Het e-boek vogelvrij verklaard

Masterthesis Master Boekwetenschap. Traject: cultureel ondernemen in het boekenvak Myrthe A. Bösensell 5939976 Eerste lezer. Prof. Dr. E.A. Kuitert Tweede lezer. Prof. Dr. J. Boter November 2013

Het e-boek vogelvrij verklaard De consequenties en mogelijkheden van illegale e-boekverspreiding voor het literaire veld.

Het e-boek vogelvrij verklaard. Myrthe Bösensell, 5939976. UvA november 2013.

EEN WOORD VOORAF In het kader van de masteropleiding Cultureel ondernemen in het boekenvak aan de Universiteit van Amsterdam ben ik in de lente van 2013 begonnen aan een stage op de afdeling digitaal uitgeven van uitgeverij De Bezige Bij. Deze stage heeft mij de mogelijkheid geboden om inzichten te verwerven in het voor mij relatief onbekende medium: het e-boek. Gedurende deze stage heb ik gemerkt dat het veld rondom het e-boek sterk in beweging is. Mogelijk omdat het e- boek zoveel raakvlakken kent met andere vakgebieden: de literatuur, het recht, en de technologie die continue innoveren of veranderen. Dit beïnvloedt het veld rondom het e-boek uiteraard ook. De opzet van de stage is geweest om onderzoek te doen naar piraterij in e-boeken en de mogelijkheid om stappen te ondernemen tegen de illegale verspreiders van deze e-boeken. Gedurende de stage heb ik met medeweten van- en begeleid door de uitgeverij zowel conventionele als minder conventionele manieren onderzocht waarop e-boeken illegaal aangeboden worden en te verkrijgen zijn. De stage bij De Bezige Bij heb ik voortijdig afgebroken, maar het onderwerp ‘internetpiraterij’ bleef mij bezighouden. Dagelijks speurde ik het web af naar nieuws omtrent piraterij en het e-boek. Zodoende besloot ik mijn masterscriptie aan filesharing en de verspreiding van het illegale e-boek te wijden. De resultaten van het onderzoek en de experimenten die ik gehouden heb gedurende mijn stage en daarna zijn weergegeven in deze scriptie. Gedurende de stage nam ik de positie in van een institutie die de rechten van zijn auteurs wil beschermen, terwijl ik mij op privé-gebied meer dan eens schuldig maakte aan onbetaald downloaden. Ik downloadde wel eens een film of cd, echter nooit een e-boek. Telkens wanneer ik download besluipt mij het gevoel dat ik mensen persoonlijk schaad, daarom zie ik er ook vaak vanaf. Er is in zekere zin een innerlijk conflict gaande bij het downloaden. Nu ik de laatste hand aan deze scriptie leg zie ik dat mijn innerlijk conflict een product is van een sector die in conflict is. Uitgevers, auteurs en organisaties als Stichting BREIN hebben uiteenlopende methodes om met het fenomeen filesharing om te gaan, wat bij lezers mogelijk verwarring schept over wat toegestaan is en wat niet. Mijn stageplaats en de persoonlijke ervaring met onbetaald downloaden gaf mij een unieke mogelijkheid om een brug te slaan tussen de niet-betalende consument en de belangen van de uitgeverij. Vanuit deze positie ontdekte ik fricties en wrijvingen tussen verschillende literaire instituties. Het werd langzaam aan zichtbaar dat de ontwikkeling van filesharing enerzijds in 2


de hand gewerkt wordt door bepaalde beslissingen vanuit het literaire veld terwijl het bestrijden van filesharing nagestreeft wordt. Hoewel beargumenteerd zou kunnen worden dat ik een zekere belangenverstrengeling had gedurende mijn stageperiode is het wat mij betreft absoluut mogelijk geweest om met een wetenschappelijke blik de ontwikkeling van filesharing te volgen en te onderzoeken. Hopelijk creëert deze scriptie een overzicht van de dillemma’s en inzicht in de fricties die er lijken te heersen bij de verschillende literaire instituties.

Myrthe Anna Bösensell

3


INHOUD 1 Inleiding .............................................................................................................................. 8 1.1

Introductie van het onderwerp ..................................................................................... 8

1.2

Hoofdvraag ................................................................................................................ 10

1.3

Doel scriptie en relevantie ......................................................................................... 10

1.3.1. Doel scriptie ............................................................................................................ 10 1.3.2 Relevantie ................................................................................................................ 10 1.4

Onderzoeksopzet ....................................................................................................... 11

1.5

Hoofdstukindeling ..................................................................................................... 11

1.6 Methode .......................................................................................................................... 12 2

Theoretisch kader .............................................................................................................. 14 2.1 Inleiding .......................................................................................................................... 14 2.2 Het culturele veld en symbolisch kapitaalF .................................................................... 14 2.3 De literaire instituties en de toekenning van waarde ...................................................... 16 2.4 Innovaties en verschuivingen binnen het veld ................................................................ 18 2.5 Het internet als institutie in het literaire veld? ................................................................ 20 2.6 Conclusie van het theoretisch kader ............................................................................... 22

3 Het internet en de macht van de consument .......................................................................... 24 3.1. Inleiding ......................................................................................................................... 24 3.2 Consumenten, organisaties en internet ........................................................................... 24 3.3 Piraterij en filesharing .................................................................................................... 26 3.4 Het downloaden van een torrent-bestand ....................................................................... 28 3.5. Uitwisseling op fora....................................................................................................... 29 3.5.1 Klein experiment fora .............................................................................................. 30 3.6 Gevolgen van filesharing en piraterij ............................................................................. 31 3.6.1 Gevolgen voor de uitgeverij..................................................................................... 31 3.6.2 Gevolgen voor de consument................................................................................... 32 3.7 Beschikbaarheid en verkrijgsgemak ............................................................................... 33 3.8 Voorwaarden, prijs en betalingsbereidheid .................................................................... 36 3.8.1 Voorwaarden ............................................................................................................ 36 3.8.2 Prijs .......................................................................................................................... 38 3.8.3 Betalingsbereidheid.................................................................................................. 39 3.9 Digital Rights Management (DRM) ............................................................................... 42 6


3.9.1 Definitie DRM ......................................................................................................... 42 3.9.2Nadelen en risico’s DRM.......................................................................................... 42 3.9.3 DRM en de verdeling van macht ............................................................................. 44 3.9.4 Een ‘sociaal’ DRM .................................................................................................. 46 3.9.5 DRM-vrije e-boeken ................................................................................................ 47 3.9.6 Klein experiment ‘sociaal’ DRM ............................................................................. 48 3.10 Conclusie hoofdstuk drie .............................................................................................. 51 4 Auteursrecht. De belangen en veranderingen omtrent het e-boek voor de uitgever, de auteur en de consument. ...................................................................................................................... 53 4.1 Inleiding .......................................................................................................................... 53 4.2 Het ontstaan van auteursrecht ......................................................................................... 54 4.3 Het ‘gevecht’ tegen piraterij ........................................................................................... 58 4.3.1 De kosten ................................................................................................................. 58 4.3.2 Mogelijkheden tot ingrijpen filesharing................................................................... 59 4.4 Het auteursrecht staat onder druk ................................................................................... 61 4.5 Creative Commons ......................................................................................................... 64 4.6 De uitgevers en de auteurs .............................................................................................. 66 4.7 Auteurs, uitgevers en sampling en filesharing als marketingstrategie ........................... 68 4.7.1 Sampling .................................................................................................................. 68 4.7.2 De muziekindustrie als voorbeeld ............................................................................ 68 4.7.3 Filesharing als marketinginstument ......................................................................... 69 4.8 Conclusie hoofdstuk vier ................................................................................................ 71 5 Algemene conclusie .............................................................................................................. 73 6. Reflectie ............................................................................................................................... 77 6.1 Beperkingen van het onderzoek ..................................................................................... 77 6.2 Suggesties voor verder onderzoek .................................................................................. 78 7 Geraadpleegde literatuur ....................................................................................................... 80 Overige (Internet-)bronnen: .................................................................................................. 86

