Het heden, verleden en de toekomst van Egypte en haar rol in het Midden-Oosten conflict Drs. J. van Baalen 26 januari 2009 Introductie In mijn verhaal over Egypte zal ik eerst schetsen waar ik het vanavond over ga hebben. Ik begin in het verleden, want om het heden te begrijpen moet je het verleden goed kennen. Dit is zeker voor Egypte een feit. Wanneer je in Egypte komt struikel je over de oude geschiedenis. Waar je ook komt ga je twee-, drie-, vierduizend jaar terug in de tijd, alsof het niets is. Een zekere mate van verzadiging treedt op een gegeven moment zelfs op. Wat het verleden betreft schets ik een beetje de route van het oude Egypte, want dat is min of meer de portee van mijn verhaal. De manier waarop Egypte nu in de wereld staat is de resultante van het feit zoals ze daar vroeger ook al in stond. Langs de weg naar het Dal der Koningen bijvoorbeeld staat een groot billboard met daarop Egyptische heersers afgebeeld, van Ramses II tot Cleopatra en Mubarak. De huidige president heeft dus geen last van bescheidenheid op dit gebied en plaatst zich in de lijn van de grote leiders van Egypte en ziet straks het liefst zijn zoon Gamal op zijn plaats. Daar heeft hij de grondwet al toe laten aanpassen, in de hoop de Mubarak-dynastie te kunnen voortzetten. We gaan het vanavond dus over de geschiedenis en de politieke positie van Egypte hebben. Egypte lijkt een groot land (figuur 1), maar de enige plaats waar mensen wonen is het stroomgebied van de Nijl. Egypte bestaat verder voor verreweg het grootste deel uit woestijn. Net onder Asswan is een stuwdam aangelegd door de Russen en ten zuiden ervan ligt het Nassermeer. Een groot deel van de energieproductie komt van deze stuwdam. Dit heeft tot gevolg dat de Nijl tegenwoordig gereguleerd is. Vroeger meanderde de Nijl meer en overstroomde de oevers ieder jaar zodat vruchtbaar slib op de oevers kon worden afgezet. Dit heeft Egypte zo aantrekkelijk en beroemd gemaakt al sinds de oudheid. Historische verhalen over Jozef en Abraham spreken over de vruchtbaarheid van Egypte, daar was altijd te eten. Tegenwoordig overstroomt de Nijl niet meer en moet er veel met kunstmest worden gewerkt. Een groot probleem, zeker over een aantal decennia, is de uitputting van de bodem. Het grondwaterpeil is ook gezakt en dat kan op den duur een gevaar opleveren voor de piramides. Naamgeving van Egypte Kort nadat de profeet Mohammed was overleden waren de grote wereldmachten van die tijd, de Perzen en de Byzantijnen, met elkaar uitgevochten. Er waren geen mannen en jongens meer om de oorlog te voeren. Er ontstond een vacuüm en binnen een eeuw tijd werd het hele Byzantijnse en het Perzische rijk door de Arabieren veroverd. Deze gaven Egypte de Arabische naam Mişr. Daar kennen wij de naam Egypte echter niet van. De naam Egypte is een verbasterde naam van de oude hiërogliefennaam. We konden echter lange tijd geen hiërogliefen lezen totdat Jean-François Champollion in 1822 het hiërogliefenschrift ontcijferde. Sindsdien is er een wereld voor ons opengegaan, dus je zou kunnen zeggen dat 1822 het begin was van de Egyptologie. Ten zuidwesten van de huidige hoofdstad Caïro lag in het oude Egypte de grote wereldstad Memphis. Deze stad was gewijd aan de God Ptah, de God van de kunst en het dodenrijk. Memphis werd in die tijd Hwk-ka-Ptah genoemd. Dat werd in het Grieks vertaald met “Αι γυ πτος” of “Aeguptos”, waarmee het land Egypte later werd aangeduid. Het “gupt” is zowel de oude hiërogliefennaam voor een Egyptenaar als de eigennaam voor christelijk Egypte.
