groene daken in Arnhem onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van groene daken in Anhem in opdracht van D66 Arnhem
Voorwoord
maak<architectuur heeft op verzoek van dhr. de Wit, fractievoorzitter D’66 Arnhem op 12 maart het LAB
1
2
Inhoudsopgave Soorten groene daken
5
Extensieve groene daken Intensieve groene daken Voordelen van groene daken Nadelen van groene daken
Voordelen nader toegelicht
7
1. Bijdrage van groene daken aan waterberging 2. Bijdrage van groene daken aan de daling van de gemiddelde temperatuur in de stad 3. Bijdrage van groene daken aan luchtkwaliteit 4. Levensduur groene daken 5. Bijdrage van groene daken aan energiebesparing 6. Bijdrage van groene daken aan de biodiversiteit 7. Groene daken en leefbaarheid 8. Groene daken en geluidisolatie
Arnhem en groene daken
13
Arnhemse groene daken en waterberging Arnhemse groene daken en energiebesparing Arnhemse groene daken en luchtverontreiniging
Stimulering groene daken
15
LAB
17
ZOOM IN
19
ZOOM OUT
27
Colofon
35
3
Intensieve vegetatie
Vegetatie
Substraat Filterlaag Drainagelaag Beschermingslaag / wortelwerende laag Dakbedekking Thermische isolatie Dampremmende laag Dakvloer met afschot Schematische voorstelling van een daktuin en vegetatiedak
4
Eenvoudige intensieve vegetatie
Extensieve vegetatie
Inleiding Dakterras, daktuin, groen dak, er zijn meerdere termen in omloop met betrekking tot begroeide daken. In dit rapport wordt de term ’groene daken’ gehanteerd. De term groen verwijst naar de aanwezigheid van vegetatie. Uiteraard kunnen ook dakterrassen als verhard en toegankelijk oppervlak in een groen dak worden opgenomen, zolang de vegetatie de overhand heeft valt deze binnen de term groen dak.
Soorten groene daken Doorgaans wordt afhankelijk van de begroeiing onderscheid gemaakt tussen twee hoofdtypen groene daken: intensieve groene daken en extensieve groene daken. Dit gebeurt op basis van het type vegetatie en de dikte van het aangebrachte substraat.
Extensieve groene daken Extensieve groene daken bestaan uit een dunne laag substraat met gras, kruiden, mos en/of sedum als vegetatie. Extensieve dakbegroeiingen kenmerken zich doordat het systeem zichzelf in stand houdt. De beplanting moet daarom een groot aanpassing- en regeneratievermogen hebben. Het moeten planten en plantgemeenschappen zijn die zelfs onder extreme omstandigheden kunnen groeien. Onder de sedums, seculenten, kruiden en grassen bevinden zich veel geschikte soorten die bodembedekkend groeien. Deze beplanting heeft slechts een substraatlaag van 6 centimeter nodig, wat resulteert in een laag gewicht. Sedumdaken zijn over het algemeen heel kleurrijk. Zeker tijdens de bloei van circa mei t/m augustus. Het is mogelijk om te kiezen voor één bepaalde bloeikleur, bijvoorbeeld geel of rose/rood of juist voor gemengde kleuren. De kenmerken van een extensief groen dak zijn: • Het gebruik van een extensieve begroeiing, d.w.z. plantjes zoals mossen en sedums. Deze vegetatie wordt geplant in een speciaal hiervoor ontwikkeld substraat van minimale dikte (slechts enkele tientallen mm) en vereist geen bevochtiging of bemesting. In bepaalde gevallen is de vegetatie zelfs leverbaar onder de vorm van voorgekweekte matten. • Dit type vegetatie wordt gekenmerkt door een vrije groei en een ongeorganiseerd uitzicht. • Het dak is over het algemeen niet of slechts weinig begaanbaar behalve met beloopbare loopbanen. • Het enige onderhoud aan deze daken bestaat uit een jaarlijkse controle van de waterafvoeren, na de herfst, het schoonmaken van de grindstroken en eventueel het verwijderen van zaailingen. • Gezien de geringe dikte van de substraatlaag en dus ook het lage gewicht (over het algemeen < 60 kg/m2), zijn deze daken toepasbaar bij renovaties en op bijna alle dragers. • De begroeide daken zijn toepasbaar op daken met een helling tussen 1o° en 35°; boven de 35° moet men speciale technieken toepassen. Indien een groen dak in eerste instantie voor het vasthouden van regenwater wordt aangelegd dan wordt uitgegaan van een helling tot 5° à 7°.