7


1 INLEIDING 1.1 INTRODUCTIE VAN HET ONDERWERP Het boekenvak lijkt te veranderen. In 2012 was de omzet van de algemene boekenmarkt ongeveer 8 % kleiner dan het jaar daarvoor. 1 Een verklaring hiervoor wordt onder andere gevonden in de economische recessie die sinds 2008 wereldwijde invloed heeft op de retail en zodoende ook op de boekenbranche. Naast de economische crisis zijn er ook andere ontwikkelingen die een invloed hebben op de boekenbranche. Zo lijkt het lezerspubliek te veranderen of te versplinteren, zoals sommigen dit stellen2. Daarnaast is de traditionele keten, waarbij het boek geschreven wordt door een auteur, uitgegeven door een uitgever, verkocht door een boekhandelaar, gekocht en gelezen door een consument op losse schroeven komen te staan sinds het ontstaan van het internet. Online verkoopkanalen oefenen druk uit op de fysieke boekverkoop, vele boekhandels hebben zich de afgelopen jaren genoodzaakt gezien om de deuren te sluiten, mede door deze ontwikkeling. Maar dit is niet de enige verschuiving in de branche. Uit de ontwikkeling van het internet is er ruimte gekomen voor het ontstaan van nieuwe media waaronder het electronische boek. De Amerikaanse auteur Michael Hart wordt beschouwd als de uitvinder van het electronische boek. Maar dat niet alleen, Hart is namelijk ook verantwoordelijk voor de oprichting van ‘Project Gutenberg’ in 1971 waarbij vele boeken gepubliceerd werden die in het publieke domein vielen, of waarvoor toestemming was verleend door de auteurs. Naast de ontwikkeling van het e-boek heeft het internet ook bijgedragen aan de opkomst van peer-to-peer netwerken die online beschikbaar gestelde bestanden onderling uitwisselen. Het Gutenberg project is hier in zekere zin een vroege voorloper van. Tegenwoordig zijn allerlei auteursrechtelijk beschermde bestanden zoals boeken, films, games en muziek eenvoudig online te vinden en gratis te downloaden. Dit illegale aanbod zet een zekere druk op het legale aanbod van zowel online als offline boekverkopers. Als gevolg hiervan wordt er getracht de verspreiding van het illegale aanbod

1

Bron: www.hbd.nl, 7 januari 2013

2

Witt, de E. “Nadenken over de toekomst van het boek”. 10 juli 2013. Geraadpleegd via:

http://www.boekblad.nl/nadenken-over-de-toekomst-van-het-boek.210714.lynkx. Bezocht op: 10 juli 2013.

8


tegen te gaan. De krantenkoppen: ‘Torrentsite beheerder veroordeeld voor vier jaar celstraf’3 en ‘Aantal illegale downloads neemt toe onder studenten4’ zijn niet de enige in hun soort. In januari van dit jaar stond in vaktijdschrift Boekblad te lezen dat uitgeverij SWP duizenden euro’s omzet misliep nadat een titel ingescand op het internet kwam te staan.5 Vaak wordt het onbetaald downloaden van auteursrechtelijk materiaal aangeduid met de term piraterij. Deze (internet-) piraterij verschilt in wezen van het begrip filesharing. Op dit laatste richt ik mij in deze scriptie met name. De term piraterij staat voor het reproduceren van auteursrechelijk beschermd materiaal, door een persoon of groep, waar geen toestemming voor is verleend door de rechthebbenden. Er worden geen kosten verlangd van de gebruikers en er worden geen opbrengsten afgestaan aan de rechthebbenden.6 Anders dan met filesharen is er bij piraterij wel sprake van opbrengsten, middels reclame of banners die op de websites staan waar ook de bestanden vanaf te downloaden zijn. Deze opbrengsten gaan naar de makers van de site: de piraten. Dat er winst gemaakt wordt buiten de geëikte kanalen en de rechthebbenden om, werkt frustrerend voor de boekenbranche. Met filesharen wordt het gratis delen van auteursrechtelijke bestanden via peer-to-peer (P2P) netwerken bedoeld. Onder peer- to- peer netwerken verstaan we torrentwebsites of fora waar bestanden gratis worden uitgewisseld. Een complexiteit ontstaat wanneer bij het downloaden van een torrent (een mediabestand) diegene die downloadt, zonder hier speciale handelingen voor te hoeven verrichten, ook een deel van het bestand uploadt. Diegene die downloadt wordt hiermee ook verspreider van auteursrechtelijk materiaal en met het toenemen van het aantal downloads zal tegelijkertijd ook verdere verspreiding van de illegale kopie optreden, onder het kopje ‘torrent’zal ik dit in het onderzoek nader toelichten. Streamen is een derde term die nauw verwant is aan filesharing en piraterij. Streamen is een handeling waarbij consumenten films, muziek, games of boeken kunnen bekijken of beluisteren zonder het bestand op de computer op te slaan en zonder persoonlijke gegevens op de site achter te laten. Ook hier worden de rechthebbenden niet gecompenseerd. Bij zowel

3

Schellevis, J. “Beheerder Duitse torrentsite veroordeeld tot bijna vier jaar cel.” Gepubliceerd op Tweakers.net, 7 mei 2013 4

Luckerhof, C. “Aantal illegale downloads neemt toe onder studenten.” Gepubliceerd op Boekblad.nl, 18 juli 2013. 5

Kok, S. “Ten strijde tegen de e-boekenpiraat”. Boekblad, Jaargang 2012, editie 16. Geraadpleegd via http://www.boekblad.nl/ten-strijde-tegen-de-e-boekenpiraat.201613.lynkx. Bezocht op 1 Juli 2013. 6

Marshall, L. Music and copyright. 2e editie. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2004, p. 190

9


streamen als bij downloaden betreffen de geüploade bestanden oud materiaal maar kunnen ook zeer actueel zijn. Zo wordt bijvoorbeeld enkele uren na de vertoning van een bekende serie, deze online aangeboden. Hetzelfde geldt ook voor muziek, films en games. Hoewel het downloaden van bestanden niet direct onrechtmatig is, is het uploaden van bestanden dat wel. Dit weerhoudt echter velen er niet van om hun favoriete muziek, film of boek te downloaden. Wanneer gedownloade bestanden weer geüpload of uitgewisseld worden middels bijvoorbeeld: fora, usb-sticks, cd, WeTransfer of Winzip, verspreiden de illegaal verkregen bestanden zich steeds verder en zo verplaatst het online delen van bestanden zich in sommige gevallen naar offline verspreiding. Het beteugelen en bestrijden van filesharing lijkt dan ook geen eenvoudige taak, want wat betekent het traceren van up- en downloaders voor de privacy van consumenten en wie is verantwoordelijk voor de geleden schade? Is filesharing iets puur negatiefs of zijn er ook positieve aspecten te benoemen? Dit onderzoek naar filesharing is in grote mate een onderzoek naar (implicite) machtsstructuren. Want wat blijft er in stand van de bekende literaire instituties zoals uitgevers, auteurs, bibliotheken en de waardetoekenning door de journalistiek nu er externe, niet-literaire instituties zoals piraten en technologiebedrijven hun intrede hebben gedaan in het boekenvak?

1.2 HOOFDVRAAG In dit onderzoek is de centrale vraag: wat is de invloed van het illegale e-boekaanbod op het literaire veld en wat zijn de eventuele economische en symbolische gevolgen hiervan voor de uitgeverij, de auteur en de lezer?

1.3 DOEL SCRIPTIE EN RELEVANTIE 1.3.1. DOEL SCRIPTIE Deze scriptie is in eerste plaats een weergave van het onderzoek naar de wijze waarop het literaire veld verandert en wat hier de gevolgen van zijn in de onderlinge machtstructuren tussen verschillende betrokken partijen. Met dit onderzoek tracht ik de onderliggende conflicten, spanningen en obstakels boven tafel te brengen en in een context te plaatsen.