2
Figuur 1. Topografische kaart van Egypte
3
De apostel Marcus was er namelijk in 64 aangekomen en heeft het christendom in Egypte gebracht. Tot aan 641, toen de Arabieren kwamen, was Egypte een 100% christelijk land. Sterker nog, Egypte was het eerste land in de geschiedenis van het christendom waar iedereen christen was. De Arabieren vertaalden “gupt” in “Al Qubt” en vandaag de dag is het woord “kopt” de aanduiding voor de Koptisch Orthodoxe christenen in Egypte. Het woord “kopt” betekent echter dus feitelijk “Egyptenaar”. Misschien vraagt u zich af wat de naamgeving van Egypte er nu precies toe doet, maar er zijn subtiele verschillen. Samenvattend zijn er drie namen voor Egypte. Het Arabische Mişr, het Egypte dat wij gebruiken en het christelijke Kopt. De Kopten vinden nog steeds dat zij de oorspronkelijke bewoners van Egypte zijn. De Koptische taal bestaat nog en lijkt op de taal op de Steen van Rosette, aan de hand waarvan Champollion het hiërogliefenschrift ontcijferde. Op de Steen stonden drie talen, Hiëroglief, Demotisch en Grieks. Het Demotisch is de oude Koptische taalvorm die nog steeds in Egyptische erediensten worden gebruikt. De geschiedenis van Egypte Vroeger lag de grens tussen de twee Egyptische rijken net onder Caïro. Ten noorden van deze grens geldt de benaming “Neder-Egypte”, het gebied ten zuiden van Caïro gaat door als “Opper-Egypte” (figuur 1). Vanaf de Middellandse Zee gekeken is het gebied stroomopwaarts van de Nijl dus “Opper-Egypte” en het deel stroomafwaarts “Neder-Egypte”. De hoofdstad van Neder-Egypte was Memphis en de hoofdstad van het zuidelijk deel heette Thebe, het huidige Luxor. Omstreeks 3100 v. Chr. zijn deze twee rijken samengevoegd onder leiding van de eerste farao Menes. Met de eenwording van het land begint de eerste dynastie en feitelijk de geschiedenis van Egypte. Vanaf dat moment wordt Egypte grootmacht in het Midden-Oosten, mede door zijn grondstoffen als goud, koper en water. Vervolgens breekt met de eerste Dynastie de faraonische tijd aan. Deze geschiedenis kan in drie stukken worden verdeeld, het Oude Rijk (2650-2140 v. Chr.), het Midden Rijk (20401650 v. Chr.) en het Nieuwe Rijk (1551-1070 v. Chr.). Het Oude Rijk is vooral bekend geworden vanwege de bouw van de piramides Cheops, Chefren en Mykerinos (piramides van Gizeh). Het Nieuwe Rijk is echter het meest beroemd. Dit is de tijd van de bekende farao Achnaton, de enige farao die geprobeerd heeft een monotheistisch religie tot stand te brengen in het Midden-Oosten. Een interessant fenomeen overigens omdat de oude Egyptenaren dit dus ook geprobeerd hebben en dat het jodendom, christendom en de islam, alle monotheïstisch religies, alle drie ontstaan zijn in het Midden-Oosten. Het is fascinerend om te zien dat het ontstaan van deze wereldreligies in het Midden-Oosten heeft plaatsgevonden. Het Nieuwe Rijk is vooral bekend om Achnaton’s stiefzoon, de beroemde Toetanchamon, de enige farao waar we het complete graf van gevonden hebben. Tenslotte leefde ook de grote farao Ramses II ten tijde van het Nieuwe Rijk. Ramses II heeft zich door heel Egypte in beeld en geschrift laten verbeelden. Daarnaast zijn de reusachtige beelden die Ramses II in Abu Simbel voor zichzelf en zijn lievelingsvrouw Nefertari liet bouwen toonbeeld van Ramses’ geringe bescheidenheid. We hebben het dan over de tijd dat Egypte op het toppunt van macht is, omstreeks 1300 v. Chr. Ramses II heeft het hele MiddenOosten veroverd, heeft welvaart gebracht en had een grote hoeveelheid vrouwen en een eindeloze hoeveelheid kleinkinderen. Na het Nieuwe Rijk volgt de Late Tijd (945-343 v. Chr.) en raakt Egypte langzaam aan macht en invloed kwijt. Godsdienst Het oude Egypte werd sterk gedomineerd door de godsdienst. Daar kan ik een week over vertellen maar ik vat het hier kort samen. De godsdienst was het cement van de samenleving, zowel op regeringsniveau als zijnde het bindingselement van de samenleving. Tot op de dag van vandaag weten we niet welk deel het gewone volk daarin had. Er zijn allerlei gissingen over. Er zijn beschrijvingen dat het gewone volk wel massaal aanwezig was bij parades en religieuze evenementen, maar de vraag is of ze werkelijk geloofden in de religieuze betekenis van deze evenementen. In figuur 2 ziet u het scheppingsverhaal weergegeven. Het schetst het beeld dat de Egyptenaren van het ontstaan van de aarde
4
hadden. De God van de aarde, Geb, is liggend afgebeeld en daaroverheen staat de Godin Noet, de Godin van de hemel. Deze twee representeren de twee elementen aarde en hemel. In de meeste godsdiensten is de aarde vrouwelijk en het uitspansel mannelijk omdat de aarde vruchtbaarheid impliceert. De Egyptenaren hebben deze gang van zaken dus omgedraaid. ’s Morgens baarde Noet de zon en deze reisde langs de hemel om ’s avonds weer opgegeten te worden.
