Het gebouw als speelobject Een studie naar bespeelbare daken. In opdracht van Sport en Recreatie Rotterdam

Het gebouw als speelobject Een studie naar bespeelbare daken In opdracht van Sport en Recreatie Rotterdam

Inhoudsopgave Inleiding.................................................................................................................

3

1. 

Inventarisatie Voorbeelden van gerealiseerde speeldaken................................................................... Algemene technische, programmatische en financiële consequenties................................ Conclusies................................................................................................................

5 19 23

2.

Case studies Vier gerealiseerde speeldaken in Nederland.................................................................. Conclusies...............................................................................................................

24 42

3.

Ontwerpmogelijkheden voor bespeelbare daken Bouwstenen............................................................................................................. Do’s en don’ts..........................................................................................................

45 54

4.

Ideevorming voor De Bloemhof Schetsmatige aanzet en voor educatieve sporten speeldaken........................................

56

5.

Samenvatting, conclusies en aanbevelingen...........................................................

62

Bronvermeldingen via webadres..................................................................................

64

Inleiding

Renovatie dakterras Groothandelsgebouw Rotterdam.

Scholen Nieuwstr. Rotterdam, Arconiko architecten, 2008

Dak voorzien van basketkooi bruikbaar voor twee scholen en een BSO. Tevens wordt het dak als schaatsbaan gebruikt.

Buitenruimte BSO het Steigertje. Huidige situatie.

Wens tot uitbreiding BSO op het dak.

BSO in het nauw. Welstand Rotterdam staat de uitbreiding niet toe. Het Groothandelsgebouw heeft de status monument.

Inleiding Rotterdam stimuleert meervoudig ruimtegebruik, onder meer door de aanleg van groene daken. Tegelijkertijd is er gebrek aan voldoende kwalitatieve bespeelbare, sportieve en educatieve buitenruimte. Dit heeft bij de Dienst Sport en Recreatie Rotterdam tot de gedachte geleid om meer daken geschikt te maken voor sport en spel. Met name voor multifunctionele accommodaties en brede scholen kunnen bespeelbare daken een toegevoegde waarde hebben. Onbekend maakt onbemind. De vraag van de dienst Sport en Recreatie Rotterdam was dan ook om een verkennende studie uit te voeren naar de mogelijkheden en beperkingen van het realiseren van bespeelbare daken. Dit rapport is het resultaat van deze studie. Het eerste hoofdstuk is een inventarisatie van inspirerende voorbeelden van speeldaken. Onder deze noemer scharen we daken met een speelfunctie, een sportfunctie, een educatieve functie of een combinatie hiervan. Ook brengt dit hoofdstuk enkele algemene programmatische, financiële en technische consequenties in kaart. Het tweede hoofdstuk gaat dieper in op vier Nederlandse cases, namelijk de speeldaken op sportcentrum Caland Lyceum, lagere school De Vijver, kinderdagverblijf De Gouden Koets en middelbare school het Bredero College. Van deze praktijkvoorbeelden zijn de sterke en zwakke punten van het ontwerp, de toegevoegde waarde in het gebruik en de mening van architect en gebruikers onderzocht. De resultaten van deze analyse zijn in hoofdstuk drie vertaald in bouwstenen voor het ontwerpen van bespeelbare daken. Het laatste hoofdstuk geeft een voorbeeld van het gebruik van deze bouwstenen in de vorm van twee schematische ontwerpvarianten voor een bespeelbaar dak op de nieuw te realiseren MFA Bloemhof aan de Putse Bocht in Rotterdam. Wij hebben met veel plezier aan deze studie gewerkt. Het principe van een bespeelbaar dak is niet alleen functioneel, het heeft verbeeldingskracht en zet aan tot creatieve en vernieuwende oplossingen. Door daken bespeelbaar te maken worden sport- of onderwijsgebouwen actief onderdeel van de activiteiten die ze huisvesten. Om deze potentie waar te maken moeten ze wel met zorg worden ontworpen. Wij hopen hiervoor met deze studie een aanzet te geven.

3

1. Inventarisatie > historische voorbeelden

4

Hangende tuinen van Babylon, bron:Wikipedia

William H. Allen in ‘Civics and Health’ (1909)

“Geef de kinderen parken en pieren, daktuinen en speeltuinen waarin ze mogen spelen, en laat de rest aan hen over.” William H. Allen in ‘Civics and Health’ (1909)

Engeland, vrouwenclub speelt golf, circa 1960

1. Inventarisatie - Wat is er al gerealiseerd op het gebied van speeldaken? - Wat is bekend over sporten speeldaken? Het oudst gevonden voorbeeld van gebruiksdaken zijn de hangende tuinen van Babylon, nabij het huidige Bagdad. Deze zijn rond 600 voor Christus gebouwd om Anytus, de kersverse en teneergeslagen bruid van Nebukadnezar, op te vrolijken. Zij kwam uit een groene streek. De tuinen moesten haar helpen wennen aan het leven in het grote Babylon. Lange tijd is er weinig aandacht geweest voor de “vijfde gevel”. Dit is het gevolg van de voorkeur voor het platte dak van het modernisme, de leidende architectonische stroming van de 20e eeuw. In tegenstelling tot schuine daken is het platte dak immers niet zichtbaar. Voor modernisten is het dak een puur functioneel element. Het is niet meer dan de plek waar noodzakelijke infrastructuur van het onderliggende gebouw doorheen steekt, zoals schoorstenen en trappenhuizen. Een van de weinige modernistische architecten die het dak wel betrok in zijn ontwerpen is Le Corbusier. Hij zag het gebruik van het dak als een natuurlijke voortzetting het interieur naar het exterieur. Op woonhuizen als Villa Savoye ontwierp hij terrassen met een eigen entree, zonneschermen en zelfs meubilair dat in het beton van de dakconstructie werd meegegoten. In 1952 realiseerde hij met Unité d’Habitation in Marseille een verticale tuinstad met dakterras voorzien van een zwembad, theatertje, hardloopbaan en wasserette. Het woningcomplex met 337 appartementen werd ontworpen voor mensen die tijdens de tweede wereldoorlog hun huis waren kwijtgeraakt. In stedelijke gebieden met een grote dichtheid is gebruik van het dak van alle tijden. Inspirerende voorbeelden van bespeelbare daken worden bijvoorbeeld in New York aangetroffen, waar ruimtegebrek de belangrijkste reden is om creatief om te gaan met het dakoppervlak.

5


informal play in NYC 1943 “Children have not forgotten howzijn toniet play, but adults have forgotten to leave inom cities, andruimte timevrij out of school, Informeel spel in NYC, 1943: “Kinderen vergeten hoe te spelen, maar volwassenen zijn space vergeten in steden te houden, en tijd vrij van school”, H. Civis Allen inand ‘Civcs and Health’ (1909) home work”, William Allen in Health

6


Unité d’Habitation, Marseille, Le Corbusier, 1952

7

1. Inventarisatie > hedendaagse voorbeelden

The BasketBar, Universiteitsterrein, Utrecht, NL architects, 2004

Verzonken in het maaiveld biedt een kleine arena toegang tot de bar onder de basketbalkooi voorzien van een cirkelvormig daklicht. 8

Hedendaagse voorbeelden De hedendaagse architectuur kenmerkt zich in tegenstelling tot het eerder besproken modernisme door een grote variëteit in gebouwvormen. Toch is het ontwerpen van daken als gebruiksruimte geen dagelijkse praktijk. De motieven voor het bespeelbaar maken van daken lopen uiteen. Het kan zijn ingegeven door stedenbouwkundige inpassing, zoals bij de bibliotheek van de TU Delft, of door de behoefte aan of noodzaak tot meervoudig ruimtegebruik. Als daken beloopbaar zijn, kunnen ze ook tijdelijk een speelfunctie krijgen. Sporten of spelen op grote hoogte geeft een extra dimensie. Een bijzonder voorbeeld is het potje tennis van Andre Agassi en Roger Federer in het kader van de Dubai Duty Free Men's Open op het tot tennisbaan omgebouwde helicopterplatform van Hotel Burj Al Arab. Wanneer daken integraal worden meegenomen in de architectuur leidt dit tot verrassende resultaten, zoals blijkt uit het volgende overzicht.

City of London School

Tennis court op het helicopterplatform van Hotel Burj Al Arab

9


10

Kenmerken: -  Geen plein met traliehek maar besloten dakroute met focus op het vloervlak. -  Uitdagend perspectief voor kinderen. -  Goede zichtrelatie tussen het dak en de omgeving.

Naam:

Creche Krausesvej

Type gebouw:

Kinderdagverblijf

Architect:

Dorte Mandrup architecten

Soort dak:

Speeldak

Locatie:

Kopenhagen, DK

Oplevering:

2005, nieuwbouw

Kenmerken:

Naam:

Fuji Kindergarten

- Arena-opstelling met uitzicht op een besloten speelveld en de omgeving.

Type gebouw:

Kleuterschool

Architect:

Takaharu en Yuji Tezuki met Kashiwa Sato

-  Sterke relatie tussen binnen en buiten en tussen het dak en het plein.

Soort dak:

Speeldak

Locatie:

Tokio, JP

-  Binnenplaats heeft dubbelfunctie als opvang voor regenwater.