1.3.2 RELEVANTIE Dit onderzoek is relevant op praktisch gebied omdat het een ontwikkeling inzichtelijk maakt die sinds enkele jaren een vlucht heeft genomen. Op academisch niveau is dit onderzoek relevant omdat de ontwikkeling van filesharing veel raakvlakken kent met de rechtsgeleerdheid, technologie en consumentengedrag. Dit maakt de ontwikkeling complex. 10


Het is belangrijk om de verschillende obstakels en wrijvingen te ontrafelen; dit kan verrijkend zijn voor de boekenbranche. De veelzijdigheid van het onderzoek stellen eventuele betrokkenen in het literaire veld in staat om verder te kijken dan de eigen grenzen of beperkingen. Op academisch niveau is de scriptie bovendien relevant omdat er, relatief weinig (overzichts-) teksten zijn verschenen die de verschillende belangen uitlichten en samenbrengen. Dit onderzoek is zodoende een aanvulling op bestaand onderzoek omdat het componenten samenbrengt die eerder gescheiden onderzocht zijn.

1.4 ONDERZOEKSOPZET In deze scriptie wordt aan de hand van theoretisch, historisch en empirisch onderzoek een analyse gemaakt van de contemporaine veranderingen in het literaire veld en de gevolgen hiervan voor de auteur, de uitgever, de consument en de waardetoekenning aan het e-boek. Aan de hand van de beschikbare literatuur zullen verschillende spelers van- en hun plaats in het literaire veld tegen het licht worden gehouden. Op deze manier wil ik kernachtig de diverse conflicten in het literaire veld uiteen zetten.

1.5 HOOFDSTUKINDELING Het eerste inhoudelijke hoofdstuk (Hoofdstuk 2) zal een theoretisch karakter hebben. Er zal een kader geschetst worden van de verschillende theorieën over het literaire veld. Hierbij zal gekeken worden naar de samenstelling van het literaire veld. Binnen dit theoretische kader wordt gekeken naar de wijze waarop verschuivingen in ‘velden’, door interne instiuties en externe factoren, kunnen plaatsvinden. Ook wordt gekeken naar de onderlinge machtsverhoudingen tussen instituties en er wordt besproken hoe deze elementen in relatie staan tot het proces van uitgeven. Hoofdstuk 3 zal gekenmerkt worden door het overbruggende karakter van theorie naar de meer praktische kant van dit onderzoek: het illegale e-boek aanbod. Wat is filesharing nu eigenlijk, hoe is het ontstaan en wat maakt deze ontwikkeling nu zo interessant voor de culturele sector en de voor dit onderzoek relevante boekenbranche? Gekeken zal worden naar het internetgebruik onder consumenten en de verwachtingen van de moderne consument aan de producten die ze willen consumeren. Hier zal tevens een stap worden gezet naar de onderlinge verhoudingen van instituties binnen het literaire veld die mogelijk op scherp zijn komen te staan. Deze machtsverhouding uit zich met name in de praktijk, bijvoorbeeld in het wel of niet beveiligen van de e-boeken. Hier zal ik enkele zelf uitgevoerde empirische experimenten afwegen tegen de bestaande onderzoeksresultaten en theorieën over deze 11


machtsverhoudingen. Dit is met name een hoofdstuk naar de mogelijkheden en de beperkingen van de auteurs, uitgevers en consumenten. Het vierde hoofdstuk centreert zich rond het auteursrecht. Naast een beknopt historisch overzicht omtrent de hoogtepunten in de ontstaansgeschiedenis van het auteursrecht, bespreek ik de huidige staat van dit recht en breng ik relevante fricties aan het licht. Aanvullend hierop bespreek ik de verschillende manieren om in te grijpen wanneer er sprake is van filesharing en het auteursrecht met de voet getreden wordt. Afsluitend bespreek ik de effectiviteit van dit ingrijpen alsmede de mogelijkheid om de ogenschijnlijke onvermijdelijke ontwikkeling van filesharing om te zetten in iets positiefs. Het gedachtegoed van Lawrence Lessig en de door hem ontwikkelde Creative Commons-licenties zijn hier een concreet gevolg van en deze zullen als zodanig besproken worden. De deelvragen die ik per hoofdstuk zal stellen om de hoofdvraag te ondersteunen zijn: Hoofdstuk 2: wat is de theorie over het literaire veld, hoe wordt deze theorie gebruikt en is deze ook bruikbaar voor een nieuwe ontwikkeling als ‘filesharing’? Hoofdstuk 3: wat is de rol van het internet geweest in de ontwikkeling van filesharing en de mogelijke veranderingen in de machtsverhouding tussen de uitgever en de consument die daaruit zijn voortgekomen? Hoofdstuk 4: wat kan het auteursrecht nu nog aan bescherming bieden voor de auteur en wat dit betekent voor de onderlinge verhouding tussen de drie partijen: de auteur, de uitgever en de lezer?

1.6 METHODE

Dit onderzoek is een kwalitatief onderzoek. Het is beschrijvend, vergelijkend en oriënterend opgezet vanuit bestaande vakliteratuur, aangevuld met case-studies uit de praktijk. De bestaande

onderzoeken

naar

filesharing

zijn

gedaan

aan

de

hand

van

consumentenonderzoeken en kenden uiteenlopende conclusies. Mogelijk omdat het downloaden van bestanden de connotatie heeft van een zekere strafbaarheid of onrechtmatig handelen, wat de consumenten mogelijk verleidt sociaal wenselijke antwoorden te geven. Een nieuw consumentenonderzoek leek mij dan ook minder relevant dan het schetsen van een compleet beeld waarbij de drie partijen: de consumenten, de uitgevers en de auteurs 12


gelijkwaardig betrokken worden in het onderzoek. Alleen op deze wijze kan er, in mijn optiek, een helder beeld geschetst worden van de globale ontwikkeling van filesharing en de verschuivingen die deze ontwikkeling met zich meebrengt. Dit doe ik middels kleine experimenten die gebruikt worden ter illustratie bij de analyse van bepaalde ontwikkelingen. Bovendien stel ik mij kritisch op ten opzichte van bestaand onderzoek en kies ik voor een metaperspectief om onderliggende machtstructuren te onderzoeken. De vragen: wat is de situatie in het boekenvak op dit moment, hoe is deze situatie tot stand gekomen, wie zijn de betrokkenen, wat zijn de voor- en de nadelen van een ontwikkeling als filesharing? zijn enkele vragen die aan de basis staan van het onderzoek in de hoop een handvat te bieden voor de praktijk van het boekenvak.

13


2 THEORETISCH KADER 2.1 INLEIDING

Dit hoofdstuk zal een inleidend en theoretisch karakter hebben. Om te kunnen onderzoeken wat de impact is van filesharing op het literaire veld is het belangrijk om te bekijken wat het begrip ‘literaire veld’ en precies inhoudt, en hoe dit in relatie staat tot het proces van uitgeven. Vervolgens zal ik aan het einde van het eerste hoofdstuk maar voornamelijk in het tweede hoofdstuk verder ingaan op het begrip filesharing en verbind ik de concepten filesharing en het literaire veld met elkaar. De centrale vraag in dit hoofdstuk zal dan ook zijn: wat is de theorie over het literaire veld, hoe wordt deze theorie gebruikt en is deze ook bruikbaar voor een nieuwe ontwikkeling als ‘filesharing’.