Intensieve groene daken Intensieve groene daken hebben een dikkere laag substraat. De vegetatie is divers: gras en lage planten, maar ook struiken en bomen kunnen aanwezig zijn. De intensieve groene daken worden onderverdeeld in:
5
Soort Type begroeiïng Planten
Toepasbare helling Onderhoud van de vegetatie Toegankelijkheid Indicatieve dikte van de lagen boven de dak Eigen gewicht van het groene dak (waterverzadigd) Toepassing bij renovatie Toepassing bij nieuwbouw
Overzicht indeling en eigenschappen van groene daken Daktuin Vegetatiedak Intensief Eenvoudig intensief Extensief • Lage heesters • Gras • Mos-sedum • Hoge heesters • Bodembedekkers • Sedum • Bomen • Sedum-Kruiden • Gras-Kruiden 1˚ tot 6˚ 1˚ tot 30˚ 1˚ tot 45˚ Belangrijk Middelmatig Beperkt
* tenzij er specifieke voorzieningen worden getroffen
6
Ja ≥ 0,25 m
Ja tussen de 0,10 en 0,25 m
Nee (*) ≤ 0,10 m
≥ 400 kg/m2
100 tot 400 kg/m2
30 tot 100 kg/m2
Vaak onmogelijk Te bestuderen
Te bestuderen Ja
Te bestuderen Ja
• Tuindaken (intensief) - Gazon - Bodembedekkers en lage heesters • Combinatiedaken (intensief) - Groen en terras - Groen en publieke ruimte Vanwege het dikkere pakket worden bijzondere eisen aan de onderliggende constructie gesteld, en is bij renovatie niet zonder aanpassingen toe te passen. Intensieve daken vergen gemiddeld 8 maal per jaar onderhoud, mede door de veelzijdige beplanting. De dakhelling is zonder voorzieningen beperkt tot 6, steilere intensieve groene daken kunnen eroderen.
Voordelen van groene daken Als voordelen van groene daken worden wereldwijd genoemd: 1. Groene daken verminderen de belasting van het rioolstelsel omdat de planten op een groen dak regenwater opnemen en via verdamping terugbrengen in de lucht, waardoor de afgifte van regenwater aan het rioolstelsel wordt verminderd en vertraagd. 2. Groene daken zorgen voor een beter microklimaat. 3. Groene daken zorgen voor een betere luchtkwaliteit. 4. Een groen dak beschermt het eronder gelegen materiaal, waardoor een groen dak veel langer meegaat dan een conventioneel dak (een groen dak heeft minder last van veroudering o.i.v. de ultraviolette straling van de zon). 5. Een groen dak zorgt voor koeling in de zomer en voor isolatie tegen kou in de winter. 6. Een groen dak vervangt natuur die door de verstedelijking verdwijnt en draagt hiermee bij aan zowel de biodiversiteit als de leefbaarheid. 7. Groene daken zien er aantrekkelijker uit dan traditionele daken. 8. Een groen dak vermindert geluidbelasting. In volgende paragrafen worden een aantal van deze voordelen verder beschreven en waar mogelijk gekwantificeerd.
Nadelen van groene daken Het belangrijkste risico van groene daken zijn lekkages. Lekkages kunnen moeilijk en kostbaar zijn om op te lossen. Dit risico kan voorkomen worden wanneer goed over het ontwerp, uitvoering en beheer wordt nagedacht. De intensieve groene daken dragen meer bij aan de waterberging, maar zij vereisen wel een zwaardere dakconstructie. Deze daken kunnen niet zomaar op elk gebouw worden aangelegd. Intensieve groene daken hebben meer onderhoud nodig en moeten bij langdurige droogte besproeid worden.