Oplevering:

2006, Nieuwbouw

11


12

Kenmerken: - Combinatie van beslotenheid en uitzicht. - Doorlopende gevel biedt beschutting, zodat aanvullende beschutting niet nodig is.

Naam:

Rooftop Nursery

Type gebouw:

Kinderdagverblijf

Architect:

WHAT_Architecture!

Soort dak:

Speeldak

Locatie:

Londen, GB

Oplevering:

2006, nieuwbouw

Kenmerken: - Diversiteit in beleving door hoogteverschillen. - Compleet park met groen en water. -  Door het op een mall te situeren was het mogelijk een park in het hart van Londen te maken.

Naam:

Jubilee Park

Type gebouw:

Winkelcentrum

Architect:

BDP London

Soort dak:

Groen en water dak

Locatie:

Londen, GB

Oplevering:

2001, nieuwbouw

13


14

Kenmerken:

Naam:

School of art design and media Nanyang

- Constructie van het gebouw vormt veranderlijk grasdak.

Type gebouw:

Universiteit

Architect:

CPG Consultants Pte

Soort dak:

Landschapsdak

Locatie:

Singapore, SG

Oplevering:

2007, nieuwbouw

-  Openbaar toegankelijk landschapsdak met goed zicht / sociale controle.

Kenmerken: -  Belangrijkste aanleiding voor grasdak is inbedding in de omgeving. -  Direct toegankelijk vanaf het maaiveld.

Naam:

TU Delft

Type gebouw:

Universiteitsbibliotheek

Architect:

Mecanoo architecten

Soort dak:

Landschapsdak

Locatie:

Delft, NL

Oplevering:

1998, nieuwbouw

15


+ extra plaatje

16

Kenmerken: -  Houten dek op maaiveld gaat over in beloopbaar dak. -  Meervoudig ruimtegebruik belangrijkste aanleiding. - Verschillen in profilering maken het dak zelf tot speelobject.

Naam:

Maritime Youth House

Type gebouw:

Zeilclub en youth house

Architect:

BIG architects

Soort dak:

Houten speeldak

Locatie:

Kopenhagen, DK

Oplevering:

2004, nieuwbouw

Kenmerken: -  Burgemeester van Chicago heeft als doel om de stad ‘Google-green’ te maken. Het educatieve groene dak van het stadhuis is een uithangbord voor dit beleid.

Naam:

Chicago City Hall

Type gebouw:

Stadhuis

Architect:

McDonough + Partners

Soort dak:

Educatief groendak

Locatie:

Chicago, USA

Oplevering:

2001, renovatie

17


Maximale openheid sluit aan op de bijzondere lesmethodiek.

Private ontwikkeling, waarbij strikte Japanse overheidsregels konden worden losgelaten. Bovendek voorzien van glijbaan en touwladders.

Fuji Kindergarten, architect Takaharu + Yui Tezuka, Tokyo, 2006

De daklichten en touwladders staan in directe relatie tot de onderliggende lesruimtes. 18

Kennis Om inzicht te krijgen in de functionele, constructieve en financiële consequenties van speeldaken is een aantal personen ondervraagd die hier vanuit verschillende expertises ervaring mee hebben. - Ruud van Asch, Basalt Bouwadvies, Nieuwegein - Willem Klaverveld, ABT Bouwtechnisch adviesbureau, Delft - Marlies Rohmer, Architectenbureau Marlies Rohmer, Amsterdam -  Eric van Veen, Krajicek Foundation, Den Haag Daarnaast is bij een aantal productleveranciers navraag gedaan naar de technische mogelijkheden en kosten van gebruiksdaken. Deze inventarisatie leidt tot een aantal algemene inzichten met betrekking tot het realiseren van bespeelbare daken. In hoofdstuk 3 zijn deze specifieker gemaakt voor verschillende soorten bespeelbare daken.

Yokohama Port Terminal, JP, Farshid Meussavi + Polo, 2002

Het Spectrum Den Haag, Architectenbureau Marlies Rohmer, 2005

Foto: Alexander van der Meer 19

1. Inventarisatie > kennis

Functionele consequenties Het bruikbaar maken van een dak behelst meer dan een technische ingreep. Er moet goed worden nagedacht over de functie van het dak in relatie tot het maaiveld en tot de onderliggende bebouwing. Met betrekking tot het eerste aspect is Eric van Veen vanuit zijn ervaring met het Caland Lyceum in Amsterdam Osdorp niet enthousiast. Een bespeelbaar dak voegt in zijn ogen niets of nauwelijks iets toe aan de levendigheid in de wijk. Ouders komen er niet zomaar even bij zitten en er is weinig sociale controle. Het beheer van bespeelbare daken is dan ook lastig. Dit is ook de ervaring van Marlies Rohmer, die al bij drie scholen sportdaken heeft gerealiseerd. Met name de openbaarheid van het dak blijkt een probleem. Bij het Spectrum in Den Haag ging de deur dan ook vanaf het begin op slot. Van Veen denkt dat sportdaken op Brede Scholen het meest voor de hand liggen. In Zoetermeer realiseert de Krajicek Foundation op dit moment zo’n plek (Palenstein, oplevering voorjaar 2010). Van Veen: “Als er goede begeleiding aanwezig is, met een stevige positieve groep, hoog niveau sporten en misschien met een vorm van sportbuurtclub dan is er iets geweldigs van te maken. Gewoon loslaten voor de buurt vraagt om problemen denk ik.” Met betrekking tot de onderliggende bebouwing dient rekening gehouden te worden met geluidsoverlast en mogelijke lekkages. Zeker in het geval van een sportdak moeten maatregelen getroffen worden tegen doordreunen. Aan de ene zijde is het voor de hand liggend om in het geval van een school een sportdak boven een sportzaal in plaats van klaslokalen te situeren om de overlast te beperken. Aan de andere zijde is de stalen dakconstructie die in de regel voor sportzalen wordt toegepast minder geschikt dan beton als het gaat om vering en doordreunen. Er dient in ieder geval rekening gehouden te worden met een versteviging van de constructie –dus hogere liggers- en het dilateren van het bouwdeel waar het sportdak op is gesitueerd. Lekkages kunnen voorkomen worden door toestellen niet te verankeren maar losstaand en toch stabiel op de doorlopende ondervloer te plaatsen. Ook wanneer kinderen aan deze losstaande objecten hangen, dient de opstelling zo te zijn geconstrueerd dat er geen beweging in het object ontstaat. Ook verankering van balustrades aan de dakrand dient te worden voorkomen. Een mogelijke oplossing is het hek te bevestigen aan de gevel waaraan de bevestiging is gerealiseerd, zodat zelfs bij veelvuldig leunen door meerdere personen geen lekkage ontstaat aan het dakpakket. Andere functionele aspecten die Marlies Rohmer aanraadt om rekening mee te houden zijn: toegankelijk maken van het dak met een lift en goede verlichting op het dak. Daarnaast is het ook verstandig om een aangrenzende opslagplaats voor sporten speelspullen te maken en bankjes en afvalbakken te plaatsen.

20

Constructieve consequenties De constructieve consequenties van het bespeelbaar maken van een dak zijn groot. Volgens het Bouwbesluit moet normaal gesproken rekening worden gehouden met een dakbelasting van 100 kg/m2. Voor een sporten/of speeldak wordt dat 400 a 500 kg/m2. Dit betekent dat een bestaand dak in de regel niet aangepast kan worden tot speeldak, zonder dat er grote ingrepen plaats moeten vinden. Deze bestaan bijvoorbeeld uit het plaatsen van een extra kolommenrij onder een ligger of het overkluizen van het bestaande dak met een totaal nieuwe constructie. Volgens Willem Klaverveld maakt het niet zoveel uit of de onderliggende constructie van hout, beton of staal is. Met staal kun je grotere overspanningen maken, maa het veren van de onderconstructie is een aandachtspunt. Financiële consequenties De belangrijkste kostenfactoren voor bespeelbare daken zijn: - Het versterken van de constructie - Brandwerendheid van de onderzijde van het dak - Aanvullende veiligheidseisen (hekwerken, vluchtwegen etc.)‫‏‬ De inschattingen voor de kosten van het bespeelbaar maken van daken lopen sterk uiteen. Ruud van Asch houdt rekening met een toeslag van tussen de €200,- en €500,- per m2. Het is niet mogelijk gebleken om veel financiële gegevens boven tafel te krijgen van gerealiseerde projecten. Dit komt ondermeer omdat de kosten niet makkelijk zijn te destilleren uit de totale bouwkosten. Voor een recent project van Marlies Rohmer architecten kwamen deze op €176.600,00 voor een dak van ruim 300 m2. Dat komt neer op bijna €600,- per m2. De kosten voor de dakafwerking en de sportkooi bedragen ongeveer 35% van het totaal en de extra gevel ongeveer 25%. De overige kosten zijn voor het trappenhuis en extra stopplaats voor de lift en opslagen. De experts stellen dat in het geval van een bespeelbaar dak iedere situatie apart bekeken moet worden. De belangrijkste variabelen die de uiteindelijke kosten bepalen, zijn: - De grootte van het dakoppervlak - De verwachte hoeveelheid gebruikers (in relatie tot vluchtwegen)‫‏‬ - Het type sport - Eventuele aanwezigheid van tribunes In ieder geval is een bespeelbaar dak altijd duurder dan een normaal dak. Daarom is het eigenlijk alleen voor de hand liggend bij een hoge stedelijke dichtheid (ruimtegebrek op het maaiveld) en een hoge grondprijs. Een oplossing kan ook worden gevonden aan de opbrengstenzijde door het dak te verhuren aan derden.