2.2 HET CULTURELE VELD EN SYMBOLISCH KAPITAAL

De term ‘cultureel veld’ is afkomstig van Franse socioloog Pierre Bourdieu (1930-2002). In Production of belief: contribution to an economy of symbolic goods (1980) worden de kernbegrippen ‘veld’ en ‘kapitaal’ uitgelegd. Ik zal deze toelichten. De maatschappij bestaat uit allerlei overlappende en interacterende velden: wetenschap, economie, politiek, religie en kunst zijn de verschillende velden die Bourdieu onderscheidt. Het zijn autonome domeinen van sociaal handelen. Ieder ‘veld’ kent zijn eigen logica, doelen, belangen en waarden. Bourdieu noemt dit het ‘kapitaal’ van het ‘veld’.7 Binnen deze culturele velden is een continue, veelal onbewuste, machtsstrijd gaande om kapitaal te verwerven. Het gaat hier om verschillende vormen van kapitaal. De volgende zijn te onderscheiden: economisch kapitaal, het verdienen van geld. Cultureel kapitaal is het hebben van kennis en vaardigheden. Sociaal kapitaal, het vormen van netwerken en relaties en het symbolisch kapitaal, zoals waardering en erkenning.8 Maar wie bepaalt de winnaar in deze strijd, wie bepaalt wat waarde heeft en wat niet? Volgens de theorie van Bourdieu zal de maatschappelijke elite zich presenteren als de enige legitieme cultuur waar aan waarde toegekend moet worden. De smaak van de zogenoemde 7

Leezenberg, M. Gerard de Vries. Wetenschapsfilosofie voor geesteswetenschappen. Amsterdam: Amsterdam university Press, 2001. P. 194-195 8

Leezenberg, M. Gerard de Vries. (2001), p. 194-195

14


elite is in deze visie zodoende leidend voor de overigen in de maatschappij. De literaire uitgeverij behoort tot deze elite. Dankzij haar functie van smaakmaker en stuurder zoals Lisa Kuitert ze noemde is de uitgeverij sinds eind negentiende eeuw gaan fungeren als institutie. Dit is het moment geweest waarop de literatuur als genre en de uitgeverij als bedrijfstak opkwam.9 Hier lijkt de uitgeverij een zekere status te hebben verworven. De sturende functie kent ook veel symbolisch kapitaal. Maar het literaire veld is geen vaststaand gegeven en zodoende is het toegekende symbolische kapitaal dat evenmin. Bourdieu stelt dat kunstenaars, anders dan andere producenten, niet worden gedreven door het streven naar economisch kapitaal. De culturele sector is ‘a trade in things that have no price’. 10 In plaats van het werken voor winstmarges streven de producenten van culturele producten naar ‘symbolisch kapitaal’: waardering en autoriteit. Met deze notie bestrijdt Bourdieu de gedachte dat diegene die als ‘zuivere’ wetenschapper of kunstenaar bekend wil staan belangeloos dient te handelen. 11 Symbolisch kapitaal is immers ook een vorm van ‘kapitaal’. Leezenberg en De Vries stellen in hun overzichtswerk Wetenschapsfilosofie voor de geesteswetenschap (2001) dat het een kwestie van ‘beroepseer’ is om je ‘niet door economisch gewin te laten (ver-)leiden.’ Een mooie uitspraak die echter door Kuitert in twijfel wordt getrokken omdat symbolisch kapitaal zich immers kan omzetten in economisch kapitaal. Deze motivatie dient echter impliciet te blijven zodat het symbolisch kapitaal intact blijft.12 Rees en Dorleijn (2006) beschrijven de structuur van het literaire veld in Nederland.13 Het literaire veld is in hun optiek een ‘subveld’ dat bestaat uit de ‘verzameling organisaties of groepen actoren die zich bezighouden met de distributie, promotie en consumptie van symbolische goederen en praktijken’ op allerlei vlakken in de kunsten.14 Het culturele veld maakt onderdeel uit van de samenleving waar externe beslissingen die genomen worden in bijvoorbeeld de politiek of economie van invloed zijn op het wat er in het culturele veld 9

Kuitert, E.A. “De uitgeverij en de symbolische productie van literatuur : een historische schets 1800-2008” Stilet : Tydskrif van die Afrikaanse Letterkundevereniging, Vol 20, Issue 2, September 2008. P. 71. 10

Bourdieu, P. “The production of belief: contribution to an economy of symbolic goods”. Media, Culture and Society. vol 2, 1980. P. 261-293 11

Leezenberg, M. Gerard de Vries. Wetenschapsfilosofie voor geesteswetenschappen. Amsterdam: Amsterdam university Press, 2001. P. 194-195 12

Kuitert (2008), p. 72

13

Rees, van K. en G. Dorleijn. De productie van literatuur. Het Nederlandse Literaire veld 1800-2000. Nijmegen: Uitgeverij van Tilt, 2006. 14

Rees, van K en G. Dorleijn (2006), p. 15

15


plaatsvindt.15 Om te onderzoeken wat het culturele veld vormgeeft is het belangrijk om te kijken naar de verschillende instituties en organisaties van een veld die bijdragen aan de symbolische productie van literatuur.

2.3 DE LITERAIRE INSTITUTIES EN DE TOEKENNING VAN WAARDE

De uitgeverij maakt door zijn sturende functie en het symbolisch kapitaal onderdeel uit van het literaire veld. Om te onderzoeken op welke wijze en op welke plaats mogelijke verschuivingen in het literaire veld op kunnen treden is het interessant om te bekijken wat de verschillende institutionele invloeden zijn. Dit is immers relevant voor de opkomst van filesharing en de eventuele gevolgen van de verdere ontwikkeling binnen het literaire veld. Er zijn volgens Van Rees en Dorleijn (2006) twee aannames die een belangrijke rol spelen wanneer een analyse gemaakt wordt naar instituties zoals uitgeverijen, boekhandels, schrijvers e.d. Deze zijn: ‘(1) de materiële en de symbolische productie zijn onderling afhankelijke en simultane processen; (2) de consumptie van de culturele goederen wordt beïnvloed door deze wederzijdse afhankelijkheid en op haar beurt beïnvloedt ze de productie’16. Alle actoren samen zorgen dat de symbolische waarde van een product, in dit geval de ‘literariteit’ van een uitgave tot stand komt en in stand gehouden wordt. Hier zal ik verschillende instituties bespreken die een rol spelen in het literaire veld naar aanleiding van het schema van Van Rees en Dorleijn, met de kanttekening dat zij het literaire veld tot aan het jaar 2000 bekijken, dus voor de opkomst van de filesharing.

15


16


16


(Bron: K. van Rees, G.Dorleijn “Het Nederlandse Literaire veld 1800-2000”, 2006)

Volgens het bovenstaande schema zorgen de auteurs en de uitgevers voor de materiële productie van literatuur. De boekhandel, bibliotheken en boekenclubs verzorgen de distributie van boeken. De symbolische productie komt in dit overzicht tot stand door de waardering van het lezerspubliek, literaire prijzen, kritieken, jury’s en het onderwijs. 17 De symbolische waarde is in dit opzicht een sociaal verschijnsel wat in overeenstemming is met de theorie van Bourdieu. De uitgeverij is in het schema van Van Rees en Dorleijn ‘slechts’ betrokken bij de materiële productie van het werk. Dit is een wat simplistische representatie van de taak van de uitgeverij zo stelt Kuitert.18 De uitgeverij heeft volgens Kuitert als instituut een bepalende rol in het creëren van symbolisch kapitaal:

17


18

Kuitert (2008), p. 72.

17


De literaire uitgeverij is behalve een machinerie die boeken op de markt brengt, ook een smaakmaker, een stuurder, een setter van trends en stijlen waarmee ook waardeoordelen worden geïnsinueerd, en draagt als zodanig evenzeer bij de symbolische productie van literatuur.19 Door het toevoegen van bijvoorbeeld paratekst worden waarde-elementen toegekend aan het boek.20 De paratekstuele elementen samen bepalen de symbolische waarde van een werk en creëert symbolisch kapitaal voor een auteur. Wat symbolisch kapitaal inhoudt wordt door Bourdieu als volgt omschreven: Symbolic capital is to be understood as economic or political capital that is disvowed, mis- recognized and thereby recognized, hence legitimate, a ‘credit’ which, under certain conditions, and always in the long run, guarantees ‘economic’ profits.21 Zodra de status van een auteur verandert en zowel de auteur als zijn werk toenemen in populariteit, verandert de symbolische waarde van een werk: deze neemt af. In de ogen van de elite dient de auteur van een werk en daarmee ook de uitgeverij, te streven naar symbolisch kapitaal, niet naar economisch kapitaal.Wat betekent het voor het literaire veld wanneer de functie en het symbolische kapitaal van de uitgeverij verandert door het toenemende gebruik van het internet en filesharing? In het volgende stuk zal ik dit bespreken.