Voordelen nader toegelicht 1. Bijdrage van groene daken aan waterberging Tijdens hevige piekbuien zijn de riolen in de stad tijdelijk oververzadigd. Het vergroten van het oppervlakte groene daken kan hierbij een oplossing bieden. Bij regenval wordt het hemelwater op een klassiek plat dak onmiddellijk afgevoerd naar de dakgoot en doorgevoerd naar het riool. Bij een groen dak ontstaat er een buffereffect: wanneer regen op een groen dak valt, dringt het in het dakpakket en wordt het door de verschillende lagen vertraagd, zodat het pas in een later stadium de afvoer bereikt. Bovendien wordt een gedeelte van het vocht opgenomen door de planten en komt een ander gedeelte door verdamping 7
(Links) De hoeveelheid neerslag, afvoer en berging van het regenwater door een daktuin op de Hoogte Kadijk in Amsterdam tijdens een bui op 18 oktober 2004. (Bron: Groen boven alles - PPH)
8
weer in de atmosfeer terecht. Dit buffereffect laat toe het water helemaal of grotendeels te absorberen (al naargelang de regenintensiteit en de dikte van het groendak) en zodoende het regenwaterafvoersysteem te ontlasten.
2. Bijdrage van groene daken aan de daling van de gemiddelde temperatuur in de stad Groene daken bevochtigen de lucht en zorgen voor afkoeling. Dit beïnvloedt vooral de aangrenzende gebouwen en bomen, en levert ook een waardevolle bijdrage aan het microklimaat in de omgeving. Stadsklimatologie is een Nederland niet zo ver ontwikkeld specialisme als in landen die te maken hebben met stedelijke oppervlakken die een structureel eigen klimaat kennen, zoals Tokyo, Sao Paulo, New York, Toronto, etc. In de zomer is de temperatuur in grote steden vaak 3 graden hoger dan in het omringende gebied. Dit effect wordt veroorzaakt door de grote hoeveelheid verhard oppervlak in de steden. Hierdoor is de elektriciteitsvraag in de zomer onnodig groot i.v.m. de wens tot koeling. Bitumen daken kunnen in de zomer aan het oppervlak een temperatuur van 70 graden bereiken. Groene daken worden dan maar 27 graden. Hierdoor is in de eronder gelegen woning/kantoor/etc. veel minder koeling nodig. Een omgevingsstudie in Toronto heeft aangetoond dat wanneer 6% van het beschikbare dakoppervlakte (= 6.5 miljoen m2) in de stad groen worden gemaakt de zomertemperatuur in de stad met 2° omlaag gaat.
3. Bijdrage van groene daken aan luchtkwaliteit Alle soorten beplantingen fixeren fijn stof en produceren zuurstof. Dit proces zorgt ervoor dat er een constante verversing van de lucht in de stad plaatsvindt. Groen draagt ook bij aan het tegengaan van effecten van de klimaatverandering door het vastleggen van CO2. Vanwege het grote bladoppervlakte en de afremming van de luchtstromen filteren groene daken 10-20% van de stof in de lucht. Ook worden ammonium, nitraat en andere in gasvorm aanwezige stoffen opgenomen en gedeeltelijk omgezet in voedingsstoffen. 1m2 grasdak verwijdert per jaar 0,2 kg vervuilde stoffen uit de lucht. Naar schatting levert 100 m2 dakgroen of gevelgroen dezelfde bijdrage als een boom aan de zuivering van de lucht. Bovendien verspreidt een begroeid dak minder stof dan een kaal dak. Een kaal dak wordt immers erg warm in de zon en de lucht die daardoor van het dak opstijgt, doet veel stof opwervelen. 2: www.esha.nl