21

1. Inventarisatie

Conclusies Bijna alle voorbeelden zijn van recente datum (minder dan 10 jaar oud). Het lijkt er dus op dat het bespeelbare dak in opkomst is. Bespeelbare daken zijn bijna zonder uitzondering onderdeel van een gebouw met een onderwijs- of sportfunctie. Bij de Nederlandse voorbeelden van gebruiksdaken is er meestal sprake van een plat dak dat stenig wordt ingericht. Dit gebeurt vooral additioneel en wordt er weinig gebruik gemaakt van de specifieke kwaliteiten van het dakvlak. De meest prikkelende voorbeelden komen uit het buitenland, met name uit Scandinavië en Azië. Soms is het bespeelbare dak integraal onderdeel geworden van de architectuur. Het enige voorbeeld waarbij een relatie ontstaat tussen het dakvlak en het interieur is de Fuji Kindergarten in Tokyo. Het gebouw wordt dan een waar speelobject. Wat verder opvalt is dat de meeste daken monofunctioneel zijn. Daarbij zijn grofweg twee varianten te herkennen. De eerste is een vlak en stenig dak dat is ingericht met enkele speel- of sporttoestellen. Bij de tweede variant heeft het dak een bijzondere materialisering –groen, hout. Het dak is geïntegreerd in de architectuur, maar biedt buiten de dakvorm geen verdere spelaanleiding. In het eerste geval betreft het meestal een vlak dak, in het tweede geval een geïntegreerde dakvorm. Combinaties zijn niet aangetroffen. Tenslotte ontbreken op de bespeelbare daken meestal een aantal basisinrichtingen die je bij sporten speelplaatsen op maaiveldniveau wel aantreft, zoals bankjes en prullenbakken. De beschikbare kennis ten aanzien van bespeelbare daken is casus gerelateerd. Er zijn weinig vuistregels of richtlijnen bekend. Wat we weten is dat de belasting van een gemiddeld sport- of speeldak 4 á 5 keer groter is dan van een regulier dak en dat de meerkosten zich bevinden tussen de €200,- en €600,- per m2. Maar iedere situatie is zo specifiek dat het eigenlijk niet relevant is om met kengetallen te werken. De functionele consequenties van bespeelbare daken zijn groot. Bijzondere aandacht dient besteed te worden aan de openbaarheid van het dak en aan mogelijke geluidsoverlast in de onderliggend bouwvolume.

22

Schouwburgplein Rotterdam, NL, West 8, 1997. Foto: Jeroen Musch

Multifunctioneel plein op het dak van een parkeergarage. De beweegbare masten en diversiteit in profilering van de ondergrond bieden spelaanleiding voor jong en oud. 23

2. Case studies > Matrix

24

2. Case studies -  Vier gerealiseerde projecten in Nederland; bezocht en besproken. -  Welke technische, programmatische en financiële consequenties consequenties gelden er? -  Welke conclusies en aanbevelingen kunnen worden gegeven? Naast de algemene inventarisatie van projecten in binnen- en buitenland zijn er als case studies vier locaties bezocht. Het doel hierbij is te achterhalen hoe de sport- speeldaken functioneren in dagelijks gebruik en te constateren of de beoogde visies vanuit de planontwikkeling na oplevering stand hebben gehouden. Waar mogelijk is er gesproken met de opdrachtgever, architect, constructeur en eindgebruiker. Hierbij is gevraagd waarom er gekozen is voor de sport- of speelvoorziening op het dak. Per case study zijn de meest relevante resultaten bondig in de tekst opgenomen. Met onderstaande personen is gesproken om beter inzicht te krijgen op het gebied van functionele, constructieve en financiële consequenties. -  Dick van Gameren, Architectenbureau Van Gameren, Amsterdam -  Dhr. Roelofsen Kalkulatie Buro Sneek, Sneek -  Lex Bruman, Stadsdeel Osdorp, Gemeente Amsterdam -  Hoofdconcierge Dhr. Willem Wieder, De Vijver Wij stelden hen onder meer de volgende vragen: - Wat waren de belangrijkste motivaties en/of barrières om het dak te realiseren? -  Wat zijn kenmerkende aspecten geweest in verband met kosten en/of constructie? -  Wordt het dak nog steeds goed gebruikt? -  Wat waren de leerpunten?

25

2. Case studies > OBS De Vijver

26

OBS De Vijver Locatie: Opdrachtgever: Architect: Oplevering: Gebruiksfunctie: Gebruiksoppervlakte:

Kikkerbeetlaan 27, Den Haag Dienst OC&W Den Haag, De Compaan Architectenbureau Marlies Rohmer 2001 Sportveld, niet (meer) openbaar toegankelijk 280 m2

27

2. Case studies > OBS De Vijver

Projectomschrijving De Vijver Basisschool De Vijver ligt in Wateringseveld, een nieuwe stadsuitbreiding van Den Haag. De Vijver bestaat uit een openbare basisschool (OBS), een dagopvang voor gehandicapte kinderen, een sporthal en een zwembad. Een brede houten trap, die ook als tribune gebruikt kan worden, leidt naar een hoger gelegen speelplaats op het dak van de fietsenberging en verder naar een extra buitensport- veld op het dak van de sporthal. Vanaf het dak kijken de kinderen uit over de wijk en gezien vanuit de wijk vormt het een markant herkenningspunt. Via een stalen roostertrap die langs de sporthal loopt kom je op het sportdak wat aanvankelijk als openbare ruimte van de omliggende wijk bedoeld was. Met dit ontwerp wilde de architect een ’beklimbare school’ maken om sport en spel te stimuleren en zo het fenomeen van het overgewicht van jongeren helpen te bestrijden. Zo confronteert het gebouwconcept de kinderen ook met ‘gevaar’, iets waarvan de ouders en de maatschappij de kinderen vandaag maximaal probeert af te schermen. Het eerste idee van de ontwerpster om de wanden van de sporttoren als klimwan- den op te vatten werd echter niet uitgevoerd. Er is een beperkte hoeveelheid buitenruimte, maar de architect is hier creatief mee omgegaan door het complex te voorzien van aardig wat meervoudig ruimtegebruik. Zo is er naast het sportdak ook een speelplaats op het dak van de fietsenstalling gesitueerd. Toelichting Marlies Rohmer (architect) Het initiatief voor het ontwikkelen van het sporten speeldak als vijfde gevel lag bij Marlies Rohmer. In gesprek licht zij toe dat zowel de jongeren vanuit de school en omliggende buurt als de bakenfunctie van het gebouw in de wijk hiervoor de motieven waren. Ook vormde de beperkte ruimte van het kavel een belangrijk motief voor het meervoudig ruimtegebruik. Als barrières bij de totstandkoming noemt ze met name geld en geluid. Het dak is uitgevoerd voor driehonderdduizend euro, waarbij er noodgedwongen gekozen is voor een sobere afwerking, waarmee toch een krachtig beeld is gemaakt. In verband met geluidsoverlast is er voor gekozen om het sport- speeldak op de gymzalen te plaatsen. Een duidelijk leerpunt was de mate van openbaarheid van het dak. In eerste instantie behoorde zowel het plein van de school als het dak tot de openbare ruimte van de omliggende wijk. Na problematiek op het gebied van beheersbaarheid en hieruit volgend vandalisme is er voor gekozen om deze plekken afsluitbaar te maken. Als do’s en don’ts adviseert Marlies Rohmer vooral goede verlichting te plaatsen en benadrukt ze de wens om, wanneer mogelijk, een lift op te nemen. Tevens blijkt het van belang dat het ontwikkelen van een speeldak al in de schetsfase als kernpunt dient te worden opgenomen en niet als sluitpost zou moeten worden toegevoegd.