2.4 INNOVATIES EN VERSCHUIVINGEN BINNEN HET VELD

Omdat de verschillende instituties elkaar beïnvloeden is het literaire veld continue in beweging en aan verandering onderhevig. Van Rees en Dorleijn stellen het als volgt: Doorlopend manifesteren zich nieuwe organisaties en veranderen de regels volgens welke organisaties opereren. De institutionele context verandert daardoor ingrijpend. Structuur-veranderingen houden verband met onderliggende processen die verschillende sectoren tegelijk of zelfs de gehele samenleving raken […] Het 19

Kuitert (2008), p. 68

20

De term paratekst heeft betrekking op tekst buiten de eigenlijke tekst. Niet zozeer het geschreven verhaal, maar juist de omringende elementen voegen betekenis toe aan een werk en zijn ook belangrijk voor de interpretatie van een werk. Enkele voorbeelden zijn: de flaptekst, de NUR-code die het verhaal in een genre plaatst, het logo van de uitgeverij, auteursinterviews e.d. Voor de volledige definitie van Paratekst verwijs ik naar het werk van Gerard Genette: Paratexts. Thresholds of Interpretaton, Cambridge: Cambridge University Press, 1997, p. 1- 37. 21

Bourdieu, P. (1980), p. 262

18


gaat daarbij steeds om veranderingen in organisatievormen én in denkwijzen: instituties en het gedrag van actoren binnen die instituties, inclusief hun denkstijl en de verwoording ervan.22 Het is hierbij van belang dat organisaties zich aanpassen of kunnen meebuigen wanneer er nieuwe concurrenten hun intrede in de markt doen of wanneer innovaties beweging in de markt brengen. Organisaties lopen een groot risico wanneer zij niet innoveren: het kan het einde betekenen voor het bedrijf. 23 Het is echter niet eenvoudig voor bedrijven om te innoveren. De kosten zijn vaak hoog en het succes van de innovatie en de eventuele opbrengsten zijn altijd onzeker. Daarbij loopt een bedrijf het gevaar dat eerdere investeringen overbodig worden gemaakt. 24 Ook is er de mogelijkheid van ‘kannibalisering’ wanneer de intrede van een nieuw product het bestaande product verdringt. 25 Uitgeverijen investeren bijvoorbeeld in software en mankracht om e-boeken te kunnen produceren, maar ze zijn er niet van verzekerd dat de toename in de verkoop van het e-boek de fysieke boekenmarkt niet zal verdringen. Ook is het niet zeker dat consumenten voldoende e-boeken afnemen om de investering rendabel te maken. Het zijn de uitgevers en directeuren van uitgeverijen die bepalen of dit een risico is dat ze met de organisatie willen aangaan. Dit maakt de motivatie voor een dergelijke beslissing subjectief, het komt neer op ondernemerschap en ondernemingsdrang. Volgens onderzoekers gaan organisaties op verschillende wijze om met innovaties.26 Waar de ene organisatie zich afwachtend opstelt, adopteren of experimenteren andere organisaties juist met de nieuwe mogelijkheden. Hierbij is het van belang dat organisaties begrijpen hoe technologische ontwikkelingen plaatsvinden om te kunnen anticiperen op de veranderingen, maar ook dat begrepen wordt wat de kansen en de bedreigingen van dergelijke ontwikkelingen zijn voor de organisatie. 27 Daarbij dienen bedrijven ook een bereidheid te tonen om met de omgeving mee te veranderen.28 Het negeren van een innovatie zou potentieel 22


23

Srinivasan et al. “Technological Opportunism and Radical Technology Adoption: An Application to EBusiness”. Journal of Marketing Research. Vol. 66, No3, Juli 2002. P. 47. 24

Srinivasan et al. (2002), p. 47

25

Chandy, R.K. & Tellis, G.J. “Organizing for Radical Product Innovation: The Overlooked Role of Willingness to Cannibalize”. Journal of Marketing Research, Vol. 35 (4), 1998, p. 474-487. 26


27


28

Srinivasan et al (2002), p. 49

19


een bedrijf ten gronde kunnen richten en uit onderzoek blijkt dat uitgevers zich afwachtend hebben opgesteld met de ontwikkeling van het e-boek. 29 Een gevolg van een afwachtende houding van uitgevers ten opzichte van het e-boek is dat de ontwikkeling van filesharing versterkt werd aldus sommige onderzoekers.30 In hoeverre dit elkaar daadwerkelijk versterkt heeft zal ik op een later moment in dit onderzoek bespreken. Om te kunnen onderzoeken wat ontwikkeling van filesharing voor effect heeft op het literaire veld is het van belang om eerst de rol van het internet te bekijken in relatie tot het schema Van Rees en Dorleijn.

2.5 HET INTERNET ALS INSTITUTIE IN HET LITERAIRE VELD?

Volgens Bourdieu verandert het literaire veld door de verandering van de onderlinge verhoudingen tussen instituties. Nu heeft het internet de ontwikkeling van e-boeken, self-publishing en het legaal en illegaal verspreiden van e-boeken kunnen faciliteren. Het internet neemt een belangrijke positie in het literaire veld in omdat het verandering in het boekenvak teweeg heeft gebracht en ondersteunt. Het internet kan als een medium beschouwd worden zoals ook de televisie of de radio dit is. Maar bovenal is het belangrijk om te realiseren dat het internet een ongeëvenaarde invloed heeft op de maatschappij. Het internet is overal en niet meer weg te denken uit de huidige samenleving. Het verbindt werelden en werelddelen op een persoonlijk niveau; interactie is een sleutelwoord. Interactie tussen alle lagen in de samenleving, alles is verbonden zo lijkt het. Of het internet ook daadwerkelijk een institutie is, daar kan over gediscussieerd worden, maar het valt niet te ontkennen dat het internet een zeer sterke invloed heeft op de manier waarop de lezer in aanraking komt met literatuur en de waarde die bijvoorbeeld social media toevoegt aan de verschenen literatuur. Bovendien zijn er dankzij het internet nieuwe concurrenten voor de uitgeverij op de markt verschenen die niet als fysieke, maar als digitale institutie een rol op zich nemen in het literaire veld. Denk aan bedrijven als TenPages.com of aan Bol.com of Amazon die het zelf uitgeven van boeken faciliteren. Het is interessant om te bekijken wat de invloed van het internet is

29

Schrijvers, F. “Kalkoenen, profeten en uitvinders. Hoe reageren uitgeverijen op het e-boek en hoe zijn de verschillen tussen de reacties te verklaren? Masterscriptie redacteur/editor. Amsterdam: december 2011. p 138 30

Poort, J. et al. “Digitaal gebonden. Onderzoek naar de functionaliteit van een vaste prijs voor het e-boek”. SEO Economisch onderzoek i.o.v. Ministerie van OC&W. Amsterdam, oktober 2011.