Figuur 2. Het Scheppingsverhaal
De vraag is of de Egyptenaren werkelijk geloofden in dit scheppingsverhaal? Het antwoord daarop luidt nee, maar men had geen idee hoe de wereld werkelijk ontstaan was en dit beeld was heel bruikbaar. Men zag de zon opkomen in het oosten en ondergaan in het westen. Daarom liggen alle steden aan de oostkant van de Nijl en alle graven aan de westkant. Waar je begraven wordt gaat de zon onder en waar de zon opkomt, begint het leven. De Egyptische religie was zowel een staatsgodsdienst als een natuurgodsdienst. Alle godsdienstige symbolen en goden hadden te maken met natuurelementen. Alles was eenop-een gekoppeld aan de natuur zodat de natuur als het ware de verbeelding is van de goddelijke oerkracht die daarachter zat. Het was tevens een cultische religie die gekenmerkt werd door allerlei gebruiken die regelmatig en cyclisch terugkwamen. Dit had ook te maken met de seizoenen. Er waren slechts drie seizoenen. Eerst was er het seizoen van de overstroming. Vervolgens moest men wachten tot het water was gedaald en volgde het zaaien. Tenslotte was er het seizoen van het oogsten. Het wereldbeeld van de Egyptenaren zou je kunnen vergelijken met een bruidstaart of trappen-piramide. Op het kleinste stukje, helemaal bovenaan de taart, ontspringt de Nijl en deze stroomt dan van niveau naar niveau naar beneden. Het bovenste stukje is de godenwereld, het niveau eronder staat voor Egypte en tenslotte representeren de onderliggende stukjes de rest van de wereld. De Egyptenaren voelden zich ook ‘hoger’
5
volgens deze piramide. Egypte was dus aan de top van de piramide gelegen en alles daaronder was van beduidend minder belang. Dit was hun overtuiging en ze gedroegen zich er ook naar. Die kans hadden ze omdat ze over veel rijkdommen beschikten en veel landen afhankelijk waren van deze rijkdommen. Uit archieven van farao’s zijn mededelingen bekend dat Griekse vorsten boodschappers stuurden met de mededeling: “Stuur ons wat goud”. De Grieken en Perzen leefden met het idee dat in Egypte het goud voor het oprapen lag. Egypte had inderdaad grote hoeveelheden goud getuige bijvoorbeeld de bedekking van de top van een piramide met goud zodat de piramides werkelijk schitterden in de zon. De toppen van obelisken waren met goud bedekt en Toetanchamon had een gouden dodenmasker en lag in drie puur gouden kisten. Dat geheel stond dan weer in vier huisjes die aan de binnen –en buitenkant volledig met goud bedekt waren. De oude Egyptenaren waren erg nationalistisch, en om dat te laten voortbestaan was de samenleving erg statisch en conservatief. Datzelfde conservatieve element zit nog steeds in de huidige Egyptische samenleving. Even vooruitlopend op wat straks nog volgt, is dat je nu ziet dat Mubarak, 81 jaar oud, vervangen moet gaan worden. De heersende elite om hem heen – feitelijk is Egypte een dictatuur – is nu heel krampachtig de kringen rond Mubarak aan het sluiten. Straks gaat de ene leider eruit en de andere erin en wanneer deze gemasseerd is naar hun believen dan ontspannen deze kringen zich weer. Deze bewegingen hebben we ook gezien ten tijde van de vervanging van Assad en de Marokkaanse koning. Enigszins generaliserend, een dergelijk land is Egypte en deze gang van zaken stamt af van vroeger. Nog steeds hebben veel Egyptenaren het idee