdens zon- en feestdagen. Vanuit de tot Kloosterbier Speciaalzaak omgebouwde Proviandkelder werden onze, in samenwerking met de Groningse Stadsbrouwerij gebrouwen Kruisheren Klooster Ter Apel Bieren met bijbehorende bokalen ter verkoop aangeboden. Odilia, Ur-Type Pilsner; Helena, Rosé bier; Theodorus, donker bier type Dubbel; Augustinus, blond bier type Tripel; het zware Kloosterbier Peregrinus en de seizoengebonden Herfstbock Constantinus en Winterbier Klooster Speciale. Tegen het eind van 2013 werd het nieuwe, fluweelachtige Amberbier Prior Hinrick aan dit assortiment toegevoegd. Samen met de Kloosterwijnen Krachtig Rood en Hemels Wit bleven deze dranken geliefde souvenirs. Het ligt in de bedoeling dat HR Boschhuis onze Kloosterbieren gaat serveren in de loop van 2014.

Kloosterorganisatie In het verslagjaar waren 92 dames en heren werkzaam in c.q. voor Klooster Ter Apel: vrijwilligers (56), adviseurs (12), oproepkrachten vakantie/weekend/feestdagen (7), leden stichtingsbestuur (7), op contractbasis (5), in fulltime loondienst (2), in parttime loondienst (1), stagiaires (1) en via gemeentelijke regelingen (1). Van alle Kloosterlingen komt 56% uit de gemeente Vlagtwedde, 16% uit Drenthe, 15% uit de rest van Groningen en 5% uit het aangrenzende Duitse Emsland.

20

Bestuur van de Stichting Klooster Ter Apel: mr. H. Zwiers, voorzitter drs. G.G. Horstmann, vice-voorzitter ing. B.G. Kloosterman, secretaris H.W.H.M. van Kesteren RA, penningmeester (tot 15 oktober) mr. F.A. Bergman A.F. Brouwer ing. A.J.B. Winkel Directie: Hans Kroeze Onder leiding van de directeur bestond de Staf van Klooster Ter Apel, deelnemers aan het Conventoverleg aangevuld met de procurator, uit: Guus Brouwer (lid Stichtingsbestuur, lid Gidsengilde en coördinator Vrijwilligers) Ton Kuper (coördinator Werkgroepen Collectieregistratie & Beheer Depot en Gidsengilde) Cees Meinders (coördinator Donateurs en lid Werkgroep Kloosterreceptie & Kloosterwinkel) Nico Rookmaker (coördinator Werkgroep Kruidentuin, secretaris Conventoverleg) Siny Scholte Aalbes-Schomaker (procurator) Daniëlle Suelmann-Smedes (coördinator Werkgroep Kloosterreceptie & Kloosterwinkel) Toon Uijttewaal (adviseur esthetica en bouwkunde; coördinator Werkgroep Expositiebegeleiding) Anastasia vanderWerff-Podgórski (Hospitality & Facility manager) In het verslagjaar waren de volgende Kloosterlingen werkzaam in een of meerdere werkgroepen. COLLECTIEREGISTRATIE & BEHEER DEPOT

Wubbe Brands, Angeli ten Donkelaar-Hogenstijn, Els Heeres, Anna Hoek-Maistrova, Nes van Hoorn, Ria Koorman-Haverkort, Ton Kuper (coördinator), Cees Meinders, Annemarie van der Hoeven en Ginie Zwik. DONATEURS/VRIENDEN

Cees Meinders (coördinator) en Daniëlle Suelmann-Smedes. EDUCATIE

Anastasia vanderWerff-Podgórski (coördinator) en Ginie Zwik. Speciaal voor het project Huis van Sint Nicolaas: Gerda Boeijing, Henny Eefting-Wessels, Manon Smid, Charissa May van der Werff en Carla Windt. EXPOSITIE BEGELEIDING/INRICHTING/ONTRUIMING

Wubbe Brands, Nes van Hoorn, Ineke Kuiper, Bennie Lammerink, Maya Post, Toon Uijttewaal (coördinator) en Johan van der Veen. Inzake exposities van religieuze kunst uit eigen bezit: Els Heeres, Annemarie van der Hoeven en Ria Koorman-Haverkort (coördinator). GIDSENGILDE

Hanneke Argun-Schuddebeurs, Guus Brouwer, Els Dumas-Ter Wal, Betty Evenhuis-Meesters, Pieter de Graeff, Anneke Korte, Ton Kuper (coördinator), Ron Leenman, Herman ter Veen en Hans van de Wiel.