20


op verschillende instituties en wat de gevolgen zijn voor het literaire veld zoals Van Rees en Dorleijn deze schetsten en de symbolische productie van literatuur. Er zijn drie manieren waarop de structuur van een veld kan veranderen volgens Jaworski et al (1993). dit kan door ‘deconstructie’, ‘constructie’ of ‘functionele modificatie’. 31 Deconstructie kan twee dingen inhouden: een vorm is dat een bedrijf overgenomen wordt of fuseert met een andere organisatie zoals uitgeverijen die opgaan in uitgeversgroepen. Een tweede vorm houdt in dat er bepaalde spelers uit een veld gepasseerd worden of buiten spel worden gezet door andere organisaties waar de consument meer waarde aan toekennen. Wanneer er uitsluitend e-boeken worden gepubliceerd, wordt de drukker bijvoorbeeld buiten spel gezet.32 Wat betreft filesharing is er een voorbeeld te vinden in de individuen die op zelfstandige basis, of binnen een groep boeken scannen tot een digitaal bestand en deze op het internet verspreiden. Bij dergelijke handelingen wordt de uitgever, diens- en overige online boekwinkels buiten spel gezet en er wordt geen omzet gegenereerd. Belangrijker is het wellicht dat volgens Jaworski et al. (1993) deconstructie vaak indirect plaatsvindt. Wanneer het gedrag van klanten verandert, veranderen ook diens behoeften waardoor bepaalde organisaties of technologiëen bijvoorbeeld overbodig worden. Dit is een belangrijke notie wanneer we kijken naar het internetgebruik onder consumenten. Er is sprake van constructie van een veld wanneer nieuwe spelers het veld betreden of een nieuwe groep spelers ontstaat die het veld gaat domineren. Het veld breidt zich in dit geval dan verder uit. Welbeschouwd is het internet een dergelijke speler. Het biedt de mogelijkheid aan mensen die zelf hun boeken uit willen geven, aan online retailers maar ook biedt het internet ruimte aan platforms die filesharing faciliteren. ‘Functionele modificatie’ houdt in dat de spelers in een veld veranderen van functie. Zo kunnen spelers zich gaan toespitsen op een element uit het vak of juist de werkzaamheden uitbreiden. Een voorbeeld hiervan is dat uitgeverijen aspirant schrijvers een schrijfcursus aanbieden. Mogelijkerwijs kan op deze wijze nieuw talent worden ontdekt. Onder andere uitgeverij en Atlas Contact en Querido hebben dergelijke schrijfcurssussen eens aangeboden.33 In sommige gevallen kunnen cursisten als gevolg 31

Jaworski, B. Kohli, A.K. Sahay, A. “Market- Driven Versus Driving Markets”. Journal of the Academy of Marketing Science, 2002. 32

Nederhof, T. “Voor de verandering. Reacties van bibliotheken op de komst van het e-boek en de gevolgen voor het literaire veld.” Masterscriptie Redacteur/Editor. Universiteit van Amsterdam, 2010. 33

Essen, L. “Dagblad Trouw en uitgeverij Querido starten schrijfcursus en schrijfbibliotheek”. Amsterdam: Trouw, 5 juli 2006.

21


van de cursus debuteren bij de uitgeverij. 34 In dit geval verandert de functie van de uitgeverij als smaakmaker naar een soort agentschap dat niet alleen het talent ontdekt maar het ook vormgeeft. Het literaire veld is kortom continu in beweging, hierdoor buigt de structuur van het veld mee of verandert deze door het ontstaan van nieuwe instituties. Een speler in het veld kan tot een institutie verworden mits deze een meerwaarde aan een product toekent. Het internet is een dergelijke speler. In het volgende hoofdstuk zal, door naar het online aankoopgedrag en de downloadmotieven van consumenten te kijken, onderzocht worden of het internet op eenzelfde wijze waarde toekent aan een boek als een uitgeverij dit doet.

2.6 CONCLUSIE VAN HET THEORETISCH KADER

Dit eerste hoofdstuk heeft inzicht gegeven in de verschillende theorieën over het literaire veld en hoe velden kunnen veranderen door middel van interne of externe factoren. Daarbij is gekeken naar welke elementen een voorwaarde zijn voor de ontwikkeling van ‘filesharing’. Enerzijds heeft het internet ervoor gezorgd dat er een nieuwe markt is ontstaan waar een uitgeverij van kan profiteren, namelijk de markt voor e-boeken. Hoewel deze markt commercieel gezien nog aan de kleine kant is heeft deze ontwikkeling de manier waarop het boek uitgegeven kan worden toch op losse schroeven gezet. De uitgever is niet langer de enige producent en distributeur van boeken. Verschillende instanties zoals software-ontwikkelaars buigen zich over de productie en distributie van boeken, zij hebben allen verschillende doelen voor ogen. De een streeft symbolisch kapitaal na waar anderen voornamelijk het economisch kapitaal nastreven. Hier zal ik in een later hoofdstuk nog op terugkomen. Duidelijk wordt echter dat de externe aanbieders die het literaire veld betreden, en hiermee bedoel ik partijen die oorspronkelijk niet zijn ontstaan of voortkomen uit het literaire veld dit veld veranderen omdat de wensen van de consument zijn veranderd. Wat we gezien hebben in het theoretische hoofdstuk is dat de symbolische waarde van culturele producten wordt toegekend door meest dominante partij in het veld. Door intrede van het internet en de totstandkoming e-boek productie lijkt het literaire veld in beweging te zijn gekomen. Externe partijen proberen een machtspositie te verweven.

34

“Uitgeverij Contact organiseert weer schrijfcursus.” 16 juni 2010. Gepubliceerd online op Schrijvenonline. Bron: http://www.schrijvenonline.org/nieuws/uitgeverij-contact-organiseert-weer-schrijfcursus

22


Hier horen ook bedrijven bij die sneller kunnen meeveranderen met innovaties, in tegenstelling tot uitgeverijen die veel verschillende belangen dienen en niet altijd in staat zijn om te anticiperen op de ontwikkelingen in het veld. Het internet heeft in mijn optiek bijgedragen aan de reconstructie van het literaire veld, en door de nieuwe spelers lijkt de functie van de uitgeverij te zijn veranderd. Zoals eerder omschreven kent de uitgeverij waarde toe aan een boek doormiddel van de paratekst en de gekozen marketingstrategie, maar welke waarde voegt het internet toe aan het literaire veld? Het concept waardetoekenning lijkt subjectief te zijn, de waarde van een product verschilt voor iedere consument. Waarde kan toegekend worden door bijvoorbeeld een e-boek aan te schaffen in plaats van gratis te downloaden, of door het boek online met vrienden, bekenden te delen als een soort reclame. Deze veranderingen zorgen ervoor dat de uitgever niet altijd meer trendbepalend is. De technologische ontwikkelingen kunnen de uitgeverij inhalen, in een dergelijke situatie is de uitgeverij meer trendvolgend omdat het niet de technologische ontwikkelingen buiten kan sluiten. Het literaire veld is geen vaststaand gegeven. Het is belangrijk dat uitgevers technology- sensing en ook technology- responsive zijn. Dat ze bedrijfsmatig in staat zijn mee te kunnen veranderen met veranderingen in de technologie en de wensen van de consument. Uitgevers moeten vooruit kunnen denken om te blijven innoveren. Bovendien kan internetpiraterij potentieel het literaire veld beïnvloeden of zelfs volledig veranderen. Hier kom ik in de komende hoofdstukken op terug.