4. Levensduur groene daken Een dak heeft te lijden van weer, wind en zonnestraling. Van de zonnestraling zijn vooral de ultraviolette- en de infrarode (=warmte) straling op de lange termijn schadelijk. Temperatuur schommelingen lopen van –20°C in de winter tot 80°C in de zomer. Daarnaast zijn er op daken grote dag en nacht verschillen in temperatuur. Kortom, daken hebben het zwaar. Beplanting kan het verouderingsproces van de dakconstructie vertragen. Schadelijke infrarode en ultraviolette straling kunnen het dak niet meer bereiken. Daarnaast zal de begroeiing ervoor zorgen dat er geen ongelijke opwarming van de verschillende dakdelen plaatsvindt. Hierdoor worden vervormingen en blaasvorming van de dakbedekking voorkomen. Het risico van mechanische beschadiging van het dak door weersomstandigheden (zware hagelbuien) kan met beplan¬ting ook verkleind worden. Voor de levensduur van groene daken wordt minimaal 40 jaar aangegeven. Dit betekent een verdubbeling van de levensduur t.o.v. een conventioneel dak. 9
10
5. Bijdrage van groene daken aan energiebesparing Over de juiste omvang van de thermische isolatiewaarde van groene daken lopen de meningen nog steeds uiteen. Maar wel staat al vast dat de afkoeling door windinvloeden tot nul is teruggebracht en dat groene daken - afhankelijk van de dikte van de substraatlaag - ‘s zomers duidelijk bijdragen tot een koeler binnenklimaat. De temperatuur in ruimten gelegen onder een groen dak kan minimaal 3 - 4 °C lager zijn wanneer de buitentemperatuur tussen de 25-30 °C is.
6. Bijdrage van groene daken aan de biodiversiteit Groene daken kunnen vanwege de toenemende verstedelijking en de grotere bebouwingsdichtheid uitstekend dienen als compensatie voor verloren gegaan groengebied. Vegetatiedaken en daktuinen geven planten en dieren nieuwe levensruimte en maken ook een verbinding met het omliggende landschap. De daken kunnen op verschillende manieren worden begroeid. Met inheemse plantensoorten of juist met bijzondere plantensoorten. In een aantal steden worden ook bedreigde plantensoorten ingezet om de populatie hiervan te vergroten. Ook zijn er biologen (bijvoorbeeld in Zwitserland) die inzetten op zoveel mogelijk locatie-eigen grond en plantensoorten en dakbegroeiing spontaan laten ontstaan. Deze daken trekken veel diersoorten aan waaronder trekvogels, kevers en spinnen. Op een groen dak in Canary Wharf, Londen, werden 59 spinnensoorten aangetroffen, waarvan 6 soorten nieuw voor Londen waren en 2 zeer zeldzaam in Engeland.
7. Groene daken en leefbaarheid Een begroeid dak vormt een stukje natuur in versteende binnenstedelijke woongebieden. Het dak verandert gedurende de jaargetijden: het groeit en bloeit, verspreidt verschillende geuren en toont wisselende kleuren. De ontwerper kan er zelfs de wisselingen van de seizoenen extra mee accentueren. Dit kan een positieve uitwerking hebben op de mensen die op het dak uitkijken. Voor woongebouwen met veel verdiepingen geldt bovendien dat veel bewoners uitkijken op saaie grijze daklandschappen. Worden de lager gelegen daken begroeid dan kan een psychologisch effect van zekerheid worden gestimuleerd. Het lijkt net of de begane grond dichterbij is gekomen. 8. Groene daken en geluidisolatie Groene daken absorberen geluid. Harde steenachtige oppervlakken van wegen, paden en trottoirs weerkaatsen het voornamelijk door verkeer geproduceerde lawaai veelvoudig. De geluiddempende werking van groene daken op hun omgeving werkt ook door in de geluidswering van het stadslawaai naar binnen in het gebouw, De reductie is afhankelijk van de soort en dikte van het substraat. Groene daken verminderen de geluidsweerkaatsing met ongeveer 3 dB en verhogen de geluidsisolatie met ongeveer 8 dB. Deze voordelen komen vooral tot uiting in ge¬bieden waarbij de gebouwen in de aanvliegroutes van vliegvelden liggen, en bij gebouwen die te maken hebben met strenge geluidsnormen, zoals discotheken, muziekpodia, etc. (Bovenstaande paragrafen zijn grotendeels overgenomen uit “Rotterdam, Groen van Boven – toepassing van groene daken in Rotterdam”, publicatie gemeente Rotterdam)