28

Observaties Het door een gaashek omsloten dak biedt uitzicht over het speelplein, de wijk en het omliggende groen. Tegelijkertijd is er hierdoor, op deze hoogte, geen beschutting tegen de elementen. De combinatie van zon en wind zorgt in de zomer voor een rode en uitgedroogde huid. “Alsof je de hele dag gezeild hebt, als je op een dag een paar uurtjes op het dak doorbrengt”, zo vertelt de locatiemanager ons. Kinderen hebben altijd begeleiding nodig wanneer ze de steile roostertrappen richting het dak beklimmen. Voor kinderen met hoogtevrees kan de hoogtebeleving door de open trap angstaanjagend over komen. Het hek van het 'sportdak' loopt met z'n constructie door tot aan de bovenzijde van de begane grond. Hierdoor is het mogelijk geworden om de gevelafwerking relatief eenvoudig (lees: kostenbesparend) uit te voeren. Het valt op dat de ballen het gaashek van binnenuit beschadigen. In het strijklicht geeft dit een rommelig beeld van het hek, dat juist een strak architectonisch volume moet verbeelden. De opbouw van het dakvlak zelf is voldoende geïsoleerd met betrekking tot contactgeluid, zo blijkt uit de toelichting van de gebruiker. Het dak kent conventionele stenige tegelafwerking. Zodoende is het meer een verhoogd speelplein dan een echt sportdak. Het veld is bekleed met tegels van 60 bij 60 cm die hier en daar al behoorlijk ongelijk liggen en wiebelen. Rondom het veld zit een opstaande dakrand die als gevaarlijk wordt ervaren, de kinderen struikelen hier over. Aan weerszijden hangen twee baskets. Belijning mist echter. Ook wordt er wel voetbal of slagbal gespeeld. Aangezien de bal makkelijk over het hek gaat is het dak hier minder geschikt voor. Juist bij het gebruik van dit dak zou je een bovengaas verwachten. Het wordt als een gemis ervaren dat er geen opbergruimte is op het sportdak. Ook is er geen zitgelegenheid maar daar is op dit formaat sportveld ook eigenlijk geen ruimte voor. De Vijver is ondanks wat verbeterpunten positief over het sportdak en er wordt in de zomer dan ook veelvuldig gebruik van gemaakt.

29

2. Case studies > BSO De Gouden Koets

30

BSO De Gouden Koets Locatie: Opdrachtgever: Architect: Oplevering: Gebruiksfunctie: Gebruiksoppervlakte:

Gerard Doustraat 175, Amsterdam Stadsdeel Oud zuid en Combiwell Claessens Erdmann Amsterdam 2003 Speeldak, MF verblijfsruimte 70 m2

31


Projectomschrijving De Gouden Koets Aanleiding voor het speeldak vormt het initiatief van het stadsdeel Amsterdam Oud Zuid om de uitbreiding van de naastgelegen Albert Heijn winkel te koppelen aan de aanleg van een passage met daarin opgenomen onder andere een kinderopvang. Gecombineerd zijn in het gebouw ruimtes gereserveerd voor buitenschoolse opvang. Er zijn twee buitenspeelplaatsen, één op het speeldak en één in het binnenhof op de begane grond. Om het kinderdagverblijf op deze plek te kunnen realiseren moet op het dak het vereiste aantal vierkante meters buitenspeelruimte gerealiseerd worden. Door te voldoen aan de wens vanuit de buurt om op het speeldak beplanting toe te voegen wordt tevens de uitstraling naar het openbaar gebied en omliggende bebouwing verbeterd. Toelichting Hans Blaas (directeur) Dit is het enige project met privaat/publieke samenwerking tussen een Albert Heijn en een BSO in Nederland dat uitgevoerd is. De renovatie is een samenwerkingsverband tussen het stadsdeel en Albert Heijn, Combiwel en BVD Tweewielers (fietsenwinkel met stalling voor de buurt). Naast een bijdrage uit het optimaliseringbudget, is ook subsidie voor de fietsenstalling en het kinderdagverblijf verkregen uit het Stedelijk vernieuwingsfonds, Stimuleringsbijdrage Kinderopvang en het Mobiliteitsfonds. De buurt was overwegend positief, maar huiverig voor kinderlawaai en wilde een groene aanblik. Vanuit de buurt was men bang dat er geluidsoverlast zou ontstaan van spelende kinderen. Door beplanting aan de randen van het speeldak is enigszins geprobeerd dit tegen te gaan. Tevens wordt door de rubberen bestrating het geluid gedempt. De gecombineerde ontwikkeling met de naastgelegen winkelpassage, voorzien van speelruimte op het dak, maakte het mogelijk om aan het verplichtte aantal vierkante meters voor een BSO te voldoen. De opzet was om kinderen vanuit de Albert Heijn kort verblijf op de extra ruimte binnen de BSO aan te bieden. “Een soort veredelde ballenbak”. Dit bleek niet te werken, waarna het dak exclusief voor de BSO bruikbaar werd gemaakt. BN’ers, ouders van de kinderen van De Gouden Koets, kunnen tegenwoordig het dakterras afhuren voor besloten feestjes in het weekeinde. Dit komt de exploitatie van de BSO zeker ten goede.

32


Observaties De entree tot het dak is binnendoor de BSO te bereiken. De opstaande omheining en het niveauverschil met de zandbak die achterin op een hoger niveau ligt geeft een goede beschutting. Om voldoende licht in het binnenhof en de onderliggende verdieping te krijgen is de railing op het speeldak zo transparant mogelijk gemaakt met gehard glas en smalle staanders. Er is hierdoor ook goed overzicht. De zonering onderscheidt zich naast hoogteverschil ook in de oppervlakteafwerking. Stenen tegels rond de zandbak en rubberen tegels op het lagergelegen niveau. Afwatering is een probleem gebleken vanwege een te klein aantal afvoeren en zand dat de doorvoer onder de tegels verstopt. Een speeldak vereist een zware dakconstructie, wat hoge kosten met zich meebrengt (zeker 5x zoveel als bij een gewoon dak). Bij dit project is (vanwege de kosten) gekozen voor een zo licht mogelijke constructie. Hierdoor kan de zandbak bijvoorbeeld niet helemaal vol met zand en kunnen zware parasols niet overal op het dak neergezet kunnen worden. De meerwaarde van het project is niet alleen te vinden in de fysieke opwaardering en intensivering van het ruimtegebruik, maar vooral ook in het creëren van een sociaal en economisch trefpunt voor wijkbewoners, waarin profit en non-profit functies elkaar versterken.

33

2. Case studies > Sportcentrum Caland

34

Sportcentrum Caland Locatie: Opdrachtgever: Architect: Constructeur: Oplevering: Gebruiksfunctie: Gebruiksoppervlakte:

Eliza van Calcarstraat 2, Amsterdam Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Osdorp DAF-architecten Van Der Vorm engineering 2008 Meervoudig sportveld 10.000 m2

35


Projectomschrijving Sportcentrum Caland Het nieuwe sportcomplex beslaat een breed scala aan sportvoorzieningen, waaronder twee sporthallen, twee gymzalen, een dojo voor vechtsporten plus enkele aerobic- en fitnessruimten. Op het dak is in samenwerking met de Krajicek Foundation een openbaar sportveld tot stand gekomen, waarop uiteenlopende balspelen gespeeld kunnen worden. Het ontwerp maakt deel uit van een herontwikkeling van het Caland-terrein, dat ook een middelbare school en woningen bevat. Dankzij de toepassing van split levels blijft de omvang van het complex beperkt. De variabele dakhoogten van het complex versterken de landschappelijkheid van het gebouw. Naast de toegang binnendoor is het sportdak ook vanaf de eerste etage openbaar toegankelijk. Een relatief brede en luie trap vouwt zich langs de gevel en biedt toegang tot het weidse sportveld voorzien van een zachte Eputam kunststof buitensportvloer. Verschillende kleurzones onderscheiden de verschillende balspelen. Langs de gehele dakrand is een bank aangebracht en aan de bovenzijde van het hoge hekwerk is rondom TL-verlichting aangebracht. Naast de opbouw op het dak, een omhekte technische eenheid waarin alle installaties zijn ondergebracht, staan tafeltennistafels en een skate ramp opgesteld. Verder is het grote dak geheel vrij van vaste opbouw en kent het een natuurlijke afwatering naar de dakrand door afstroming onder een dakhelling van zeven graden, vanuit de middellijn. De dagelijkse openingstijden lopen van 9:00 uur ‘s ochtends tot middernacht. Professionele sportbegeleiding is er op aanvraag en ook in materialen wordt vanuit de onderliggende verdiepingen voorzien. Toelichting van diverse betrokken Sportcentrum Caland is ontworpen door DaF-architecten te Amsterdam. Dit bureau heeft in relatie tot het sportdak tot aan de oplevering de esthetische directie gevoerd. Het traject bleek bij navraag niet zonder slag of stoot te zijn verlopen. In de eerste instantie was er een parkeerdak op het gebouw gepland. Ballast Nedam zou dit realiseren.Echter na meerdere ontwerprondes kon men het niet eens worden over de uitvoering hiervan. De Krajicek Foundation heeft hierna voorstel voor het uiteindelijke ontwerp mogen doen, waarbij Veacon de uitvoering heeft verzorgd. Kalkulatiebureau Sneek heeft voorafgaand hieraan het bouwkostenmanagement verzorgd. Gezien de afwijkende planuitvoering en het ondoorzichtige besluitvorming na navraag lijkt het dat geen van de partijen daadwerkelijk inzicht geeft in het proces of motivaties over de planvorming en/of de concrete uitvoering.

36


Observaties Een relatief brede, niet te steile trap biedt toegang tot het sportdak. Opvallend is de degelijke uitvoering van de houten vrijhangende bank langs het gehele hekwerk rondom. De kwalitatieve Eputam sportvloer voelt zacht aan en is voorzien van heldere lijnvoering. De leesbaarheid van de lijn- en kleurvoering is zeer goed. Enkele objecten zoals twee tafeltennistafels, de skate ramp en de technische unit voorzien van afschermend hewerk staan verankerd, de overige baskets en doeltjes staan los op de vloer geplaatst. Door deze op slimme wijze stabiel te plaatsen is dit volkomen veilig en is er minder kans op lekkage. De detaillering is overal degelijk uitgevoerd en alles is heel. Wel blijkt uit de gesprekken met Kalkulatie Buro Sneek dat zij hebben vernomen dat er klachten zijn over de kwaliteit van de skate ramp. Inderdaad bleek deze te dun uitgevoerd. Een punt waar zeker wat aan te doen is. Samengevat: een goed uitgevoerd sportdak van kwaliteit. Wel zeer eenduidig gericht op sporten, maar dat kan in dit geval het resultaat alleen maar ten goede komen.