dat ze een zo’n beetje het centrum van de wereld zijn. Dit is een charmante gedachte, maar niet meer zo realistisch. Je ziet het ook aan de manier waarop Mubarak zich gedraagt in zijn zelf aangenomen rol als vredesapostel in het Midden-Oosten. Dit is zeker goed bedoeld, maar hij overschat zijn invloed. De Egyptische godenwereld Een aardig verschijnsel in de Egyptische godenwereld is dat je voor alles twee goden hebt. Een goede en slechte god en deze horen altijd bij elkaar. Met het verdwijnen van bijvoorbeeld de slechte god, verdwijnt ook de goede god. In de mythologie gaat het altijd om de strijd tussen de goede en de slechte, maar de slechte god wordt nooit zodanig verslagen dat deze helemaal niet meer mee doet. De slechte god komt aan de rand te staan, hij hoort er echter altijd bij want iets ‘goed’ noemen kan alleen bij de gratie van het feit dat je ook iets slechts kunt doen. Er is een prachtige mythe over Osiris. Er waren twee broers en twee zussen, Osiris en Isis en Seth en Nephtys. Osiris en Isis waren broer en zus en bovendien getrouwd en de eerstgenoemde had de macht. Seth echter wilde de macht en bedenkt op een zekere dag een list. Hij maakt een doodskist, rijk belegd met goud en edelstenen en zegt: “Diegene die in deze kist past mag hem hebben”. Geen enkele persoon past in de kist, op Osiris na. Deze wordt opgesloten in de kist en levend begraven in de Nijl. Isis laat het er echter niet bij zitten en gaat haar geliefde zoeken. Ze krijgt te horen dat de kist ergens in de Nijl drijft. Seth hoort dit, zoekt de kist, maakt de kist open en hakt het lichaam van Osiris in 14 stukken en verspreidt de stukken over heel Egypte. Isis gaat op zoek naar de lichaamsstukken en vindt er 13. Osiris’ geslachtsdeel is echter niet vindbaar. Ze brengt op die plaats een stok in en zweeft dan over het lichaam en raakt in verwachting. Uit deze hemelse copulatie wordt het kind Horus geboren. Osiris gaat na de hemelse copulatie dood, verdwijnt drie dagen en staat dan op als de god van het dodenrijk. De farao tenslotte is de vleesgeworden Horus op aarde. In musea vind je vaak een soort ‘Maria-beeldje’, dit is echter Isis met het kind Horus op schoot. Zo zie je dus hoe symbolieken van het oude Egypte later in het christendom worden gebruikt. Dit is een van de redenen waarom het christendom zo snel aansloeg in het oude Egypte. Het christendom kon worden uitgelegd aan de hand van de beelden die bekend waren van de mythe van Osiris. Overigens is het charmante van de Egyptologie dat veel kan en het wemelt van de theorieën. Je kunt het op allerlei manieren uitleggen en benaderen, terwijl lang niet alles vast staat. Ondanks het feit dat we de hiërogliefen kunnen lezen, blijft er veel onduidelijk over het oude Egypte.
6
In figuur 3 ziet u links Isis staan. Het symbool op haar hoofd staat voor de troon. Rechts staat Nephtys en daartussenin ziet u de farao liggen die door de God Anubis gemummificeerd wordt. In de kruiken zitten zijn ingewanden, want de doden krijgen bij het betreden van het dodenrijk hun ingewanden weer terug evenals hun levensgeest. De doden verschijnen voor Osiris, die gekenmerkt wordt door het groene gezicht: de kleur van de opstanding. Onderweg van het rijk der levenden naar het rijk der doden, moet iedere farao een aantal beproevingen doorstaan.