21

Gidsen in opleiding: Agnes Brakels, Elena Fehrmann, Cees Meinders, Henriëtte Postema, Jan Prins, Nico Rookmaker. Sylvia van de Vijver, Anny Westerbeek en Hessel Westerbeek. GROEPSREIZEN

Daniëlle Suelmann-Smedes, Anastasia vanderWerff-Podgórski (coördinator) en medewerkers Kloosterreceptie en Kloostercafé ‘De Refter’. HUISHOUDELIJKE DIENST

Jessica Doek, Henny Eefting-Wessels, Henk Molema (conciërge), Nellie van der Molen-Van der Veen, Kees Sandman (conciërge), Fabiënne Verhagen, Heidi de Vries-Van der Veen en Anastasia vanderWerff-Podgórski (coördinator). HUWELIJK/PARTNERSCHAP

Hostessteam bestaande uit Leonie Meulenbelt, Riet Smit-Jansen, Grietje van der Veen-Klein, Janny de Vries-Hilgenga en Anastasia vanderWerff-Podgórski (coördinator). KLOOSTERCAFÉ ‘DE REFTER’ & KLOOSTERBIER SPECIAALZAAK

Jacqueline Faber-Van Kol, Finus Kemkers, Henk Molema, Ellen Prins-Rookmaker, Kees Sandman, Anneke Stenneberg-Van Veen, Anastasia vanderWerff-Podgórski (interim coördinator), Irène Vernes en Lotte Zijnge. KLOOSTERRECEPTIE & KLOOSTERWINKEL

Hans Baars, Jannie Boer, Agnes Brakels-Lubbers, Amanda Brakels, Dymphna van Dartel, Jacqueline Faber-Van Kol, Elena Fehrmann, Marja Hoijtingh-Gozefoort, Jeroen Jans, Anne Kruit, Cees Meinders, Jetta Rubbingh, Karin Spekken-Schuur, Gerna Strootman, Daniëlle Suelmann-Smedes (coördinator), Gerda-Catharina Wierenga, Annemiek Winkel, Lotte Zijnge, Lies Zwiers en Ginie Zwik. KRUIDENTUIN

Geja Kaman-Zwiers, Nathalie Kriek-Botman, Janneke Meijer, Nico Rookmaker (coördinator), Herman de Vegt jr., Gerda Vuurboom-Mencke en Hessel Westerbeek. TECHNISCHE DIENST

Wubbe Brands, Nes van Hoorn en Bennie Lammerink. VEILIGHEIDSZORG

Paul Abelen (coördinator). Adviseurs: Hans Baars (ICT) Henk Conijn (taxateur/restaurateur) Ulrich Damen (tolk/vertaler) Allie Eenjes (kloosterhistorie en kruidentuin) Martin Hillenga (geschiedschrijving) Paulina de Nijs (museumprojecten) Henk Penning (fotograaf) Bas Sijpkes (webontwerper en -beheerder)

22

Jaap Smit (beheerder externe collecties) Toon Uijttewaal (architect) Mattie Vinckemöller (heiligenbeeldencollectioneur) Dirk Wenselaar (grafische vormgever en drukwerkadviseur)

Kloosterreceptie & Kloosterwinkel Onder leiding van een medewerker in deeltijdbaan waren in het verslagjaar elf vrijwilligers, zeven oproepkrachten en één stagiaire actief in Kloosterreceptie en Kloosterwinkel. De dames en heren ontvingen de bezoekers, stelden hen op de hoogte van de routing binnen het complex, gaven informatie over de tijdelijke tentoonstellingen en antwoord op de meest uiteenlopende vragen. Tot de taken van de receptionisten behoorden ook het uitvoeren van de opening- en sluitingsprocedure, de verkoop van kloostergerelateerde souvenirs, bediening van de telefooncentrale, vastleggen van reserveringen, bijhouden van de centrale agenda en verwerking van uitgaande post. Naast bieren en wijnen vanuit onze Kloosterbier Speciaalzaak in de Proviandkelder, bestond het assortiment van de Kloosterwinkel in hoofdzaak uit (streek)producten die aansluiten bij de doelstelling en activiteiten van onze organisatie.

Klooster Ter Apel 550 Jaar Klooster Ter Apel bestaat 550 jaar in 2015. Alle activiteiten zullen in dat jaar in het teken staan van dit jubileum. FEEST VOOR IEDEREEN

Bestuur en directie hebben besloten om in dit jubileumjaar in ieder geval een écht feest te organiseren voor de hele bevolking van Ter Apel en omstreken. Dat feest zal zich in en rond Klooster Ter Apel afspelen van vrijdagmiddag 19 juni tot en met zondag 21 juni (langste dag). Eind 2013 werd een commissie ingesteld die onder leiding van bestuurslid Frits Bergman het beoogde feestprogramma zal samenstellen. Behalve bestuursleden, directeur en medewerkers van het Klooster, werden van stond af aan vertegenwoordigers van belangrijke organisaties in de gemeente bij de organisatie betrokken, zoals Handelsvereniging Mercurius, Industriekring Ter Apel e.o., Stichting Middeleeuws Ter Apel en Carnavalsvereniging De Kloosterwiekers. Overige verenigingen, onderwijsinstellingen, horeca en de gemeente Vlagtwedde worden in de loop van 2014 eveneens uitgenodigd te participeren. OVERIGE ACTIVITEITEN