37

2. Case studies > Bredero College

38

Bredero College Locatie: Opdrachtgever: Architect: Constructeur: Oplevering: Gebruiksfunctie: Gebruiksoppervlakte:

Meeuwenlaan 132, Amsterdam Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Noord Dick van Gameren en Bjarne Mastenbroek Pieters Bouwtechniek BV, Haarlem 2000 Entree, verblijfsruimte en basketveld 1.100 m2

39

2. Case studies > Bredero College

Projectomschrijving Bredero College De uitbreiding van de bestaande school voor HAVO en MAVO met een VMBO-opleiding voor onderwijs in technische en consumptieve vakken was een uitgelezen kans voor de school om iets aan het ruimtegebrek en het negatieve imago te doen. De hoofdingang van de school is gesitueerd op het dak van de nieuwbouw, één verdieping boven straatniveau, waarbij de scholieren via een trap eerst op de speelplaats terechtkomen voordat ze de school binnen gaan. Hierdoor is de hiërarchie van het gebouw na renovatie compleet omgedraaid. De staalskeletbouw is gerealiseerd vanuit een zeer beperkt budget. De nieuwe speelplaats bestaat uit verschillende plekken die een divers gebruik uitlokken. Aan de randen kunnen scholieren over de balustrade hangen om naar de straat te kijken en worden ze betrokken op de omgeving. Er is een omheind sportveld en een zone met banken en een hellend vlak. Via een luie landschappelijke trap komt men terecht in de binnentuin met een oude boom als centraal element. De nieuwe aula, refter en mediatheek plooien zich rond deze centrale buitenruimte. Erachter toont zich het grotere volume van de oude school. Niet alleen werd het volledige programma vertaald in een aantrekkelijk gebouw zonder het budget te overschrijden, door de nieuwe interactie met de buurt is vroegere overlast snel vergeten en heeft de school een nieuw positief imago verkregen. Toelichting Dick van Gameren (architect) Het dak is voorzien van tegels welke op een grid van rubberen dragers liggen ten behoeve van de geluidsisolatie naar de onderliggende kookafdeling en gymnastiekzaal. Het dak als groentetuin voor de onderliggende kookopleiding dienen. Het dak, via welke in eerste instantie de hoofdingang zou worden ontsloten, is openbaar toegankelijk tot aan het einde van de middag. Dan sluit het hek vooraan de trap die toegang biedt tot het dak. Op het dak, tegen de oudbouw, is de portiersloge geplaatst. Het contact met de straat werd als een belangrijk punt gezien in de planvorming. Door de nieuwbouw slechts één laag hoog te maken is het visuele contact de straat bewaard gebleven. Toch hebben de leerlingen een eigen beschutte omgeving en is de overlast voor de buurt door hangjongeren op straat beperkt. Door de toonaangevende vormgeving van de balustrade behoort het Bredero College tot één van de meest prominente gebouwen van Amsterdam Noord.

40

Observaties Helaas is de hoofdingang, die werd ontsloten via het dak, niet meer in gebruik. De ‘achterdeur’ die op straatniveau ligt wordt al geruime tijd als hoofdingang gebruikt. Hiermee is de belangrijkste functie van het dak als entree en verblijfsplek komen te vervallen. Zodoende is het dak geïsoleerd komen te liggen in de routing van de leerlingen en ligt ook het basketbalveldje er over het algemeen verlaten bij. Het dak is op meerdere plaatsen gaan lekken, doordat leerlingen veelvuldig tegen de balustrade leunden. De verankering van de bevestigingspunten is gaan scheuren en het vocht is door het dakpakket heen een weg naar binnen gaan zoeken. De tegels dekken de beschadigingen af. Zodoende is tijdige reparatie vaak lastig en ontstaan er hardnekkige lekkages. Naast de onzichtbaarheid van de hoofdentree vormen deze lekkages de reden om het dak zelfs niet meer te gebruiken. Ook bleek het voor de school lastig om het verbouwen van groente en de doorgaande route te combineren. Het dak vervuilde snel. De aarde belandde regelmatig op de tegels en te vaak werden de plantenbakken als afvalbakken gebruikt. Ondanks het naastgelegen hogere bouwvolume blijkt er voor de leerlingen toch te weinig beschutting om bij de meeste weersomstandigheden prettig op het dak te verblijven. De hoofdconciërge licht toe dat de leerlingen in de pauze helaas nog steeds hun sigaretje overdekt willen roken. De abri’s en de bomen in de omgeving bieden hen hierbij nog steeds meer beschutting.

41

2. Inventarisatie

Conclusies Algemeen - Bij alle cases is het gebruiksdak op nieuwbouw gesitueerd. - Zonder uitzondering zijn de daken van de cases voorzien van een stenige / harde ondergrond. -  Alleen bij De Vijver is het dak ingezet als architectonisch element. Bij de andere cases is het dak opgeborgen achter de gevel. - Alle onderzochte projecten hebben naast een sport- of speeldak ook nog een voorziening op het maaiveld. -  Speeldaken zijn meestal niet openbaar. In het geval van De Gouden Koets is het ook echt bedoeld als een afgesloten plek. De Vijver en ook het Brederocollege waren wel openbaar bedoeld maar zijn om toezichts of technische redenen afgesloten. - Alleen de Gouden Koets blijkt goed te functioneren als verblijfsplek. Technisch -  In alle gevallen is lekkage een aandachtspunt, vooral bij verankering van het hekwerk. Zo worden ook de toestellen niet verankerd om lekkages te voorkomen. -  Alle bezochte daken zijn glad en onbruikbaar bij vorst. -  Bij daken met een grote overspanning is de kans aanwezig dat er bij intensieve sportbelasting zoals bij het Sportcentrum Caland hinderlijke trillingen in de constructie ontstaan.

42

43

3. Ontwerpmogelijkheden > bouwstenen

44

sport

groen

additief

buitenom

spel

water

geïntegreerd

binnendoor

educatie

stenig

3. Ontwerpmogelijkheden voor bespeelbare daken - Wat zijn de bouwstenen? - Met welke Do’s & Don’ts dient rekening gehouden te worden? Bouwstenen Door de voorbeeldprojecten en Case Studies in een aantal herkenbare elementen te ontleden, ontstaat een eenvoudig overzicht van mogelijkheden voor het ontwerp van bespeelbare daken. Dit overzicht bestaat uit vier categorieën met ieder twee of drie varianten: 1. 2. 3. 4.

Gebruik: sport, spel of educatie Stoffering: groen, water of stenig Dakvorm: plat of geïntegreerd Ontsluiting: buitenom of binnendoor

Uit de geïnventariseerde voorbeelden blijkt dat meestal maar één variant per categorie wordt toegepast, en dat steeds dezelfde combinaties worden gemaakt (bijvoorbeeld een stenig dak met een sportfunctie op een plat dak). Door te spelen met de twaalf elementen van bovenstaande indeling is het mogelijk om tot meer verrassende oplossingen te komen. Denk bijvoorbeeld aan geïntegreerd dak, waarbij langs de glooiing een waterstroom loopt die uitmondt in een ondiepe vijver met stepping stones als speelobject, en het groen deels bestaat uit groenten en fruit voor een educatieve functie. De tekst in de navolgende paragraven van dit hoofdstuk beperkt zich vanwege het overzicht tot een beknopte beschrijving van programmatische, technische en financiële aspecten van de verschillende varianten voor de afzonderlijke categorieën.

45


Gebruik Sport De sportfunctie lijkt vanzelfsprekend voor een lagere- of middelbare school. Deze functie is ook denkbaar op een sporthal / fitnesscentrum, of als toevoeging aan een ontmoetingsplek zoals een bibliotheek of koffiebar. De meest voor de hand liggende sportfunctie is een basketbal- of voetbalveld. Het nadeel is dat dit een vrij eenzijdige functie is, die vooral geschikt is voor jongens. Door verschillende typen belijning op het dak aan te brengen kunnen eenvoudig ook andere sporten worden beoefend. Er kan ook gedacht worden aan andere functies zoals hardlopen en skaten. Deze functies dagen meer dan een basket- of voetbalveld uit tot bijzondere dakvormen. Een sportfunctie stelt hogere eisen aan het dak dan een speeldak. Ten eerste vraagt een sportdak in de regel om een grotere oppervlakte dan een speeldak. Dit vraagt dus automatisch om een bepaalde maat van de onderbouw. Ten tweede speelt geluidsoverlast een rol. Zeker bij een balfunctie (basketbal, voetbal) is het daarom aan te bevelen om deze niet direct boven klaslokalen te plaatsen. Een plaatsing boven andere sportzalen lijkt voor de hand liggend. Er dient dan wel rekening gehouden te worden met een verzwaring van de constructie. Een sportzaal dient kolomvrij te zijn en een verzwaring van de constructie betekent daarom in de regel een verhoging van de balken. Dit betekent dat de vrije hoogte van de sportzaal moet worden vergroot. Het is gebruikelijk om een sportzaal van een stalen dakconstructie te voorzien. In verband met geluid en vering ligt een betonnen constructie voor een sportdak meer voor de hand. Spel De belangrijkste doelgroep voor een speeldak zijn kinderen van 3 tot 12 jaar. Situering van een speelfunctie op een kinderdagverblijf of basisschool ligt dan ook voor de hand. Maar ook op commerciële functies zoals een winkelcentrum kan een speeldak een toegevoegde waarde hebben. De enige vereisten voor een speeldak zijn dat het dak beloopbaar is en dat het veilig is. Daarom kan een speeldak al worden gerealiseerd op een klein dakoppervlak, is het eenvoudig in te passen –ook bij bestaande bouw- en relatief goedkoop. Eventuele toestellen kunnen los op het dak worden geplaatst, maar het dak zelf kan ook bespeelbaar worden gemaakt door belijning of variatie in stoffering.