Figuur 3. Van links naar rechts, Isis, een farao en Anubis, Neftis
De belangrijkste proef is het laatste oordeel en is weergegeven in figuur 4. Links op de weegschaal staat een potje gevuld met het hart van de farao. Boven op de weegschaal staat een beeld van een godin met een veertje op haar hoofd. Dit is de godin Ma’at, de enige abstracte godheid in de Egyptische godenwereld: de godin van de rechtvaardigheid. Wanneer de weegschaal in balans blijft heeft de farao het goed gedaan. Wanneer de farao het slecht gedaan heeft is het hart zwaarder zodat het naar beneden zakt en verorberd wordt door het monster eronder. In dat geval treedt de farao het dodenrijk niet binnen. Links staat Anubis, met aan zijn hand de farao die moet wachten op hoe het weegritueel afloopt. Rechts staat de notulerende god Thoth.
Figuur 4. Het laatste oordeel
7
Egypte na de faraonische tijd Na ongeveer 3000 jaar houdt het faraonische Egypte op te bestaan. U moet zich voorstellen dat Egypte bijna onveranderd en onveranderlijk gedurende 3000 jaar eenzelfde cultuur heeft gehad. Dit is een extreem lange tijd wanneer je dit vergelijkt met wat er in bijvoorbeeld in Nederland sinds WOII allemaal veranderd is. Na de faraonische periode volgt vanaf 343 v. Chr. tot 1952 n. Chr. bestuur van buitenaf. Ook dat is weer een zeer lange periode. Een van de grootste ingrepen in de cultuur vond plaats toen de Arabieren binnenvielen in 641. Er ontstaat iets bijzonders want de Arabieren vallen een 100% christelijk land binnen. De Arabieren vroeger zich terecht af wat met deze situatie te doen. Het gehele land islamiseren was geen optie aangezien de islam destijds een buitengewoon jonge godsdienst was en de ideologie nog helemaal niet uitgekristalliseerd was. Ze hebben toen bedacht – teksten hieromtrent vind je ook in de Koran – dat joden en christenen ook mensen “van het boek” waren en deze hoefden daarom niet in het leger en hoefden geen belasting te betalen. Uiteindelijk heeft het van 641 tot ver in de 16e geduurd voordat Egypte een islamitisch land werd. Het heeft dus nog 7 eeuwen geduurd voordat de islam volledig in Egypte was doorgedrongen. In het christendom was dat niet anders geweest, want toen Constantijn in 313 besloot christen te worden heeft het nog zeker 5 eeuwen geduurd voordat in de uithoeken van het rijk bekend werd dat hij daartoe besloten had. Ik maak nu een vergelijking van Egypte met Europa in de tijd tussen 500 en 400 v. Chr. Egypte was het Rusland van Europa. Waar nu Irak gelegen is, was het Babylonische rijk gevestigd. In het noorden van Irak en een deel van Syrië lag het Assyrische Rijk. De laatste twee kun je vergelijken met de Fransen, Engelsen en Duitsers van afgelopen eeuwen in Europa. Napoleon wilde net als Duitsland Rusland veroveren, maar dit mislukte. Wanneer de Babyloniërs of de Assyriërs op het toppunt van hun macht waren, wilden ze Egypte veroveren. Dit lukt echter niet. De legers van de Egyptenaren en de legers van de Byzantijnen of Assyriërs stuitten destijds op elkaar ergens waar nu Palestina en Libanon liggen. De Egyptenaren hadden goede grensposten en wisten precies wat er in het buitenland gebeurde. Ze schoven dan op door de Sinai richting het huidige Libanon en wachtten daar de vijandige legers op. Waar België het slagveld van Europa was, fungeerde het huidige Libanon, Palestina en Israël destijds als slagveld tussen de Egyptenaren en het buitenland. Dit is dus niet iets van de laatste eeuwen, maar in de oudheid was het gebied rond Libanon, Palestina en Israël al een slagveld. Om het huidige probleem op te lossen moet je terug gaan in de tijd en analyseren wat daar destijds gebeurde. Het moderne Egypte In het moderne Egypte wonen 82 miljoen inwoners, waarvan bijna 20 miljoen alleen al in Caïro. Dat is een enorm aantal wanneer je in ogenschouw neemt dat Caïro niet eens zo vreselijk groot is. Bij helder weer zie je vanaf het oosten van de stad de piramides aan de