23


3 HET INTERNET EN DE MACHT VAN DE CONSUMENT 3.1. INLEIDING

In het voorgaande hoofdstuk is uiteen gezet hoe veranderingen in het literaire veld tot stand kunnen komen. Zo noemde ik kort de verspreiding van e-boeken via het internet en de mogelijkheden voor externe partijen om toe te treden tot de markt. Het internet heeft een wezenlijk verschil gemaakt in de schaal waarop het distribueren van auteursrechtelijk materiaal plaatsvindt. Met schaal bedoel ik het globale karakter van filesharen evenals de omvang van mensen die zich met filesharen bezighouden. Maar boeken worden niet pas sinds de komst van het internet illegaal aangeboden. Voordat het internet een rol speelde werden bekende en minder bekende boeken, of delen ervan, handmatig gekopieërd. Vervolgens konden deze piratenversies via fysieke kanalen verkocht en verspreid worden, zoals ook gebeurde. Nog steeds kun je dit zien in bijvoorbeeld Azië waar in veel winkels volledig gekopieerde Lonely Planet reisgidsen liggen De opbrengsten hiervan gaan niet naar de rechthebbenden. In wezen lijkt er dan wat betreft de handelingen in het kopiëren van boeken weinig verschil tussen vroeger en de hedendaagse vorm van filesharen, behalve dat met een digitale kopie de mate van verspreiding vele malen groter is: een kopie kan via het internet duizenden mensen bereiken. Hoe deze ontwikkeling er uit ziet zal ik in dit hoofdstuk onderzoeken door het internetgebruik onder consumenten te bekijken en door het beslissingsproces, waarbij consumenten kiezen voor betaald of het onbetaald downloaden van auteursrechtelijk werk, onder een vergrootglas te leggen. In het bijzonder zal gekeken worden naar de manier waarop het internet van invloed is geweest op de ontwikkeling van filesharing en de mogelijke veranderingen in de machtsverhouding tussen de uitgever en de consument die daaruit zijn voortgekomen. Om een compleet beeld te geven zal ik nadat ik het internetgebruik uit een heb gezet de essentiële termen zoals downloaden, uploaden, torrents, filesharing en digital rights management bespreken, evenals het belang van de beschikbaarheid van titels, de prijs van het product.

3.2 CONSUMENTEN, ORGANISATIES EN INTERNET

Mensen maken steeds meer en steeds langer gebruik van het internet. Dit wordt bevestigd in het Trendrapport internetgebruik 2012. Een Nederlands en Europees perspectief uitgevoerd door Alexander van Deursen en Jan van Dijk in opdracht van Digivaardig & Digiveilig, een 24


samenwerkingsverband tussen bedrijfsleven, overheid en maatschappelijke organisaties dat zich de digitale vaardigheden onder consumenten tracht te vergroten en de digitale veiligheid wil bevorderen. Dit programma wordt ondersteund door onder andere het ministerie van Economische Zaken, de Europese Commissie en private partners KPN, UPC, IBM, Ziggo en NVB. 35 Het trendrapport brengt het internetgebruik van de Nederlandse consument in kaart. Zo wordt in het rapport onder andere gesteld dat het internet steeds meer ‘een integraal onderdeel van het dagelijks leven van de Nederlander’ is gaan uitmaken. We internetten thuis, op het werk en onderweg. Uit het Trendrapport blijkt dat 96 procent van de Nederlanders beschikt over toegang tot het internet. Dit is de hoogste score binnen Europa. Van dit percentage maakt 87 procent dagelijks gebruik van het internet. Gemiddeld maakt de Nederlander op werkdagen gemiddeld 4 uur 48 minuten gebruik van het internet. Op vrije dagen is dit een half uur minder. Ongeveer 77 procent van de consumenten maakt gebruik van sociale media en ongeveer 92 procent van de internetgebruikers winkelt wel eens online, waarvan 26 procent dit wekelijks doet.36 Door deze digitale beweging wordt de suggestie gewekt dat de manier van consumeren zich gedeeltelijk heeft verplaatst van de fysieke winkel naar de online winkel. Consumenten kunnen op eenvoudige wijze informatie inwinnen over veschillende producten door online naar reviews te kijken en prijsvergelijkingwebsites te raadplegen. Zodoende hoeven consumenten niet meer naar een fysieke boekhandel om hun favoriete boeken aan te schaffen. Een bezoek aan Bol.com of Amazon.com of de website van boekhandelaren stelt de consument in staat om thuis de boeken te bestellen en binnen enkele dagen bezorgd te krijgen. Het bestellen van een e-boek kan vaak alleen online en zo verandert of verdwijnt de winkelervaring. Er lijkt een nieuwe behoefte te zijn ontstaan waar online verkopers in kunnen voorzien. ‘Online distributie heeft niet alleen consequenties voor bestaande mediabedrijven, zij verschaft ook een aantal nieuwe spelers de entree tot de mediaindustrie.’37 Organisaties en individuen die auteursrechtelijk materiaal gratis online aanbieden horen bij de nieuwe online distributie-keten. In het volgende kopje zal ik enkele van deze spelers introduceren.

35

Deursen, van. A. en Jan van Dijk. “Trendrapport internetgebruik 2012. Een Nederlands en Europees perspectief”. Enschede: Universiteit Twente / Center for e-Governement Studies, 15 November 2012. Voor meer informatie over de betrokken partijen of het volledige trendrapport, kijk op www.utwente.nl. 36

Deursen, van. A. en Jan van Dijk. (2012), p. 48

37

Rutten, P. Digitalisering en dynamiek: cver de consequenties van de digitale revolutie voor de media-industrie in het bijzonder de uitgeverij.Leiden: Leiden University Press, 2007. P. 16

25


3.3 PIRATERIJ EN FILESHARING

Het eerste bekende openbare peer-to-peer netwerk was Napster dat in 1999 over de hele wereld gebruikt werd. Enkele jaren later werd het bedrijf als ‘illegaal’opgedoekt. Sinds juni 2013 is Napster terug als legale online streamingdienst. Evenals Spotify biedt Napster tegenwoordig het onbeperkt luisteren van muziek tegen betaling aan. Het bedrijf maakt nu gebruik van zijn oorspronkelijke en bekende naam om een dienst aan te bieden die het tegenovergestelde representeert van het initiële idee. Na de oprichting van Napster in 1999 is het concept van bestanden uitwisselen alleen maar wijdverbreider geworden. In het artikel ‘Drie redenen waarom de e-boekverkoop in Nederland achterblijft’ van de Volkskrant (2013) staat te lezen dat ongeveer driekwart van het Nederlandse boekenaanbod gratis verkregen kan worden via het internet. Met een snelle internetverbinding en genoeg geheugen op de computer is het zeer eenvoudig om toegang te krijgen tot duizenden mediabestanden zoals boeken, films en muziek via de torrentwebsites. Het zijn netwerken bestaande uit servers met gegevens en (media-) bestanden waar consumenten op eenvoudige wijze toegang tot krijgen en de bestanden verder via het internet kunnen verspreiden, zonder dat er royalties worden afgestaan aan de rechthebbenden. Wat de juridische implicaties zijn van filesharen zullen later besproken worden. Het woord ‘netwerk’ suggereert al dat er gedurende het uitwisselen van bestanden een zekere interactie over en weer plaatsvindt. Er is lang gesproken over het ‘illegale’ karakter van het downloaden. Echter, in de kabinetsplannen van 2011 staat te lezen38 dat het downloaden uit evident illegale bron niet langer strafbaar, maar wel onrechtmatig dient te zijn. Het verschil zit onder andere in de opgelegde sanctie: Bij de aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad de hoogte van de vordering uitsluitend wordt bepaald door de hoogte van de veroorzaakte schade […]. In het strafrecht daarentegen hangt de hoogte van de straf van een groot aantal factoren af, zoals de vraag of verdachte voor de eerste dan wel de zoveelste keer voor het hekje staat en of de normschending gelegen was in overtreding van

een

zware

fundamentele

norm

of

in

een

lichte,

verwijtbare

onzorgvuldigheid.39

38

Gerechtshof ’s-Gravenhage 15 november 2010, LJN: BO3980, r.o. 6.9.