46

Educatie Een educatief dak wordt vooral interessant wanneer het iets toevoegt aan de functie van de onderliggende bebouwing. Te denken valt aan Brede Scholen, die op de eigen locatie een naschools programma aan willen bieden. De meest voor de hand liggende vorm van een educatief dak is hier waarschijnlijk een schooltuin. Hier kunnen de scholieren zelf hun groente en fruit telen en dat verwerken tijdens een kookcursus. Een stap verder gaat actieve milieueducatie op een groen dak inclusief vogelhuisjes en vleermuiskasten. Energie is ander thema dat zich goed op het dak laat verbeelden. Het “energie- en waterbedrijf van de school” (zonnepanelen, windturbine, waterbassin voor hemelwatercircuit) kan hier prima zichtbaar worden gemaakt. Zo kunnen functionaliteit, educatieve waarde en uitstraling elkaar versterken. Voor culturele instellingen zoals een natuurmuseum, De Ontdekhoek of NEMO kan een educatief dak ook echt een meerwaarde hebben. Van de voorbeeldprojecten heeft alleen de Fuji Kindergarten een licht educatieve functie in de vorm van de daklichten waardoor kinderen een relatie tussen binnen en buiten ervaren. Een educatief dak is van de gebruikstypen is de meest bewerkelijke variant. Dit komt met name doordat het beheer van deze daken meer inspanning vraagt dan de andere speeldaken. Om goed te functioneren moet het dak daarnaast eigenlijk integraal onderdeel worden van het hele gebouw. Tenslotte vervangt een educatief dak geen sport- of speelplaats op het maaiveld, waardoor andere budgetten moeten worden aangesproken. Zeker als het dak gecombineerd wordt met milieuvriendelijke maatregelen zijn er wel diverse subsidiemogelijkheden.

Schooltuin, Foto: Gosia Grubba

Solar roof

Speeldernis

47


Stoffering Voor de stoffering van speeldaken wordt gekeken naar het extra gewicht en de extra kosten die dit met zich mee brengt ten opzichte van een reguliere –bitumineuze- dakbedekking. Kosten ten behoeve van de dragende onderconstructie worden buiten beschouwing gelaten. Stenig Onder stenige daken verstaan we daken met een verharde dakafwerking van steenachtige of rubberen toplaag. Een stenig dak met betontegels weegt tussen de 100 – 200 kg/m2 meer dan een bitumineus dak. De meerkosten zijn ongeveer €60,-/m2 ten opzichte van een regulier bitumineus dak. Afhankelijk van de stabiliteit van de onderconstructie –staal of beton- is deze ondergrond vooral geschikt om te sporten. Om aan het Attractiebesluit te voldoen, moet bij toepassing van speeltoestellen een verende onderlaag worden gebruikt. De onderhoudskosten zijn relatief laag. Een nadeel van een stenige ondergrond is dat het kan opvriezen in de winter en dan niet gebruikt kan worden.

De Matrix, Marlies Rohmer

Foto: Alexander v/d Meer 48

Belastingkantoor Apeldoorn, DKV arch. 2003

Wethouder Bolsius, R’dam

Groen Een primaire overweging voor het toepassen van een groen dak zijn de bijdragen aan waterretentie en isolerende kwaliteiten. In de studie “Rotterdam. Groen van boven” van de Gemeente Rotterdam worden de kenmerken, technische en financiële randvoorwaarden van verschillende soorten groene daken uitgebreid belicht. Deze studie volstaat met een beknopte opsomming. Groene daken kunnen worden onderscheiden in extensieve en intensieve daken. Extensieve groene daken bestaan uit een dunne laag substraat (slechts enkele centimeters) met gras, kruiden, mos en/of sedum als vegetatie. De vegetatie wordt geplant in een speciaal hiervoor ontwikkeld substraat van minimale dikte en vereist geen bevochtiging of bemesting. Dit type groendak behoeft daarom nauwelijks onderhoud en is zo licht (meestal minder dan 60 kg/m2) dat het op bijna alle dragers toegepast kan worden. De meerkosten variëren van ongeveer € 20,-/m2 tot € 35,- /m2. Een extensief groen dak is -onafhankelijk van de draagkracht van de onderconstructie- in principe niet bespeelbaar omdat de onderconstructie niet afdoende wordt beschermd door de dunne opbouw. Om toch een bespeelbaar dak te realiseren met een groene uitstraling is het mogelijk om op de onderconstructie niet begaanbare groene delen te combineren met begaanbare stenige zones.

Intensieve groene daken hebben een dikkere laag substraat dan extensieve daken. De dikte ten behoeve van het wortelpakket varieert van tien centimeter tot een meter, afhankelijk van de beplanting variërend van grassen en lage struiken tot volgroeide bomen. Het gewicht en de kosten variëren sterk. Het gewicht van een intensief groendak komt al snel op 300 kg/m2 en kan oplopen tot 600 kg/m2 wanneer het als verblijfsdak wordt ingericht. De studie “Rotterdam. Groen van boven” houdt meerkosten van circa €55,- /m2 tot €70,- /m2 ten opzichte van bitumen aan. Intensieve groene daken behoeven veel onderhoud en zijn niet geschikt voor hellende daken. Positieve punten zijn de hogere retentiewaarde (30 - 80 liter /m2 ten opzichte van 20 liter /m2 voor een lichtgewicht extensief dak) en de hogere natuurwaarde vanwege de grotere soortendiversiteit.

49


Water Waterdaken hebben net als groendaken een toegevoegde waarde vanuit milieuoogpunt. Niet alleen leveren ze een belangrijke bijdrage aan de waterberging en -buffering, ze helpen ook het onderliggende gebouw te koelen. En het opgevangen regenwater kan worden gebruikt voor toiletspoeling en bluswater. Er zijn twee soorten, namelijk permanente en tijdelijke waterdaken. De hoeveelheid water op een dak waar permanent water op aanwezig is, is aanzienlijk groter dan bij een dak dat het water slechts tijdelijk bergt, namelijk maximaal 750 mm ten opzichte van maximaal 200 mm op een tijdelijk waterdak. Er zijn twee constructies denkbaar voor een permanent waterdak. Het eerste is een open constructie, waarbij het water vanwege het esthetische effect in het zicht blijft, het tweede is in een gesloten constructie; bij deze waterdaken komt er een afwerking boven het water zodat het dakoppervlak op een andere manier bruikbaar is. Permanent Water tot 750 mm Open constructie Water in zicht

Open constructie Water in niet zicht

Permanent Water tot 200 mm Open constructie Water in zicht

Voor een bespeelbaar dak is een open constructie het meest voor de hand liggend. Vanuit het oogpunt van duurzaamheid én recreatieve waarde is een combinatie met een groen dak gewenst. Bij open waterdaken verdampt een deel van het opgevangen water, maar de rest wordt toch afgevoerd naar de riolen. Het bergend vermogen van een groen dak is veel hoger. Een waterdak is zwaar (minimaal 200 kg / m2) en dat betekent dat de onderliggende constructie hierop zal moeten worden aangepast. Een betonnen constructie leent zich het beste. Daarnaast moet er sprake zijn van een vlak en waterdicht warm dak. Er zijn tijdens deze studie geen financiële gegevens bekend geworden.