Gedurende het jubileumjaar staan diverse andere feestelijke activiteiten op het programma. In willekeurige volgorde de tussenbalans aan het eind van het verslagjaar: -oplevering van restauratiewerkzaamheden aan de dakconstructie van het Conventgebouw; -jubileumexpositie die de Historie van Klooster Ter Apel van 1465 tot heden als onderwerp heeft; -een feestelijke dag met de kruisheren, bouwers van het Klooster; -planten van een nieuwe Twaalf-Apostelenboom op de plek voor de oostvleugel van het Klooster waar de gelijknamige, 500 jaar oude linde in 2007 omwaaide; -emissie van verschillende Jubileumpostzegels; -Weg der Kreuze, unieke multimedia installaties van beeldend kunstenaar Ludger Hinse; -Carnavalsoptocht met als thema 550 Jaar Klooster Ter Apel; -de nieuwe ridder of freule in de Orde van de Kloosterkoe ontvangt de bijbehorende slag en versierselen in de Kanunnikenkerk van het Klooster;

23

-in samenwerking met de Groningse Stadsbrouwerij en Hotel-Restaurant Boschhuis wordt een extra speciaal Jubileum Kruisheren Klooster Ter Apel Bier gebrouwen en Jubileum Kloosterwijn en Jubileum Kloosterlikeur geïntroduceerd. Opdracht tot het vervaardigen van een grote, tongen losmakende maquette van Klooster Ter Apel en de omliggende enclave in de Middeleeuwen werd medio 2013 verleend aan beeldend kunstenaar Bart Vromans uit Groningen. Uitgangspunt vormt de kleine maquette-in-koffer die Els Dumas-Ter Wal, lid van ons Gidsengilde, na uitgebreide studie enige jaren geleden maakte.

Kruidentuin Ieder jaar is anders, maar het verslagjaar had voor de kruidentuin en de zeven kruidentuinlieden, allen vrijwilligers, wel een heel uitzonderlijk verloop. Vooral het begin van het seizoen was bijzonder. In maart lag er nog volop sneeuw. Normaal gesproken kunnen bezoekers vanaf het midden van die maand wel in de kruidentuin terecht, maar in 2013 werd dat niet eerder dan medio april. Het hele voorjaar bleef het eigenlijk te koud voor de tijd van het jaar, met als gevolg dat het hele seizoen minimaal twee weken achter bleef op een gemiddeld verloop. NIEUWE AANWINSTEN

Byzantijnse gladiool (Gladiolus communis ssp. Byzantinus), Saffraancrocus (Crocus sativus), Huislook (Sempervivum tectorum), Braakwortelspirea (Gillenia trifoliata), Citroenverbena (Lippia citriodora), Rabarber (Rheum rhabarbarum), Gele Gentiaan (Gentiana lutea) en twee soorten Narcissen, de Carlton en de Pseudonarsiccus 'obvallaris', werden toegevoegd aan onze toch al imposante museale collectie van meer dan 160 planten. TUIN & KUNST TIENDAAGSE

In het kader van deze manifestatie werden in het gras rond het Klooster twee figuren uitgestoken die voorkomen in het logo van Klooster Ter Apel: het kruis van de kruisheren en de kloosterraam/boom figuur. Bezoekers werden uitgenodigd deze tekens op te vullen met anemonen en dat deden zij met plezier. Deze plantjes (enkele duizenden!) werden door bloembollenkweker Eric Nederstigt van Nederstigt Liesjeshoeve uit Julianadorp aan ons Klooster geschonken. Voortaan zullen ze ieder jaar omstreeks maart gaan bloeien. PUBLICITEIT

Op de Kloosterwebsite werden van de hand van Nico Rookmaker, coördinator Werkgroep Kruidentuin, dertien bijdragen gepubliceerd in de rubriek Kruidentuin actueel. Op 3 augustus hadden we bezoek van Cora Westerink die een reportage over onze kruidentuin maakte ter publicatie in het tijdschrift LandIdee. In het septembernummer van het tijdschrift Buitenleven werd eveneens aandacht aan de tuin besteed.

