“Het integreren van plannen van erfgoedinstellingen in (gemeentelijke) rampenbestrijding” Menno van de Wetering Beleidsmedewerker Rampenbestrijding Gemeente Schouwen-Duiveland
[email protected]
Waarom en hoe?
1
Cultureel erfgoed bij rampen
Vitaal, maar kwetsbaar Niet reproduceerbaar, niet vervangbaar. Bindende en beeldende factor in onze (nationale) identiteit en vaak ook onderdeel van onze economische motor.
2
Niet sexy
Termen als veiligheidszorg en rampenbestrijding zijn geen ‘sexy’ onderwerpen. Het veiligheidsbeleid is/was vaak een sluitpost binnen het beleid van cultuurinstellingen en de bescherming van cultureel erfgoed vaak nog ‘pro memorie’ in het veiligheidsbeleid van de overheid. We leven in een tijd dat vrijwel alles ‘rendabel’ moet zijn. Het is dan lastig om investeringen ‘te verkopen’ voor een thema waarvan je hoopt dat het je nooit overkomt. Veiligheid levert niets op, het dwingt je zelfs om over nare zaken te denken en dat doen we niet graag. Toch is cultureel erfgoed in veel gevallen onvervangbaar en hiermee dus letterlijk van ‘onschatbare waarde’. Schreef professor Heertje niet ooit over het thema ‘onvervangbaarheid’ bij zaken van cultuur en milieu? Hierdoor is de economische waarde nauwelijks te bepalen en dit heeft zijn invloed op (niet-)investeren in veiligheid.
3
Niets nieuws ?!
Vanuit de geschiedenis bekeken is “veiligheid en cultureel erfgoed” overigens zeker geen nieuw thema. Tot in de jaren ‘90, was de bescherming van cultureel erfgoed een belangrijk onderwerp, geregeld in de stijl van de BB (Bescherming Bevolking). We hadden de CBBO (Cultuur Bescherming in Buitengewone Omstandigheden). De belangrijkste culturele objecten waren geïnventariseerd en er waren gedetailleerde draaiboeken om objecten te beschermen of te verplaatsen. De CBBO steunde op zowel een militaire als een civiele organisatie. Deze laatste werd gecoördineerd door de Directie Cultureel Erfgoed van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Deze zogeheten Inspectie Cultuurbescherming (ICB) bestond uit een Coördinator en vrijwilligers. Provinciale en regionale inspecteurs gaven uitvoering aan de civiele cultuurbescherming. Maar BB en CBBO met hun vele vrijwilligers werden opgeheven en rampenbestrijding werd het domein van ‘de overheid’ met een uitstraling van “beste burger, de overheid waakt over u”. Maar in de nasleep van recente ontwikkelingen krijgen eigen verantwoordelijkheid, betrokkenheid, zelfredzaamheid en het gevoel dat ‘veiligheid van ons allen is’, weer meer aandacht. Ook in de cultuursector.
Verdrag van ‘s-Gravenhage (1954): •De Haagse Conventie 1954 heeft als uitgangspunt dat 'schade toegebracht aan culturele goederen, ongeacht aan welk volk zij toebehoren, schade betekent aan het culturele erfdeel van de gehele mensheid'. Zo zijn de
4
Definitie ‘ramp’ volgens de wet Definitie in Wet rampen en zware ongevallen: 1. Ernstige verstoring van de openbare veiligheid waarbij het leven en de gezondheid van vele personen, het milieu of grote materiële belangen in ernstige mate worden bedreigd of zijn geschaad; 2. en waarbij een gecoördineerde inzet van diensten en organisaties van verschillende disciplines is vereist om de dreiging weg te nemen of de schadelijke gevolgen te beperken.