11
Huidige rioleringsstelsels in Arnhem Legenda = particulier = Gemengd rioolstelsel = Gescheiden rioolstelsel (vijvers/sloten) = Gescheiden rioolstelsel (50%) = Gescheiden rioolstelsel (infiltratie) = Verbeterd gescheiden rioolstelsel (Bron: Gemeente Arnhem)
Op dit beeld zijn twee dezelfde gebouwen te zien. Wat opvalt is dat per gebouw een variatie in kleuren (temperatuurverschillen) te zien is. Daarnaast is een duidelijk verschil tussen de twee gebouwen. Het dak van het bovenste gebouw is warmer dan het dak van het onderste gebouw. Dit zou kunnen duiden op een groter warmteverlies in het bovenste gebouw. (Bron: gemeente Nijmegen)
24-uurgemiddelde PM10: Lokale, Provinciale en Rijkswegen 2006 Legenda: Overschrijding PM10 24-uurgemiddelde Grenswaarde van 50μg/m3 <= 35 dagen >= 35 dagen (normoverschrijding) (Bron: Rapportage Luchtkwaliteit Arnhem 2006)
12
Jaargemiddelde NO2 Lokale, Provinciale en Rijkswegen en industrie Legenda: Eenheden in μg/m3 <= 40 > 40 en <= 48 > 48 (normoverschrijding) (Bron: Rapportage Luchtkwaliteit Arnhem 2006)
Arnhem en groene daken Arnhemse groene daken en waterberging Bij overvloedige regenval kan het Arnhemse rioleringsstelsel overbelast raken. De capaciteit van de zuiveringsinstallaties wordt overschreden, het teveel aan afvoer wordt middels bergbezinkbassins en overstorten op het oppervlaktewater geloosd. Met ernstige vervuiling als gevolg. Het afkoppelen van regenwater is een maatregel om vervuiling van het water terug te dringen. Een maatregel die in Arnhem in verschillende wijken door de overheid is en wordt uitgevoerd. Naast het afkoppelen kunnen groene daken een bijdrage leveren bij het terugdringen van de vervuiling van het oppervlaktewater. Een groen dak kan de piekbelasting aftoppen door de overvloedige regenval tijdelijk op te slaan en vervolgens vertraagd af te geven. Bijkomend voordeel is dat het vertraagd afgegeven water minder zware metalen bevat. Zware metalen als lood, koper en cadmium blijven voor 95% achter in het substraat of wordt door de beplanting opgenomen.
Arnhemse groene daken en energiebesparing In het Arnhems Klimaatprogramma 2004-2007 heeft Arnhem het klimaatbeleid voor de periode 2004-2007 vastgelegd, met als doel een bijdrage te leveren in de reductie van de CO2-uitstoot. Woningen en bedrijven gebruiken 70% van het totale Arnhemse energiegebruik. Hiervan wordt 47% bij woningen en 39% bij bedrijven voor het verwarmen gebruikt. Circa 4% wordt gebruikt om de gebouwen te koelen. Veel van de verwarmingsenergie verlaat echter de gebouwen via de daken. Bij het Nijmeegse dakthermografie-onderzoek naar energieverlies via daken wordt ingeschat dat maar liefst 30% van de warmte via het dak verloren gaat. Uit een Canadees onderzoek blijkt dat middels extensieve groene daken 75% op koelenergie en 23% op stookenergie kan worden bespaard.
Arnhemse groene daken en luchtverontreiniging In het Arnhemse uitvoeringsprogramma luchtkwaliteit 2005-2010 worden maatregelen voorgesteld om te kunnen voldoen aan strengere normen. Met name delen van de A12, Pleijroute, centrumring en toevoerwegen naar deze ring laten een overschrijding van de normen zien. In het uitvoeringsprogramma worden met name verkeersmaatregelen voorgesteld teneinde aan de norm te kunnen voldoen. Naast verkeerstechnische maatregelen kan het vergroenen van genoemde verkeersaders een middel zijn om de overschrijding van de norm teniet te doen. Groene gevels en daken filteren 10-20% van het fijnstof uit de lucht. Gasvormige stoffen worden door de beplanting geabsorbeerd en omgezet in voedingsstoffen.