50

Legenda

Yokohama Port Terminal, JP, Farshid Meussavi + Polo, 2002

In principe is voor iedere toepassing detaillering te ontwikkelen

Detail waterdak

Legenda

Legenda

Detail groendak

Detail stenig dak 51


Dakvorm Een derde categorie bouwstenen is de dakvorm. Hierbij maken we onderscheid tussen een additief en een geïntegreerd bespeelbaar dak. Van een geïntegreerd dak is sprake wanneer het dak onderdeel is van het onderliggende bouwvolume. Een bekend Nederlands voorbeeld is de bibliotheek van de TU Delft van Mecanoo. Een additief bespeelbaar dak betekent in de regel een plat dak. Een plat dak is goedkoper dan een geïntegreerd dak en leent zich vanzelfsprekend beter voor traditionele sporten als voet- en basketbal. Een geïntegreerd dak biedt bijzondere kansen. De vorm van het dak kan zonder verdere inrichting al een speelfunctie hebben. En het bespeelbare dak krijgt ook echt een architectonische meerwaarde. Een waterdak is in principe niet te realiseren op een schuin dak en hetzelfde geldt voor een intensief groen dak. Ontsluiting en openbaarheid De keuze voor het type ontsluiting van het bespeelbare dak is een belangrijke ontwerpbeslissing. Als het doel is om een openbaar dak te creëren is een ontsluiting van buitenaf de beste optie. In de praktijk levert dit vaak problemen op. Een goede visuele relatie met het straatniveau is essentieel voor een sociaal veilig functioneren van een openbaar dak. Daarom zou het niet hoger moeten liggen dan de eerste verdieping. Er kan ook worden gewerkt met een afsluitbaar hek, waarvoor een sleutelbeheer met de buurt is georganiseerd. Als de wens bestaat om het dak ook commercieel te exploiteren ligt een besloten dak met een ontsluiting binnendoor meer voor de hand. Naast een trapverbinding wordt toegankelijkheid per lift dan bijzonder aangeraden. Een combinatie van beide is mogelijk door het dak via een trap en een lift van buitenaf toegankelijk te maken en het dak zelf te voorzien van een afsluitbaar hek. Goede afspraken en sleutelbeheer binnen de buurt of wijk zorgt ervoor dat iedereen het dak kan gebruiken maar de sociale controle gewaarborgd blijft.

52

De Matrix, Architectenbureau Marlies Rohmer

Academy of Sciences, CA, USA, SWA 2008

Foto: Jeroen Musch

De Vijver, Architectenbureau Marlies Rohmer

Het Spectrum, Architectenbureau Marlies Rohmer

Foto: Jeroen Musch 53

3. Ontwerpmogelijkheden > do’s en don’ts

Do’s Combineer bij voorkeur verschillende functies op een bespeelbaar dak, zoals sport, spel en educatie of een groen- of waterdak met een van deze functies. Zorg voor de basisvoorzieningen die nodig zijn voor een goede gebruiksruimte zoals verlichting, zitgelegenheid, opbergruimte en afvalbakken. Zorg voor voldoende beschutting tegen wind, zon en regen. Als dit niet afdoende is geregeld,wordt het geen bruikbare verblijfsruimte. Plaats verplaatsbare abri’s om beschutting in te kunnen zoeken. Zorg bij een sportdak voor een goed hekwerk. Het liefst voorzien van bovenafscherming om meerdere balsporten mogelijk te maken. Zorg voor sociale controle door zichtbaarheid vanaf het maaiveld en door het houden van toezicht. Dit geldt met name voor een openbaar dak. Zorg bij een openbaar dak ook voor begeleiding. Het geniet de voorkeur een openbaar dak te voorzien van een brede trap buitenlangs of een oploopbaar dak. Besloten daken kunnen het beste voorzien worden van een trap binnendoor, voorzien van goede toegangscontrole. Een gebruiksdak moet in de eerste plaats voorzien zijn van een lift om het rolstoeltoegankelijk te maken, maar ook om goederen van en naar het dak te kunnen krijgen. Houdt bij materiaalkeuzes ook de onderhoudskosten in zicht. Kies bij voorkeur materialen die niet snel vervuilen en zorg dat zand zich niet teveel kan verspreiden.

54

Don’ts Voorkom steile en smalle trappen bij openbare daken. Het is belangrijk dat de opgang uitnodigend is en dat het dak comfortabel te bereiken is. Voorkom te veel afschot bij een sportveld. Dit maakt het moeilijk om goed balspelen te kunnen doen. Voorkom schadegevoelige verankering van hekwerk of toestellen aan het dakvlak of de gevelrand om lekkages te voorkomen. Bevestig hekwerken niet direct aan de dakrand maar aan de gevel. Ontsluit de hoofdentree van het gebouw niet via het dakvlak, ook niet wanneer deze slechts op de eerste verdieping ligt. Voorkom puntbelasting bij ‘warme daken’ in verband met beschadiging van de onderliggende dakisolatie of zorg ervoor dat er een drukregulerende laag over de isolatie geplaatst is.

55

4. Ideeënvorming voor De Bloemhof Concrete aanleiding voor de studie naar bespeelbare daken vanuit de dienst Sport en Recreatie Rotterdam is de planvorming voor MFA De Bloemhof aan de Putse Bocht in Rotterdam Zuid. Het plan voor deze kindercampus betreft een clustering van scholen, welzijnsfuncties, sportfaciliteiten, kinderdagopvang en buitenschoolse opvang. De kindercampus zal twaalf uur per dag openbaar toegankelijk zijn. MFA De Bloemhof zal ook voor ouders en buurtbewoners een laagdrempelig karakter hebben De kindercampus is een clustering van uiteenlopende organisaties met ieder hun doelstelling en ruimteclaim, waar verassend veel overeenkomsten in zitten en die vooral betrekking hebben op alle bewoners van de wijk. De campus voorziet in een vernieuwend onderwijssystemen waarin kinderen ook vooral van elkaar kunnen leren en waarin de 'school' een 'thuis’ is. De kindercampus is gelegen in een wijk waar de bewoners relatief weinig sporten of recreëren maar juist wel veel buurthuizen bezoeken. Dit vraagt er om om grenzen te doorbreken, functies in elkaar over te laten lopen en de scheidslijn tussen het publieke en het private domein op te zoeken. Een bespeelbaar dak zou een bijdrage kunnen leveren aan de functionaliteit en uitstraling van het gebouw, Het is dan ook denkbaar dat een bespeelbaar dak onderdeel vormt van de nieuwbouw. Daarom is dit project als voorbeeld genomen voor de toepassing van de ideeën en bouwstenen die in deze studie zijn ontwikkeld. Dit resulteert in twee varianten. Deze dienen niet gelezen te worden als uitgewerkt ontwerp, maar als praatstuk om te komen tot een nadere definitie van het programma en uitwerking. Om binnen deze opgave een succesvol bespeelbar dak te realiseren dient het openbaar te zijn, meerdere functies te combineren en er moet goed toezicht zijn. Tevens is de visuele relatie met de straat en gevoel van sociale veiligheid van belang. In het plan voor de kindercampus liggen deze voorwaarden besloten. Eén van de aspecten waar de varianten op inspelen, is de relatie tussen het bespeelbare dak en de hoogte van de sporthal waarop het programma kan worden gerealiseerd.

56

57

4. Ideevorming voor De Bloemhof

variant A 58

Variant A gaat uit van een sporthal van 30x50 meter. Hieraan zijn andere functies gekoppeld, waardoor een tussendak mogelijk wordt. Dit versterkt de relatie tussen het plein en het dak. Door middel van hoogteverschil, verschillende stofferingen, hekwerk, meubilair en toestellen ontstaat er zonering in het dakvlak. 1) Speelveld in een overzichtelijke hoek van het dak waardoor er goed toezicht te houden is. Er is hier een visuele verbinding met het plein. 2) Educatief programma met een waterpartij met lokale planten. In de plantenbakken kunnen groenten verbouwd worden. Juist als dit seizoensgroenten zijn kunnen deze plantenbakken bijna het hele jaar gebruikt worden. Het educatieve programma zou goed geplaatst kunnen worden op een plek waar geen schaduw is en waar nog goed contact is met het plein op maaiveldniveau. Het water kan als verbindend element ingezet worden tussen het speelprogramma en het educatieve programma. Intensieve waterbuffering is minder relevant, met name vanwege het beperkte resterende dakoppervlak naast het gestelde programma van eisen. 3) Sportveld dat goed afgesloten is zodat je geen ballen verliest en de omliggende omgeving geen hinder ondervind van rondvliegende ballen. Door de hoogte goed zichtbaar vanuit de wijk. Tevens zou een spandak goede zon- en regenbeschutting kunnen bieden. 4) Opslagruimte voor het speelveld en het educatieve programma met bijvoorbeeld een keuken voor het educatieve programma of activiteiten van buurtbewoners. 5) Ruimte voor toezicht en beschutting. Dit zou op meerdere plaatsen kunnen terugkomen, denk aan mobiele cabins. 6) Voldoende gelegenheid om te zitten, lunchen, overleggen of voor festiviteiten. Zorg voor voldoende zonbeschutting in de zomer bijvoorbeeld door bomen te plaatsen. 7) Zitgelegenheid bij het sportveld met overzicht over het hele dak. 8) Functies aan de sporthal gesitueerd (om bijvoorbeeld wijkorganisaties te huisvesten) waardoor er een geleidelijke overgang ontstaat tussen het plein en het dak met brede trappen waar ook goed op gezeten kan worden. 9) Lift voor personen en goederen. Eventueel toegankelijk vanuit de sporthal. 10) Dichte afscherming aan twee zijden tegen de wind (en zon). 11) Hekwerk van glas of gaas aan twee zijden waardoor het visuele contact met het plein blijft bestaan.