westkant al liggen. Een rit met de auto duurt ongeveer 45 minuten als het niet al te druk is. Ongeveer 90% is moslim en 10% christen. Van deze 10% is 9% Koptisch. Zelf denk ik dat dit percentage lager ligt, maar de Kopten houden het altijd op de 9 a 10 %. Als het percentage hoger is krijgen ze problemen met de moslims, als het percentage veel lager wordt ze wellicht geen aanspraak meer maken op nieuwe kerken en gebouwen. Het is in Egypte buitengewoon ingewikkeld inzicht te krijgen in dit soort cijfers. De waarheid zul je zelden te weten komen, iedereen verklaart de cijfers in zijn eigen voordeel. Het heeft dus tot 1952 geduurd voordat Egypte weer zelfstandig werd. Dit gebeurde na de staatgreep van Naguib, die koning Farouk het land uit zette. Farouk vluchtte naar Italië, maar is later weer naar Egypte teruggekeerd en daar begraven. Twee jaar later kwam Nasser aan de macht. Van 1970 tot 1981 was Egypte onder het bewind van Sadat. Tenslotte was en is het de beurt aan Mubarak. In 2011 zijn er weer “verkiezingen”. Wie het boek “Het zijn net mensen” van Joris Luijendijk heeft gelezen, stuit op een leuk grapje dat deze verkiezingen illustreert. De centrale bank van Cairo is beroofd en politie, leger en de minister van binnenlandse zaken gaan naar binnen. De minister komt later weer naar buiten en houdt een persconferentie op het bordes van de bank. Hij spreekt: “Mensen, geen probleem, al het
8
goud, zilver en alle obligaties zijn er nog. We zijn slechts de verkiezingsuitslag van 2011 kwijt”. Dit soort grappen hoor je ook vaak op straat, omdat Egyptenaren buitengewoon vrolijke mensen zijn die ondanks de armoede overal grappen over kunnen maken. Dus ook over hun regering. Het politieke systeem Eigenlijk heeft Egypte het faraonische systeem nooit losgelaten. Ik sprak net al van dat billboard waar Mubarak heel subtiel naast de grote farao’s is geplaatst. Egypte heeft een een-kamer parlement waarin 440 mensen plaatsnemen die, kort door de bocht gezegd, eigenlijk weinig te zeggen hebben. Het is voornamelijk een geregisseerd parlement en de verkiezingen hebben dan ook relatief weinig waarde. Aan de andere kant interesseert het de mensen op straat maar nauwelijks. Ze zijn wel trots op Mubarak en trots op Egypte. De Egyptische moslims hebben iets tegen de christenen, behalve wanneer in het buitenland Egyptische christenen iets wordt aangedaan. In dat geval zijn het allen Egyptenaren. In het voorjaar was de Koptische paus in Engeland en bij vertrek moest deze paus gefouilleerd worden. Dit werd door Egypte gezien als een soort heiligschennis. Ze waren er laaiend over en daaruit blijkt dat Egyptenaren nog altijd erg nationalistisch zijn. Ze pikken niet dat het buitenland iets met een Egyptenaar of Egyptische instantie doet en zijn heel trots op hun land en cultuur. De grootste partij is de NDP, de partij van Mubarak, met 388 zetels. De WAFD is een kleine liberale partij met een ondoorzichtig beleid, die zo af en toe verboden wordt. Tenslotte zijn er enkele onafhankelijke partijen (17 zetels). Sinds de moord op Sadat is er een verbod op politieke partijen die zich baseren op religie. Je zou in een overwegend religieus land toch religieuze partijen verwachten, maar dit is in Egypte niet het geval. De reden hiervan is dat men theologische discussies probeert te vermijden in het parlement. Een paar weken geleden vroeg men in Egypte mij hoe dit in Nederland geregeld is. Ik legde uit dat de ChristenUnie bijvoorbeeld tegen abortus is, maar dat de overheid abortus al gelegaliseerd heeft. Dit is in hun ogen en natuurlijk niet alleen in die van hen, niet geheel logisch. De Egyptenaren proberen dit soort zaken te vermijden. Dit is echter niet de enige reden. Het verbod op religieuze partijen in het parlement gaat verder en heeft te maken met de angst voor moslimextremisme. Deze angst is niet ongegrond want de moord op Sadat komt voort uit extreme gedachten die voortvloeien uit