Kruisheren In het verslagjaar werden goede contacten onderhouden met het Europees Provincialaat van de Orde van het Heilig Kruis in Klooster Sint Aegten te Sint Agatha bij Cuijk en ook andere communiteiten van de kruisheren in België, Duitsland en Italië. In het maandelijks verschijnende Bulletin van de Europese provincie van de kruisheren en in het eveneens door de orde uitgegeven tijdschrift Kruis & Wereld werd regelmatig bericht over activiteiten in Klooster Ter Apel, Domus Novae Lucis/Huis van het Nieuwe Licht, dat in 1465 door de kruisheren werd gesticht.

24

Op 5 januari waren directeur Hans Kroeze en H&F manager Anastasia vanderWerff-Podgórski aanwezig bij de begrafenis van kanunnik Jan Leers ocs op de kruisherenbegraafplaats bij Kloster Maria Magdalena in D-Wuppertal/Beyenburg. André Notelaers, Joe Op de Kamp, Wim Slangen, Peter Snijkers (Prior-Provinciaal) en Pierre-Paul Walraet, kruisheren van Klooster Sint Aegten in Sint Agatha, gaven acte de présence op 26 april tijdens de vernissage van de dubbelexpositie Zielenvisserij in zowel Klooster Ter Apel als Vesting Bourtange. Het kruisherenklooster in Diest, België, werd eind 2013 gesloten. Op uitnodiging van prior Guy Rigole was directeur Hans Kroeze op 6 en 7 juli in Diest en kon daar een aantal relevante objecten selecteren die Klooster Ter Apel uiteindelijk ten geschenke kreeg. Daaronder De Adelaar, een fraaie eikenhouten lezenaar. In het weekend van 3 augustus ondernam H&F manager Anastasia vanderWerff-Podgórski een reis naar Diest om de geselecteerde en nog andere, in ons Klooster passende objecten op te halen. Ter voorbereiding op de expositie Bewogen Stilte, brachten vice-voorzitter Gerrit Horstmann en directeur Hans Kroeze op 25 juli een bezoek aan broeder Edgard Claes osc in zijn atelier bij het kruisherenklooster in Sint Agatha. Op 22 augustus waren de leden van onze Werkgroep Expositiebegeleiding/inrichting/ontruiming eveneens aanwezig in het atelier van broeder Edgard om nader met hem en zijn veelzijdige werk kennis te maken. Pater Bernhard Leisenheimer was op 10 oktober met zijn kunstwerken voor de expositie Bewogen Stilte in Klooster Ter Apel. Broeder Edgard Claes volgde op 20 oktober. Tijdens de vernissage van de expositie Bewogen Stilte met werk van de kruisheren Edgard Claes en Bernhard Leisenheimer waren onder anderen hun confraters fr. dr. Glen Lewandowski (MagisterGeneraal), André Notelaers, Peter Snijkers (Prior-Provinciaal) en Pierre-Paul Walraet aanwezig in Klooster Ter Apel. De Stichting Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven in Sint Agatha, beheerder van onder meer het religieus erfgoed van de kruisheren, stelde middeleeuwse handschriften, incunabelen en oude drukken in bruikleen beschikbaar. Deze unieke objecten werden tijdens wisselende exposities in ons Scriptorium tentoongesteld. Met dank aan directeur dr. Marga Arendsen en bibliothecaris dr. Otto Lankhorst.

Lidmaatschappen Stichting Klooster Ter Apel is lid, donateur c.q. partner van: Erfgoed Vereniging Heemschut, Amsterdam International Council of Museums/Conseil International des Musées, F-Paris Klankbordgroep Roerend Religieus Erfgoed Nederland, Utrecht Museumhuis Groningen, Groningen Nederlandse Museumvereniging (NMV), Amsterdam Stad & Lande/Cultuur-historische vereniging voor Groningen, Groningen Stichting Oude Groninger Kerken, Groningen Stichting Promotie Westerwolde, Stadskanaal Stichting Refo500, Enschede Touristinfo Westerwolde, Stadskanaal Vereniging De Hollandsche Molen, Amsterdam Vereniging ter Bevordering van het Toerisme in Ter Apel (VBT), Ter Apel Vereniging Toeristisch Westerwolde (VTW), Bentelo

25

Mijn Klooster Mijn Klooster is sinds januari 2012 de besloten website voor medewerkers van Klooster Ter Apel. Op deze site wordt nieuws gepubliceerd en is een 'Smoelenboekje' met contactgegevens van alle Kloosterlingen te vinden. Daarnaast is de complete database van de Kloosterbibliotheek doorzoekbaar. BEZOEKERSAANTAL

Mijn Klooster werd 2.811 (+11%) keer bezocht, met een gemiddelde bezoekduur van zo’n 8 minuten. Er werden 18.773 pagina’s bekeken, gemiddeld zo’n 7 pagina’s per bezoek. MEESTBEZOCHTE PAGINA'S