13
14
Stimulering groene daken
15
16
LAB hof van eden paradijstuin, exclusief, toeschouwer/bewoner > vruchten plukken uitzicht genieten, zon genieten > opbloeien verrijking arm milieu > luchtwegen kruiden/geuren, fijnstof, loopbruggen > bodembedekker/dakbedekker functioneel groen, volksdaktuin > groene pareltjes groene landmarks, stapstenen
17
18
ZOOM IN
Transvaalbuurt
Janssingel Rijnstraat
Weverstraat/
Rijnboog
19
Transvaalbuurt
(burgemeesterswijk / hoogkamp) hoofdfunctie: wonen / kantoorvilla’s oppervlakte: 8 ha bevolkingsdichtheid wijk: 30.7 woningdichtheid wijk: 13.4 tot 4-laagse bebouwing, hoofzakelijk 1900-1945 eigendomssituatie: 28% huur, 71% koop
Aanpak: groenontwikkeling in beschermd stadsgezicht
> bewoners- en bezoekersparkeren uit de wijk in de spoordijk onderbrengen > spoordijk begroenen met hoogwaardig groen, passend bij het beschermde stadsgezicht en bij de entree van de stad > tuinen waar mogelijk omzetten in een gemeenschappelijke en afgesloten tuin > bergingen voorzien van groendaken
20
Janssingel
(centrum) hoofdfunctie: kantoorvilla’s / wonen oppervlakte: 8 ha bevolkingsdichtheid wijk: 42.7 in dit gebied lager: groen tussen singels woningdichtheid wijk: 25.2 in dit gebied lager: groen tussen singels tot 8-laagse bebouwing, leeftijd sterk gevarieerd eigendomssituatie: 74% huur, 25% koop
Aanpak: singel bedient luchtwegen
> geurende singelbegroeiing, kruidentuinen? lavendel? > bedrijfspanden bij het spoor voorzien van een groene kroon en eventueel groene gevel > parkeren in de spoordijk > spoordijk ook aan zuidzijde voorzien van hoogwaardig groen, entree voor de stad!
21
Rijnstraat (korenmarkt e.o.) (centrum) hoofdfunctie: horeca / winkels / wonen
oppervlakte: 13 ha bevolkingsdichtheid wijk: 42.7 woningdichtheid wijk: 25.2 tot 4-laagse bebouwing, hoofdz. -1900 en 1946-1960 eigendomssituatie: 74% huur, 25% koop
Aanpak: functioneel groen verbetert woonkwaliteit
> hoge bebouwingsdichtheid beperkt de mogelijkheden van het vergroenen van de buurt > daken van winkels op de begane grond voorzien van een groen dak, kijkgroen voor bovengelegen woningen
22
Weverstraat/markt (winkelgebied) (centrum) hoofdfunctie: winkels / horeca / wonen
oppervlakte: ca. 30 ha bevolkingsdichtheid wijk: 42.7 woningdichtheid wijk: 25.2 tot 8-laagse bebouwing, -1900 en 1946-1960, 1990eigendomssituatie: 74% huur, 25% koop
Aanpak: luchtwegen verbinden stapstenen op dakniveau > ontdekkingstocht over de daken van de binnenstad, tegenhanger van de ondergrondse route via de historische kelders > de groene daken verbeteren het micro-klimaat in de stenige binnenstad. > buffering van regenwater door groene daken vermindert de piekbelasting van de zuiveringsinstallaties > geluidsabsorptie door groene daken binnen de bouwblokken.