religie. Eerst had Sadat de moslim broederschap nodig en vervolgens zette Sadat ze in de gevangenis toen hij ze niet meer nodig had. Dit liep uit de hand en een aantal officieren uit de moslimbroederschap besloten Sadat om het leven te brengen, “in naam van”. De huidige politieke situatie kunnen we als volgt kort samenvatten. Het bewind is autocratisch. Mubarak duldt geen tegenspraak, op geen enkel punt. Wanneer Mubarak bijvoorbeeld van zijn huis naar het parlementsgebouw gaat dan wordt de halve stad afgezet voor een aantal uren. Toen Sadat in 1981 vermoord werd is de noodtoestand uitgeroepen. Deze heeft een aantal jaren geduurd en tegenwoordig wordt de noodtoestand per drie jaar automatisch verlengd. Heel Egypte leeft dus nog onder de noodtoestand, hetgeen betekent dat een ieder zonder enige vorm van proces opgepakt kan worden en in het gevang kan worden gezet. De laatste tijd zijn er nogal wat journalisten opgepakt die kritische geluiden hadden laten horen. Er ontstaan wat rellen en vervolgens worden ze vrijgelaten. Wanneer je echter leest wat een dergelijke journalist schrijft dan valt dat in onze ogen enorm mee. Maar, zoals gezegd: Men duldt geen enkele vorm van tegenspraak. Nu de kringen rond Mubarak aan het sluiten zijn komen er ook steeds meer politici in de gevangenis te zitten. In het voorjaar was ik in Egypte voor een gesprek met o.a. Sjeikh Tawani, de hoogste theoloog van de Al Azar universiteit in Caïro, samen met een Nederlandse delegatie van de PKN en de raad van kerken en moslims. Deze Tawani heeft echter geen idee hoe moslims in Nederland leven. De man had het idee dat we dag-in dag-uit met hooivorken rondlopen om alle moslims “de zee in te prikken”. Hij keek dus vreemd op en geloofde ons niet toen we hem vertelden dat we in Nederland ruim 400 moskeeën hebben, over moslimscholen en universiteiten beschikken, er moslims in ons parlement zitten en we nu zelfs een islamitische burgemeester hebben.
9
Gevolg van dit alles is dat het met de mensenrechten niet best gesteld is. We lezen er niet veel over, maar achter de schermen vindt veel onrecht plaats. Minister Verhagen heeft er bijvoorbeeld laatst gesprekken over gehad in Egypte. De economie is de angel van Egypte en dan met name de toeristenindustrie. Het toerisme viert ook hoogtijdagen. In het begin van de vorige eeuw kon je als je met je rug naar de Sfinx stond over de Nijl heen kijken, maar als je tegenwoordig voor de Sfinx staat, kijk je zo de Pizzahut binnen. Wanneer deze inkomsten echter teruglopen dan heeft Egypte een groot probleem. In 1997 is een aanslag gepleegd in Luxor en dan stort het toerisme tijdelijk in. Dit heeft echter een enorm economisch verlies tot gevolg. Natuurlijk wordt de gewone man en vrouw op straat het hardst getroffen door dit economische verlies. De piramide van de economie kan als volgt worden weergegeven: Helemaal bovenin zit een heel kleine extreem rijke top en vervolgens pas een eind naar beneden de grote massa die weinig tot niets heeft. En de middengroeperingen worden steeds geringer in aantal. De Palestijnse kwestie en buitenlandse politiek van Egypte Beide items zijn de resultante van en bouwen voort op het gehele bovenstaande situatie die ik net geschetst heb. Mubarak en zijn regering proberen een stabiele factor te zijn in het Midden-Oosten. Dat lukt tot op zekere hoogte. Als je echter in de landen om Egypte heen kijkt, kun je je afvragen hoe geloofwaardig Egypte eigenlijk is. Een belangrijke gebeurtenis voor de Arabische wereld in het Midden-Oosten is de vrede die Sadat sloot met Israël. Dat heeft Egypte in een moeilijke positie gebracht in het Midden-Oosten. Later heeft Egypte die positie wat beter recht getrokken. Tegenwoordig wil Egypte graag tussen de Arabische wereld en het Westen in staan, maar voelt zich daar nu erg onhandig in. De kwestie rond Gaza illustreert deze ‘onhandigheid’ want Egypte is verbazingwekkend stil in dezen. Mubarak nodigt de strijdende