Nieuws was de best bezochte sectie van de website met 50% van de paginaweergaves. Bibliotheek volgt met 26% en Smoelenboekje met 24%. In dat boekje werden de letters S, K, B en W het meest bezocht. Van de 24 geplaatste nieuwsberichten werden Medewerkersdiner: Welkom! (138), KloosterVaria 15 (136) en KloosterVaria 16 (132) het meest bekeken. Op 14 november 2013 werd het 100ste nieuwsbericht geplaatst (Met Google Binnenkijken). Er werden 117 boeken aan de Bibliotheekdatabase toegevoegd, waarmee het totaal aantal boeken op 1516 kwam. 259 keer werd er in de database naar een boek gezocht met het zoekformulier. De Bibliotheekrubriek Pennenvruchten had bijna 1.500 paginaweergaves.

Museaal Beleidsplan 2013-2016 In 2012 verbond de provincie Groningen aan het verlenen van een structurele bijdrage gedurende de Cultuurnotaperiode 2013-2016 enige voorwaarden. De belangrijkste was wel 'het ontwikkelen van een visie met betrekking tot het monumentale gebouw en de museale collectie, alsmede het opstellen van een Museaal Beleidsplan.' Met accent op het inhoud geven van de zogenaamde Culturele Biografie, in casu het verdiepen en uitdetailleren van Het Verhaal van Groningen, overeenkomstig het uitgangspunt van de provinciale Cultuurnota 2013-2016, presenteerde Klooster Ter Apel dit plan, gecomponeerd in samenwerking met het bureau Museumprojecten in Groningen, eind augustus 2013. In november daaropvolgend deelde Gedeputeerde Staten van Groningen per brief mee: 'Met het door u aangeleverde Museaal Beleidsplan 2013-2016 voldoet u daarmee aan de door ons gestelde verplichting.' Aan de totstandkoming van een en ander gingen ondermeer door ons zeer gewaardeerde bijeenkomsten met deskundigen vooraf. Onder hen vertegenwoordigers van de provincie Groningen, de gemeente Vlagtwedde, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Rijksuniversiteit Groningen en Staatsbosbeheer. Participanten waren unaniem van oordeel dat Klooster Ter Apel een uniek monument is; met de omliggende Kloosterenclave bijzonder waardevol om tot in lengte van jaren te koesteren.

Openingstijden De reguliere openingstijden van Klooster Ter Apel waren in het verslagjaar: dinsdag tot en met zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur en op zon- en feestdagen van 13.00 tot 17.00 uur. In de zomervakanties was het Klooster ook op maandag geopend en in die periode op alle dagen tot 18.00 uur.

26

Op Nieuwjaarsdag, de dag van de inhuldiging van koning Willem Alexander (30 april) en op Oudejaarsdag bleef de toegangspoort gesloten.

Publiciteit EIGEN PUBLICATIES

In onze sinds december 2004 verschijnende reeks Klooster Cahiers werd in het verslagjaar van nummer I Welkom in Klooster Ter Apel - de algemene fotobrochure met adresgegevens, openingstijden en verwijzing naar website - een bijdruk van de 3ᵉ herziene uitgave gepubliceerd in een oplage van 10.000 exemplaren. De brochure Zielenvisserij - Dubbelexpositie over de Reformatie en Contrareformatie in Klooster Ter Apel en Vesting Bourtange verscheen in februari. Samen ook met Vesting Bourtange werd in april het rijk geïllustreerde boekje Zielenvisserij uitgegeven ter begeleiding van de gelijknamige dubbelexpositie. Onder de titels Fishing for souls en Seelenfischerei verschenen ook Engels- en Duitstalige edities. Activiteiten in Klooster Ter Apel en op de Kloosterenclave, van 21 t/m 30 juni 2013 onder de titel Betoverend Westerwolde georganiseerd in het kader van de derde Tuin & Kunst Tiendaagse Groningen, werden vanaf april onder de aandacht gebracht via onder meer Nederlands- en Duitstalige programmaboekjes. BOEKEN

ANWB Provinciegids Groningen/Drenthe Nina van de Broek ANWB B.V., Den Haag ISBN 9789018035389 (nagekomen uitgave, juni 2012) Een toekomst voor kloosters - Handreiking voor het herbestemmen van kloostercomplexen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (tekst), GemRedactie (redactie & tekstadvies) Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort (uitgave januari 2013) The Top of Holland - Kansen in Zuid & Oost Groningen Linda Gardenier (eindredactie) Top of Holland BV, Slochteren (uitgave mei 2013) Kijken naar kunst is kijken naar jezelf Arie Zuidersma (schilderijen) en Jan Broersma (tekst) Heliosis, Groningen (tweede druk, mei 2013) Een eigenzinnige geloofsgemeenschap - Kloosterkerk Ter Apel Gert van Klinken en Geert Luth Uitgeverij Skandalon, Zeist ISBN 9789490708726 (uitgave juni 2013) De Witte Link - een verhalenroute door betoverend Westerwolde tijdens de Tuin & Kunst Tiendaagse Lia Brouwer en Ingeborg Entrop (samenstelling) Kunstenaarscollectief 6kmperuur10mdiep (uitgave juni 2013)