59

4. Ideevorming voor De Bloemhof

variant B 60

Variant B gaat eveneens uit van de gestelde sporthal van 30x50 meter. In deze variant is het advies de sporthal deels in te graven, wat het contact tussen het maaiveld en het openbare dak ten goede komt. De royale trap met tribune-functie gekoppeld leent zich goed voor een combinatie met buitentheater. Denk hierbij vooral ook aan de pleinfunctie van het omliggende terrein. Middels deze tribune-functie wordt de opgang al een verblijfsplek. In het uiteindelijk ontwerp zou dit type opgang kunnen resulteren in een ‘oploopbaar gebouw’. Door middel van verschillende stofferingen, hekwerk, meubilair en toestellen ontstaat er zonering in het dakvlak. 1) Speelveld centraal gelegen op het dak waardoor er goed overzicht is. Rondom een verhoogde rand om te zitten en de zone af te bakenen. 2) Verplaatsbare plantenbakken geschikt voor een educatief programma. Geplaatst op een plek waar geen schaduw is door een gesloten hekwerk en in het zicht van het plein. Direct aansluitend op het speelveld wat interactie en leren van elkaar tussen verschillende leeftijden mogelijk maakt. 3) Sportveld dat goed afgesloten is zodat je geen ballen kwijtraakt en de omliggende omgeving geen hinder ondervind. Door de hoogte en uitstekende tribune goed zichtbaar vanuit de wijk. De tribune zorgt voor voldoende zitgelegenheid ook voor buitenschoolse sportactiviteiten. 4) Opslagruimte voor het speelveld en het educatieve programma met eventueel een keuken voor het educatieve programma of activiteiten van buurtbewoners. 5) Ruimte voor toezicht en beschutting. Eventueel verplaatsbaar. 6) Voldoende zitgelegenheid om te zitten, lunchen, overleggen of voor festiviteiten. Zorg voor zonbeschutting in de zomer in de vorm van parasols of verplaatsbare shelters. 7) Een waterpartij waarin biologisch onderzoek gedaan kan worden of natuurkundige systemen bestudeerd kunnen worden. 8) Royale opgang die dienst kan doen als tribune voor buitentheater activiteiten. Onder de trap kunnen verschillende wijkorganisaties gehuisvest zijn wat weer voor een vorm van toezicht zorgt. Ook zou er een glijbaan kunnen zijn om mee af te dalen. 9) Lift voor personen en goederen. Eventueel toegankelijk vanuit de sporthal. 10) Dichte afscherming aan twee zijden tegen de wind (en zon). 11) Hekwerk van glas of gaas aan twee zijden waardoor het visuele contact met het plein blijft bestaan.

61

5. Samenvatting, conclusies, aanbevelingen -  Onder bespeelbare daken verstaan we in deze studie gebruiksdaken die geheel of gedeeltelijk zijn ingericht voor sport, spel, educatie of een combinatie van deze functies. -  De functionele, constructieve en financiële gevolgen van het realiseren van bespeelbare daken zijn aanzienlijk. De meerwaarde moet hiermee in balans zijn. Daarom is het aan te raden om bespeelbare daken toe te passen wanneer ze meerdere doelen tegelijkertijd dienen. De belangrijkste zijn omgaan met ruimtegebrek op het maaiveld en hoge grondprijzen, milieuaspecten (isolatie, waterretentie) en integratie van het dak met de functie en architectonische uitstraling van het gebouw als geheel. -  Er zijn meer voorbeelden van gerealiseerde bespeelbare daken te vinden dan aanvankelijk werd gedacht. Bij de Nederlandse voorbeelden betreft het zonder uitzondering platte daken waarop een aantal sport- of speeltoestellen is geplaatst. Uit het buitenland (UK, Scandinavië, Azië) komen de meeste voorbeelden van bespeelbare daken die daadwerkelijk integraal onderdeel zijn van het gebouw. -  Bespeelbare daken worden meestal gerealiseerd op gebouwen met een educatieve- of sportfunctie. Er liggen -ook financieel- kansen om ze te combineren met commerciële functies zoals winkelcentra. -  De dakafwerking bestaat overwegend uit harde materialen zoals betontegels, sportvloeren en hout. Groene daken en waterdaken hebben zelden tot nooit een extra functie als bespeelbaar dak. Ze zijn vaak niet eens toegankelijk. Hier liggen kansen, zeker in relatie tot het realiseren van een milieutechnische en/of een educatieve functie. -  De meest in het oog springende, terugkerende missers bij het realiseren van bespeelbare daken zijn: te weinig beschutting tegen wind, water en zon, een slechte verankering van de toestellen, geen bankjes of prullenbakken en een slechte bereikbaarheid. -  Functionele aspecten die specifiek aandacht vragen zijn mogelijke geluidsoverlast in het onderliggende gebouw en de toegankelijkheid. In relatie tot het eerste aspect is het aan te raden het bespeelbare dak niet boven een geluidsarme functie te realiseren. Bouwkundige maatregelen zitten vooral in het dilateren van het bouwdeel waarop het bespeelbare dak is gerealiseerd en in het toepassen van een betonnen in plaats van een staalconstructie.

62

- In relatie tot de toegankelijkheid van het dak moet een heldere keuze worden gemaakt. Het openbaar toegankelijk maken van bespeelbare daken leidt meestal tot problemen vanwege de beperkte sociale controle. Wanneer openbaarheid gewenst is, moet het dak tenminste toegankelijk zijn via en brede en luie buitentrap, eventueel aangevuld met een lift voor minder validen. Een openbaar bespeelbaar dak moet niet hoger dan op eerst verdiepingsniveau worden gerealiseerd in verband met zicht vanaf straatniveau. Een apart hekwerk met een goed sleutelbeheer op wijkniveau is ook een mogelijke oplossing voor ongewenste problemen. Zorg bij een openbaar dak ook voor begeleiding en activiteiten (buurtfeesten etcetera). Anders draagt een bespeelbaar dak niet bij aan de levendigheid van de buurt of wijk. Een besloten dak kan ook van binnenuit worden ontsloten en op een hoger verdiepingsniveau komen. Ook in deze situatie is een lift gewenst. -  Het belangrijkste constructieve aspect is vanzelfsprekend de belasting van een gebruiksdak. De dakbelasting waarmee rekening gehouden dient te worden is 4 tot 5 keer zo hoog als voor een niet beloopbaar dak. In geval van een groen- of waterdak dient daarnaast rekening gehouden te worden met de extra belasting van deze dakafwerking. Aan de andere kant: als toch wordt gedacht aan het realiseren van een gras- of waterdak, dan is het constructief een kleine extra moeite om het dak bespeelbaar te maken. -  De financiële consequenties van bespeelbare daken zijn moeilijk boven tafel te krijgen. Dit komt doordat de kosten meestal niet apart zijn gespecificeerd in de totale bouwkundige kosten. Een vuistregel is het hanteren van een opslag van €200 - €500 per m2. De goedkoopste variant is het platte dak met betontegels. De toeslagen lopen op bij een duurdere dakafwerking als een sportvloer, gras of water en afwijkende dakvormen. In deze studie zijn de onderhoudskosten niet onderzocht. Aan de opbrengstenkant zijn er mogelijkheden door het verhuren van het dak aan derden. Bij een combinatie met groen of water is daarnaast winst te halen uit het beperken van de energielasten van het onderliggende gebouw. -  Hoe vroeger in het proces gekozen wordt voor een bespeelbaar dak, hoe eenvoudiger, beter en efficiënter dit te realiseren is. De voorbeelden van bespeelbare daken betreffen vooral nieuwbouwprojecten. Het realiseren van een bespeelbaar dak in een bestaande functie is constructief en financieel meestal te ingrijpend. In deze studie is een aantal concrete bouwstenen geformuleerd voor het ontwerpen van bespeelbare daken. De meest interessante kansen ontstaan wanneer deze vanaf een vroeg stadium en integraal worden meegenomen in het ontwerp zodat gebouw zelf een speelobject wordt.

63

Colofon Deze studie is tot stand gekomen in opdracht van Sport en Recreatie Rotterdam en uitgevoerd door Van Doorn. management for architecture in samenwerking met RNW Conceptdesign. Met bijzondere dank aan alle personen die hebben geholpen om ons van informatie te voorzien.

Bronvermelding Voor de verklaringen van t/m en overige referentiedocumenten verwijzen wij u naar: www.schiedamsesingel217.nl/MFDaken/bronvermeldingen Auteursrecht Al het mogelijke is gedaan om (eventuele) rechthebbenden te achterhalen. Dit is niet in alle gevallen gelukt. Indien u meent over het auteursrecht te beschikken van een foto uit deze uitgave, kunt u per e-mail ([email protected]) contact opnemen met RNW Conceptdesign in Rotterdam. Voor het opnemen van gedeelte(n) van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet) dient men zich tot de auteurs te wenden via één van de onderstaande e-mailadressen. Adresgegevens Van Doorn., management for architecture. Alijd van Doorn, Handelsplein 18, 3071 PR Rotterdam, 06 160 90976, E-mail: [email protected], URL: www.managementforarchitecture.com RNW Conceptdesign, Schiedamsesingel 217, 3012 BC Rotterdam, 010 414 9894, E-mail: [email protected], URL: www.RNWconceptdesign.nl Rotterdam, februari 2009

64

Het gebouw als speelobject Een studie naar bespeelbare daken. In opdracht van Sport en Recreatie Rotterdam

Recommend Documents