partijen wel uit om te onderhandelen, maar de Egyptenaren nemen zelf geen echt helder standpunt in. Sadat deed dit wel en is bekend om zijn initiatieven en standpunten. In de Palestijnse kwestie zullen ze nooit hardop zeggen dat ze sympthatiseren met de Palestijnen. Een mooi voorbeeld is de kwestie rond de tunnels in de zuidelijke grens van Gaza. Egyptenaren wisten dat ze gegraven werden, maar deed daar niets mee. Egypte liet dus oogluikend toe dat er allerlei spullen door de tunnels werden vervoerd en verklaarde dat er enkel humanitaire goederen doorheen werden getransporteerd. Dit was ook het geval, maar vanuit Iran kunnen schepen met wapens aanmeren die vervoerd werden door de tunnels. Wapens worden door deze tunnels naar de Palestijnse gebieden gesmokkeld. Egypte verklaart wel te onderzoeken of dit gebeurt en dat dit niet de normale gang van zaken is, maar ze nemen een tussenpositie in. Feitelijk kunnen ze ook niet zo veel aan het smokkelen van wapens doen. Wat de buitenlandse politiek betreft, verbaas ik me altijd over hoe het kan dat de Arabische wereld niet in staat is om de krachten te bundelen om stabiliteit in de regio te brengen. In elk Arabisch land hoor je mensen zeggen dat wat Hamas op dit moment doet buitengewoon dom en onhandig is, maar niemand doet er iets aan. Datzelfde geldt voor Libanon. Waarom is er geen eenheid in de Arabische wereld? Daar zijn allerlei antwoorden op te bedenken, maar ik denk dat een van de belangrijkste redenen is dat alle Arabische landen in het Midden-Oosten dictaturen zijn. De dictators maken zich dus niet ondergeschikt aan de positie van een ander. Mubarak zal goede gesprekken hebben met de koning van Jordanië, maar zal nooit een plan van deze koning overnemen als Mubarak er zelf niet beter van wordt. Datzelfde geldt bijvoorbeeld voor Assad in Syrië. Een ander belangrijk punt is dat niet onderschat moet worden dat militairen in de Arabische landen in het Midden-Oosten buitengewoon veel macht hebben. De leiders en dictators zijn van huis uit ook nagenoeg allemaal militairen. In Israel is in feite iedereen militair en denkt men ‘militair’. Je merkt als je Israel bent dat mensen praten als militairen. De dienstplicht in Israel duurt drie jaar en er volgen nog eindeloze herhalingen dus je bent in feite bijna je leven lang militair. Je wordt als het ware als militair geboren. De politiek wordt geregeerd door militaire standpunten en dat zit op slot. In Caïro is het faraonisch museum, een soort openlucht museum, opgedeeld in een aantal kleine musea. Een daarvan gaat over de oorlogen. Ik was daar met een groepje mensen en kreeg een rondleiding. De Egyptische gids vertelde over de
10
oorlog met Israel en beweerde dat Egypte deze oorlog heeft gewonnen. Aan het eind van zesdaagse oorlog stond Sharon echter al aan de andere kant van het Suezkanaal en was feitelijk al onderweg naar Caïro, maar is toen teruggefloten door de VS. De gids verklaarde zijn uitspraak echter door te zeggen dat Egypte uiteindelijk de Sinai heeft teruggekregen. Daar was het Egypte om te doen, namelijk het terugkrijgen van de Sinai. Het directe gevecht hebben we dan misschien verloren, maar uiteindelijk hebben we de Sinai teruggekregen en dus de oorlog gewonnen. Dat beeld kom je in veel landen zeer sterk tegen, het uitvergroten van de eigen positie en het uitvergroten van de eigen belangen. Religieus kun je dit dan weer vertalen met religieuze zaken die worden uitvergroot en dit kan dan leiden tot een vorm van fundamentalisme. Eigenlijk kun je zeggen dat je in Egypte een politiek fundamentalisme hebt en een religieus fundamentalisme waarmee het lastig is gesprekken te voeren die tot een breder perspectief en genuanceerder standpunten leiden. Zolang een dergelijke dialoog niet mogelijk is, blijft het Palestijns-Israëlisch conflict in alle hevigheid voortduren. Het conflict zit muurvast. Het Westen kan daar wat dat betreft weinig aan veranderen.
11