27

Stirred Silence - Introduction to an Exhibit fr. dr. Glen Lewandowski osc Eigen publicatie van de Orde van het Heilig Kruis (uitgave oktober 2013) De Orde van het Heilig Kruis - Kloosters die na 1410 werden gebouwd dr. R. Janssen Clairlieu - De geschiedenis van de kruisheren, 71ste Jaargang 2013, Maaseik (uitgave november 2013) Westerwolde - over het landschap en de dorpen Edward Houting, Klaas Roelof de Poel en Hans Vrijer Werkgroep Brinken/Uitgeverij Noordboek, Leeuwarden ISBN 9789033009310 (uitgave november 2013) Uitgeverij Gebr. Koster in Barneveld publiceerde in de serie Floris de minstreel: De zoon van de smid (ISBN 9789055516698) en Broeders zonder geweten (ISBN 9789055517114). Auteur Janwillem Blijdorp: ‘De eerlijkheid gebied me te zeggen dat ik deze boeken nooit zo had kunnen schrijven als ik Klooster Ter Apel niet had bezocht.’ OVERIGE MEDIA DAGBLADEN - Allgemeine Zeitung Münsterland, Dagblad Trouw, Dagblad van het Noorden, Friesch Dagblad, General-Anzeiger, Meppener Tagespost, Nederlands Dagblad/Gulliver, Nederlands Dagblad/nd7, Neue Osnabrücker Zeitung, Ostfriesenzeitung, Reformatorisch Dagblad en Westfälische Nachrichten. HUIS-AAN-HUISBLADEN - Kanaalstreek, Nieuwsbode, Ter Apeler Courant, ’t Pekeltje en

Westerwolder Lougblad. KUNST/CULTUUR BROCHURES/KRANTEN/TIJDSCHRIFTEN - Connaisseur, Geschiedenis Magazine,

Kamermuziekfestival/Peter de Grote Festival 2013, KunstKrant, Museum Magazine Drenthe/ Groningen/Friesland/Ostfriesland/Oldenburger Land/Emsland/Bremen 2012-2013 en 2013-2014, SHB-Nieuwsbrief, Tijdschrift voor Geschiedenis, Voorjaars- en Najaarscatalogus 2013 W BOOKS. LIFESTYLE/OPINIE MAGAZINES - Bongo/De Collectie, Buitenleven, Elsevier, LandIdee, Leven, Plus

Magazine, Seasons en The Surprise Factory. NASLAGWERKEN - Adreslijst van Nederlandse en Vlaamse Mediëvisten 2012-2013 en 2013-2014,

Geef om uw Regio Groningen 2013, Gemeentegids Vlagtwedde 2012-2013 en 2013-2014 en de Pius Almanak 2013. PROGRAMMABROCHURES/KRANTEN - Betoverend Westerwolde/Tuin & Kunst Tiendaagse

Groningen 2013, Grunneger Weke in Westerwolde 2013, Middeleeuws Ter Apel 2013, Oktobermaand Kindermaand Groningen 2013, Peter de Grote Festival 2013, Rabobank Museumdag 2013, Van Klooster tot Abdij en Welkom in Westerwolde! RADIO- EN TELEVISIEPROGRAMMA’S - Anouk in de Middag (Radio Drenthe), Brunchroom (Radio

Westerwolde), De Weekendagenda (RTV Noord), Middageditie (RTV Emmen), Noord Nieuws (RTV Noord), Schepper & Co (NCRV TV), Westerwolde Actueel (Radio Westerwolde) en ZaterdagMiddagMix (RTV Stadskanaal). RELIGIE/KLOOSTERLEVEN/KERKEN - Bulletin Europese provincie van de kruisheren, Christelijk

Weekblad, De Hervormde Vrouw, Groninger Kerken, Kerkblad voor het Noorden, Kerkklanken, Kroniek Sint Agatha, Kruis & Wereld, Nieuwsbulletin Refo500 en Protestantse Kerkbode.