23
Weverstraat/markt (Rijnboog)
(centrum) hoofdfunctie: winkels / cultuur - en kennisclusters / wonen / horeca oppervlakte: ca. 30 ha bevolkingsdichtheid wijk: 42.7 woningdichtheid wijk: 25.2 tot 8-laagse bebouwing, -1900 en 1946-1960, 1990eigendomssituatie: 74% huur, 25% koop
Aanpak: hof van eden aan de rijn
> de hangende tuinen van Arnhem > de platte daken van rijnboog bieden uitgelezen kans om intensieve dakbegroeiing te realiseren > semi-openbare en openbare route van kadeniveau via 1e en 2e verdieping naar kerkplein > groene inkadering van de haven, tegenhanger van de haven van Koers
24
25
26
ZOOM OUT Heijenoord/Lombok
‘t Broek (bestaand)
Centrum
‘t Broek (nieuw)
Koningspleij
27
Heijenoord/Lombok bestaand hoofdfunctie: wonen
Aanpak
> overkluizing van het spoor herstelt relatie tussen beide buurten > geluidsoverlast van het spoor wordt ingeperkt > intensief groen dak op de overkluizing herstelt het oorspronkelijke geaccidenteerde terrein > inrichten met sociale voorzieningen (sport en tuin) en spaarzame bebouwing in het groen
28
Centrum bestaand en nieuw hoofdfunctie: winkels / horeca / wonen
Aanpak
> de groene long van sonsbeek middels groene daken en gevels doorzetten tot in het hart van de stad > singel omarmt de binnenstad, versterken door karakteristiek groen > blikken bioscoop wordt groene bisocoop > groene bisocoop wordt opstap naar de luchtwegenroute door de binnenstad èn naar Meijnerswijk > Mandelabrug begroenen tbv luwe fietsroute van en naar zuid > het groen van Stadsblokken steekt de rivier over naar de haven van Rijnboog > het rood van de stad steekt de rivier over: Arnhem aan de Rijn!
29
‘t Broek nieuw
hoofdfunctie: groothandels /kantoren / lichte industrie
Aanpak
> stadspark ’t Broek op daken van nieuwe bedrijven, daken verbinden middels luchtwegen > inrichten met sport, recreatie en volkstuinen > woonboten in de haven voorzien van groen dak
30
‘t Broek bestaand
hoofdfunctie: groothandels / kantoren / lichte industrie
Aanpak
bestaand bedrijventerrein moet opbloeien! > gevels begroenen met fijnstof-afvangende begroeiing > verdiept parkeren, afgedekt met geurende en bloeiende groene daken > groene daken is verblijfsgebied voor personeel en bezoekers > waar mogelijk daken begroenen zodat ecologische stapstenen ontstaan
31
Koningspleij nieuw
hoofdfunctie: kennisindustrie /kantoren
Aanpak
proeftuin > bedrijventerrein wordt greenparc! > Koningspleij proeftuin voor milieutechnologie-gerelateerde bedrijven > bestaande gebouwen voorzien van sedumdaken > nieuwe gebouwen voorzien van zowel gevel- als dakgroen > middels regelgeving het groene karakter en uiterlijk van bedrijven verplicht stellen
32
33
34
Colofon Deelnemers lab-sessie Jan de Wit Leo van der Meer Theo Poelman Jos Verweij Albert Anijs Ed Velthuis Arjan Kool Eduard van Vliet Marten Meyling
Fractievoorzitter D’66, Arnhem Lid D’66, Arnhem Stedebouwkundige, gemeente Arnhem Coördinerend beleidsmedewerker dienst SO, gemeente Arnhem Beleidsadviseur energie dienst SB, gemeente Arnhem Directeur Ballast-Nedam Bouw Oost Landschapsarchitect, Veenenbosch en Bosch landschapsarchitecten Ontwerper groene daken, Van Vliet tuinarchitectuur Oss Senior projectleider - specialist geveltuinen, Copijn Utrecht
Deelnemers MAAK<architectuur Sandra van Arragon Jean-Paul Kerstens Corné van de Kraats Ruben Pelzers Albert Smit Gerrit de Weerd
Bronnen
Groen boven alles uitgave PPH (Plant Publicity Holland) Daken in ‘t Groen uitgave SBR (Stichting Bouw Reseach) Groendaken uitgave WTCB (Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf)
Contact
MAAK<architectuur Röelstraat 2 6814 JD, Arnhem Tel. (0)26 4453111 http://www.maakarchitectuur.nl/
35
maak<architectuur 4 april 2008