5
Wet- en regelgeving & status nu… • Wet Rampen en Zware ongevallen (WRZO) • Besluit Kwaliteitscriteria planvorming rampenbestrijding (AMvB) • (Inter) provinciaal toetsingskader • Handboek voorbereiding Rampenbestrijding • … de Wet Veiligheidsregio’s… ? • Haagse Conventie (1954) en tweede protocol • Archiefwet (1995) • Monumentenwet (1988) • Wet tot behoud van cultuurbezit (1984) • Gebruiksbesluit (2008)
•Wet Rampen en Zware ongevallen (WRZO) •Impliciet van toepassing op cultureel erfgoed, artikel 1: Rampenbestrijding is gericht op het wegnemen van de dreiging of het beperken van de gevolgen indien grote materiële belangen ernstig worden bedreigd of geschaad. •Besluit Kwaliteitscriteria planvorming rampenbestrijding (AMvB) •Expliciet van toepassing op cultureel erfgoed, artikel 9: Het in het rampenplan opgenomen verplaatsingsplan bevat een beschrijving van (b) de procedures met betrekking tot de verplaatsing of veiligstelling van objecten met een cultuurhistorische waarde. •(Inter) provinciaal toetsingskader •Toetst conform bovenstaande omschrijving uit AMvB, artikel 9 en ziet dit tevens in het verlengde van artikel 3 WRZO betreffende een plan (f) met
6
Niet te laat
“Het gebeurt waarschijnlijk nooit, maar misschien morgen…”
7
Oorlog 1990 de historische stad en de brug van Mostar
2001 Buddha beelden collectie Kabul Museum
1997 Aardbeving Italië, Basiliek van de H.Franciscus, Assisi
2001 Aardbeving India, museum van Gujarat
2003 plundering museum Bagdad
2003 Aardbeving Iran, monumentale Bam:
1992 Aardbeving Roermond In de Minderbroederskerk te Roermond werd schade aangericht door neerstortende stenen uit het plafondgewelf.
'Twee van mijn familieleden zijn dood en ik ben de citadel, mijn geschiedenis, kwijtgeraakt.‘ 2000 Enschede, schade Rijksmuseum Twente 2007 Storm schade beeldentuin Kröller-Müller Museum De Needle Tower (1968) van Kenneth Snelson en Two vertical, three horizontal lines (1965-1966) van George Rickey zijn beschadigd.
8
Brand Hertogin Anna Amalia Bibliotheek
September 2004: Circa 100.000 boeken, noten en manuscripten verbrandden of raakten zwaar beschadigd
Op 2 september 2004 verwoestte een vuurzee een van de belangrijkste boekenverzamelingen ter wereld. Uitgever Andreas Landshoff stond in een roetregen, “de cultuur van een paar eeuwen dwarrelde als zwarte sneeuw op mijn hoofd. Misschien heb ik die avond Goethe uit mijn haren geveegd.'' Die avond vloog in Weimar de door de UNESCO tot werelderfgoed bibliotheek in brand. Om en nabij honderdduizend boeken, manuscripten en noten verbrandden of raakten zwaar beschadigd.
Tienduizenden liters bluswater richten ook de nodige schade aan, een oud boek dat kletsnat is, kan worden gered als je het binnen 24 uur invriest. Zo'n diepvriesinstallatie heeft de Deutsche Bücherei in Leipzig. ,,Er is dus direct die avond begonnen boeken naar Leipzig te brengen, de hele nacht door. Ook deed het verhaal de ronde dat de bibliothecaris Michael Knoche het brandende gebouw is ingegaan om een onvervangbare Lutherbijbel uit 1534 te redden. Hij heeft hem volledig onbeschadigd het gebouw uit gekregen. 9
Branden binnenland
2007 brand Armandomuseum, Amersfoort
April 2008 brand Schutterijmuseum, Steyl
Mei 2008 brand TU Delft
10
Overstroming 2002, o.a. Dresden en Praag ANP - 16 augustus 2002: Drie miljoen euro voor beschadigd Duits erfgoed BERLIJN - De Duitse regering heeft 3 miljoen euro vrijgemaakt voor het herstel aan cultureel erfgoed dat door het water is beschadigd. Het geld gaat vooral naar Dresden, de zwaargetroffen historische stad in de deelstaat Saksen. Dat heeft minister Julian Nida-Ruemelin van Cultuur vrijdag meegedeeld. Het is nog volstrekt niet duidelijk welke schade de watersnood heeft aangericht aan cultureel erfgoed, maar het geld maakt het mogelijk om haast te maken met het herstel. In Dresden is onder meer het beroemde Theaterplein overstroomd. Aan het plein staat het operagebouw van de architect Semper, een museum met belangrijke collecties en een kasteel.