28

TOERISME/RECREATIE BROCHURES/KAARTEN/KRANTEN/MAGAZINES - Campinggids 2013

Drentse Hondsrug Groep, Drenthe 2013, Emsland Ausflugskarte 2013, Groningen 2013, Historizon Magazine, Informatiebulletin Tourist Info Westerwolde, Leuk Uit in Emmen en omgeving 2013, Marketing Groningen Journaal, Sales Guide Buskontor Grenzenlos Ostfriesland 2013, Terra Lu Travel, Toerisme in Cijfers 2013, Toeristische Gids Westerwolde 2012-2013 en 2013-2014, UUT/OET/ÛT Krant Drenthe/Groningen/Friesland en Vesting Bourtange 2013-2014. VERENIGINGSBLADEN - De Oude Weg, Dichterbij Zuid en Oost Groningen (Rabobank) en Terra

Westerwolda.

Rondleidingen/Gidsengilde Leden van het Ter Apeler Gidsengilde van Klooster Ter Apel verzorgden in het verslagjaar voor groepen weer de nodige rondleidingen. In toenemende mate met Duits en Engels als voertaal. Over het algemeen is het bezoekende publiek dat rondleidingen boekt vooral geïnteresseerd in de achtergronden en de leefwijze van de oorspronkelijke bewoners, de kanunniken van de Orde van het Heilig Kruis. De kruidentuin in de Kloosterhof kon ook op de nodige belangstelling rekenen. SAMENSTELLING EN BIJEENKOMSTEN

De samenstelling van het Gilde veranderd niet. Het aantal gidsen bleef op peil: tien vrijwilligers. Zij kwamen vijf keer in werkoverleg bijeen. Elke vergadering werd bijgehouden met een agenda, notulen en werkafspraken. Nieuwe boekuitgaven werden besproken, vooral als er een relatie bestaat met Klooster Ter Apel of de middeleeuwse kloosters op het huidige grondgebied van de provincie Groningen. STUDIE EN EXCURSIES

Het Gilde organiseerde activiteiten voor eigen, inhoudelijke verdieping en was aanwezig bij relevante bijeenkomsten. Wat dat laatste betreft bij de opening van Zielenvisserij (26 april), een tentoonstelling die vast onderdeel werd van de rondleiding door het Klooster, bij de presentatie van het boek over de geschiedenis van de Kloosterkerk geschreven door Gert van Klinken en Geert Luth (1 juni) en bij de opening van de expositie Bewogen Stilte met werken van de kruisheren broeder Edgard Claes en pater Bernhard Leisenheimer (27 september). Op 8 juni togen de gidsen naar de restanten van het verdwenen klooster Claerkamp in Rinsumageest vlakbij Dokkum. Het Gilde heeft zich laten inlichten over een nieuwe expositieruimte in een boerderij waar de invloed van de cisterciënzers in dit deel van Friesland zal worden gevisualiseerd. Voorts werden de kerken van Rinsumageest en Veenwouden bezocht evenals de bekende stins van Veenwouden. Op 22 oktober bracht het Gilde een bezoek aan de binnenstad van Osnabrück vanwege het feit dat het Bisdom Osnabrück een duidelijk rol speelde in de inwijding en goedkeuring van de Kloosterkerk en gebouwen in Ter Apel. Met een stadsgids werden enkele stadskerken, waaronder de bekende Dom, en het gerestaureerde stadhuis, waarin onder meer de Vredesonderhandelingen van 1648 plaatsvonden, bezocht. ARRANGEMENTEN EN EVENEMENTEN

De gidsen verleenden waar nodig medewerking aan de verschillende Kloosterarrangementen. Inlooprondleidingen voor individuele bezoekers werden verzorgd tijdens de Paasdagen, in de zomervakantie en rond de Kerstdagen. Bij grootschalige evenementen als de Tuin & Kunst Tiendaagse (juni), Middeleeuws Ter Apel (31 augustus en 1 september), de Rabobank Museumdag (oktober) en Huis van Sint Nicolaas (november/december), kwam het Gilde eveneens tot grote tevredenheid in actie.

29

UITBREIDING VAN HET GILDE

In maart werd een begin gemaakt aan de interne opleiding van negen vrijwilligers tot Kloostergids. Met name was er behoefte ontstaan aan kindergidsen, begeleiders van erfgoedprojecten voor de (basis)scholen en Duitssprekende gidsen. Begin 2014 zal de opleiding worden vervolgd met de verwachting dat het Gilde medio dat jaar zal zijn uitgebreid tot negentien mannen en vrouwen.

Samenwerkingsverbanden/Contacten In het verslagjaar werden de reeds bestaande samenwerkingsverbanden tot tevredenheid gecontinueerd. Nieuwe contacten werden gelegd met: Beter-uit Reizen, Alphen aan de Rijn Bibelgarten, D-Twist Carnavalsvereniging De Kloosterwiekers, Ter Apel Donatus Verzekeringen, Rosmalen Gjaltema Steigers & Hoogwerkers, Groningen Handelsvereniging Mercurius, Ter Apel Industriekring Ter Apel en omstreken, Ter Apel Johannes a Lasco Bibliothek, D-Emden Kloosterboerderij Bleyendael, Sellingen Kunstdepot Karmelieten, Zenderen Nationaal Bus Museum, Hoogezand PVGE Reisbureau, Eindhoven Spitax Personenvervoer, Holten Stichting Het Verhaal van Groningen, Groningen Stichting TOF MEDIA, film en educatie, Groningen Top of Holland, Slochteren Uitgeverij Skandalon, De Bilt Uitgeverij van Wijnen, Franeker Zwem- En Poloclub Ter Apel (ZEPTA), Ter Apel

Subsidiënten & Sponsoren PROVINCIE GRONINGEN

In de budgetfinanciering van de provincie Groningen kwam door bezuinigingen een behoorlijke verandering. In het eerste jaar van de nieuwe Cultuurnotaperiode 2013-2016 ontvingen wij een subsidie van € 115.000 (in 2012: € 132.700). In de loop van het verslagjaar werd duidelijk dat de in de voorafgaande jaren gebruikelijke jaarlijkse inflatiecorrectie niet meer zou worden toegepast en dat mogelijkerwijs nog meer kortingen zouden gaan volgen. GEMEENTE VLAGTWEDDE

De gemeente Vlagtwedde handhaafde het subsidiebedrag waardevast voor ons Klooster. In 2013 groot € 56.818. OVERIGE SUBSIDIËNTEN EN SPONSOREN

Mede dankzij bijdragen van Publicom Vormgevers en Drukkers, Stadskanaal (huisstijl, ontwerpen, drukwerk), werden alle museale projecten in het verslagjaar mogelijk gemaakt. Voor subsidies/sponsorbijdragen ter realisering van educatieve projecten, evenementen, restauratie en

30

tentoonstellingen verwijzen wij naar de onderwerpen Educatie, Evenementen, Instandhouding Monument en Exposities. Klooster Ter Apel is de subsidiënten en sponsoren zeer erkentelijk voor hun (financiële) bijdragen in het verslagjaar.

Toegangsprijzen In het verslagjaar bleven de toegangsprijzen gelijk aan die in 2012: gezin (2 volwassenen en maximaal 4 kinderen tot 18 jaar) € 20,00 volwassenen € 7,50 groepen (rondleidingen) vanaf 15 personen € 7,00 p.p. jongeren/studenten € 5,00 leerlingen basisonderwijs € 4,00 kinderen tot en met 3 jaar, Kloosterdonateurs en -vrienden gratis De ICOM Card en Museumkaart werden geaccepteerd.

Veiligheidszorg Aan de strenge eisen verbonden aan een adequate Veiligheidszorg werd in het verslagjaar voldaan. De inrichting van de brandmelding- en alarminstallaties werden conform regelingen onderhouden. De maandelijkse controles Opgeleid Persoon en de jaarlijkse onderhoudscontrole op het gebied van inbraak- en brandalarm werden door Venema Communicatie, Gieten, uitgevoerd. Relevante medewerkers volgden de (herhaling-)cursus Bedrijfshulpverlener. Op basis van de criteria uniciteit, cultuurhistorische waarde, financiële waarde en fysieke toestand, hield de Werkgroep Collectieregistratie & Beheer Depot een lijst bij van objecten binnen de Collectie Ter Apel. De waardebepaling is in het Adlib Information System geregistreerd in de categorieën: zeer waardevol, matige waarde en weinig waarde.

31

Colofon Het jaar 2013 in Klooster Ter Apel TEKSTBIJDRAGEN

Cicero (citaat) Bertus Kloosterman Hans Kroeze (eindredactie) Ton Kuper Cees Meinders Nico Rookmaker Bas Sijpkes Anastasia vanderWerff-Podgórski ILLUSTRATIES OMSLAG

Klooster Ter Apel Arnold Hendrik Koning olieverf op doek 48,5 x 64,5 cm, ongedateerd (tussen ca. 1804 en 1850) Collectie Groninger Museum Zegel van Klooster Ter Apel tekening naar het origineel uit 1465 in groene was VORMGEVING EN DRUKWERK

Publicom Vormgevers en Drukkers, Stadskanaal

32

Laten wij het behandelde niet weer behandelen, liever voorbereiden, wat nog te doen valt CICERO, Ad Atticum 9. 6. 7

KLOOSTER TER APEL Domus Novae Lucis

Boslaan 3-5 Postbus 139, NL-9560 AC Ter Apel Tel. (+31) (0) 599 581370 Fax (+31) (0) 599 587140 [email protected] www.kloosterterapel.nl Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag 10.00 - 17.00 uur zon- en feestdagen 13.00 - 17.00 uur in de zomervakanties ook op maandag geopend en alle dagen tot 18.00 uur Actuele gegevens: www.kloosterterapel.nl