Uta Neidhardt, conservatrice voor Vlaamse- en Hollandse kunst in het Zwinger-paleis in Dresden bekijkt 'oude meesters' die op tijd konden worden gered. Foto Reuters
In het Albertinum in Dresden zijn de beelden lukraak neergezet, nadat ze in allerijl zijn gered. Duizenden kunstschatten moesten op hoger gelegen etages worden ondergebracht om ze niet ten prooi te laten vallen aan het wassende water. Foto AP
11
Overstroming & extreme regenval
1966 Overstroming Florence, schade nationale bibliotheek
1999 Noodweer, Booijmans van Beuningen, Rotterdam
1995 Hoogwater, o.a. evacuatie depot Tiel (Openluchtmuseum) & isolatie Slot Loevestein & dreiging Groninger museum
2003 dreigend hoogwater, preventieve evacuatie musea Parijs
12
Trends en kansen 1. Beleidsbrief staatssecretaris Medy van der Laan (2005) en Museumregistratie 2. Media aandacht rond calamiteiten erfgoed 3. Aandacht voor vitale infrastructuur / vitale objecten / kwetsbare objecten 4. Zelfredzaamheid / burgerparticipatie / maatschappelijke (keten)partners / publiek-private samenwerking 5. Netwerkaanpak!
Ons cultureel erfgoed behoort – wellicht meer dan ooit - tot de vitale infrastructuur van onze maatschappij. Het is een tastbaar onderdeel van onze identiteit. Dat is ook de reden waarom cultureel erfgoed vaak doelwit was en is van moedwillige vernietiging, denk aan de Beeldenstorm, maar ook aan de Buddha-beelden in Afghanistan. Om die reden alleen al is de veiligheidszorg rond cultureel erfgoed een belang voor - en een verantwoordelijkheid van - ons allemaal. De erfgoedinstellingen staan voor de uitdaging om ‘veiligheid tot cultuur te maken’ en de overheid staat voor de uitdaging om cultuur een plaats te geven in het veiligheidsbeleid. Beide werelden dienen elkaar te vinden.
13
Tips richting erfgoed instellingen Individueel zelfredzaam
Collectief weerbaar
•
Beleid & bewustwording
•
•
Planvorming, opleiding, instructie, training, oefening
Georganiseerd en aanspreekbaar als sector
•
Collegiale bijstand
1.Leg vast in uw beleid dat integrale veiligheidszorg (waaronder de zorg voor het erfgoed dat u in beheer heeft) één van uw kerntaken is naast het conserveren, onderzoeken en exposeren. 2.Vergroot de weerbaarheid van de erfgoedhoudende instellingen 3.Vergroot en onderhoud het veiligheidsbewustzijn onder de medewerkers van de instellingen 4.Breng en houd planvorming op instellingsniveau op orde 5.Investeer in oefenen en opleiding/instructie op orde
14
Tips richting overheid en hulpdiensten 1. Beleid (“cultuur” en “veiligheid”!) & bewustwording 2. Preparatie (planvorming, OTO, systemen en procedures) 3. Aanspreekbaar, stimulerend en ondersteunend naar de sector
1.Vergroot de bekendheid van de overheid en hulpdiensten met de erfgoedinstellingen 2.Beleidsvelden “cultuur” en “veiligheid”: erken expliciet het belang van cultureel erfgoed (kwetsbaar object / vitaal object / object van groot belang), neem dit op in beleid en bepaal hierbij concrete doelstellingen 3.Stimuleer en ondersteun de instellingen bij hun veiligheidszorg 4.Zorg voor bekendheid met planvorming instellingen en integreer dit in geo/gissystemen en uitrukinformatie 5.Bekijk of bij bepaalde instellingen de standaard uitrukt vergroot moet worden of
15
‘Samen op weg’
•Formeer een gezamenlijke regionale ‘stuurgroep’ ter ondersteuning naar de netwerken en als intermediair naar overheid/hulpdiensten (erfgoedhuis/ archiefinspectie/ netwerkcoördinatoren/ vertegenwoordiger veiligheidsregio/ gemeenten) •Bezoek en ontmoet elkaar •Pak ‘laaghangend fruit’ •Manifest / convenant tussen Veiligheidsregio en erfgoedsector?
16