39

J.W.P. Verheugt, mr. Inleiding in het Nederlandse recht. Den Haag: Boom Juridische uitgevers, 2000, p. 307

26


In principe kan de consument verantwoordelijk gehouden worden voor de door de uitgeverijen geleden schade maar in hoeverre dit ook daadwerkelijk gebeurt bespreek ik in het laatste hoofdstuk onder het kopje ‘mogelijkheden tot ingrijpen filesharing’. Het niet direct strafbaar stellen van downloaden uit illegale bron komt voort uit de gedachte dat de industrie meer legale alternatieven aan moet bieden, zodat de consument meer mogelijkheden heeft om voor legale bestanden te kiezen. Begin 2013 werd er definitief afgezien van een downloadverbod nadat een merendeel van de Tweede Kamer zich tegen dit verbod keerde.40 Middels een thuiskopieheffing worden rechthebbenden sindsdien gedeeltelijk gecompenseerd. Dit betekent dat draagbare electronische aparaten zoals smartphones en tables enkele euro’s in prijs zijn gestegen om in deze compensatie te voorzien. Een belangrijk aspect van filesharing en onbetaald downloaden hangt samen met het gemak en de snelheid waarmee producten kunnen worden verkregen. Waar een online retailer niet altijd beschikt over de gewenste titels, voor de gewenste prijs of voor de gewenste e-reader kunnen er mensen zijn die doormiddel van het scannen van boeken, het uitwisselen van usbsticks of het online plaatsen van ‘spots’of bulkbestanden e-boeken online openbaar maken en het boek gratis en voor iedereen aanbieden, zoals te zien is in figuur 6. Figuur 1. Een bulkbestand aangeboden door DutchReleaseTeam met 8800 nederlandstalige boeken. Met naast allerlei bekende Nederlandstalige literatuur ook veel minder bekende boeken.

40

Downloadverbod.nl. “Kabinet zet streep door downloadverbod”. 5 februari 2013. Geraadpleegd via: http://www.downloadverbod.nl/kabinet-zet-streep-door-downloadverbod/. Bezocht op: 9 september 2013

27


3.4 HET DOWNLOADEN VAN EEN TORRENT-BESTAND Alvorens een torrent gedownload kan worden moet er een besturingsprogramma worden gedownload waar de torrentbestanden uiteindelijk komen te staan (Bittorrent, Vuze, Utorrent etc.). Het is hier belangrijk om op te merken dat het downloaden niet strafbaar is maar het verspreiden van auteursrechtelijk materiaal wel. Elk downloadbaar bestand komt van verschillende uploaders. Je downloadt in feite een deel van een bestand en pas als alle deeltjes van alle uploaders gedownloadt zijn wordt het door het torrentprogramma tot een geheel gevormd. De torrentwebsites coördineren en faciliteren in feite de downloads maar bevatten zelf geen bestanden. Wat je downloadt komt direct van de gebruikers die het op hun eigen computer hebben staan, of van externe servers. Zodra je begint met het downloaden van een bestand word je direct een uploader (ook: seeder) van het bestand voor andere gebruiker. 28


Vandaar de term netwerk: alle bestanden en gebruikers zijn aan elkaar verbonden. Dit maakt het moeilijk om de gebruikers te traceren, omdat de hoeveelheid seeders per download toeneemt. Het downloaden voor eigen gebruik is niet onrechtmatig maar het uploaden van bestanden wel, ook niet wanneer dit een deel van het bestand betreft. Dit betekent dat alle gebruikers van torrentwebsites in principe strafbaar zijn. Stichting BREIN is de belangenorganisatie bij uitstek die het verspreiden van auteursrechtelijk materiaal bevecht, maar het aanvechten van de wildgroei aan downloads blijkt geen eenvoudige taak. In 2012 greep stichting BREIN veel in, 758 keer werd er door hen geïntervenieerd na het signaleren van illegaal aabod op veilingsites, zoals Marktplaats en Ebay. Bovendien werden ongeveer 3800 advertenties van het internet verwijderd waarbij illegale downloads werden aangeboden

3.5. UITWISSELING OP FORA

Niet iedereen downloadt bestanden om onbetaald aan e-boeken te komen. Andere bekende uitwisselingsvormen zijn USB-sticks en CD-roms vol boeken die van hand tot hand gaan. Hoewel het downloaden digitaal gebeurt, vindt de verspreiding van deze bestanden in sommige gevallen via offline kanalen plaats. Het is in dit geval onmogelijk in kaart te brengen om hoeveel bestanden het gaat en op welke schaal dit plaatsvindt. Dit is ook een aspect waar in het onderzoek ‘Filesharing 2©12’ van IVIR geen rekening mee is gehouden. Er zijn ook ‘nieuwsgroepen’ zoals Usenet, een soort discussiefora, waar gecodeerde bestanden worden geplaatst die weer gedecodeerd kunnen worden en in oorspronkelijke vorm te lezen of te beluisteren zijn. Al deze vormen van uitwisseling zijn strafbaar. Daarnaast zijn er ook andere fora te vinden waar via privéberichten e-mailadressen worden uitgewisseld waar vervolgens ePub bestanden van boeken over en weer worden verstuurd als bijlage bij e-mails. Het illegale aanbod verdringt het legale aanbod. De belangrijkste drijfveer om e-boeken gratis te downloaden is dat de boeken gratis te verkrijgen zijn. Later zal dit aspect uitgebreid aan bod komen wanneer ingegaan wordt op de prijs van e-boeken.41 Het is in ieder geval goed om te realiseren dat het aanschaffen van een e-reader ongeveer gelijk staat aan het aanschaffen van vier tot zes fysieke boeken. Zo staat op Ereaders.nl een reactie te lezen van een jonge consument na aanschaf van een e-reader:

41

Schermer, B. W., & Wubben, M. Feiten om te delen: Digitale contentdistributie in Nederland. Amsterdam: Considerati, 2011. P. 52

29


Ik heb een e-reader gekocht vandaag […] Ik voel me enigszins schuldig dat ik zoveel geld ineens heb uitgegeven, maar als ik bedenk hoe veel geld ik ga besparen door geen boeken meer te hoeven kopen, valt het wel mee!42 Uit het onderzoek Filesharing 2©12 blijkt wel dat consumenten het legale aanbod wat de kwaliteit van het product betreft verkiezen boven het illegale aanbod. De kwaliteit van de geüploade bestanden verbetert echter met de toename in technologische vaardigheden van de consumenten die bestanden online zetten, of ze zijn identiek aan het oorspronkelijke bestand.43 Vanaf het moment dat een digitaal bestand als een volwaardig substituut van het fysieke product wordt beschouwd is het ‘aannemelijk dat de ‘conversie’, oftewel de overgang, van downloads uit illegale bron naar de daadwerkelijke aanschaf van het product uit legale bron afneemt’.44 Het substituut verdringt het origineel. De kans neemt dus af dat consumenten kiezen voor het legale aanbod wanneer het aanbod uit illegale bron van een vergelijkbare kwaliteit is. Het is goed denkbaar dat consumenten met een e-reader in de verleiding worden gebracht om de boeken onbetaald te downloaden. De behoefte om een boek daadwerkelijk te bezitten is afgenomen. 45 Wellicht wordt het e-boek meer als iets vrijblijvends gezien en minder als een ‘echt’ bezit. Het digitale boek neemt geen ruimte in de boekenkast in en met een simpele klik op de knop verdwijnt het boek uit het geheugen van de e-reader en wellicht ook uit die van de lezer. In dergelijke gevallen is de aanschaf van een e-reader en de kosten van een internetverbinding de enige investering die een consument hoeft te doen om duizenden boeken te kunnen bezitten. De symbolische waarde zit misschien dan in de hoeveelheid boeken die men nu kan bezitten, kwantiteit in plaats van kwaliteit.

3.5.1 KLEIN EXPERIMENT FORA

Om te onderzoeken of de fora die ik eerder noemde nu werkelijk actief e-boeken verspreiden maakte ik onlangs gratis een fictief e-mailadres en forumprofiel aan. Ik benaderde iemand op het forum ebooks.clubs.nl in mijn zoektocht naar illegale e-boekbestanden. Binnen één dag kreeg ik via deze contactpersoon zonder een cent te betalen toegang tot duizenden boeken waaronder de nieuwste titels van onder andere: A.F. Th. van der Heijden, alle werken van 42

Joosse, M. “Interessant inkijkje: jongeren en ebooks”. 26 maart 2013. Geraadpleegd via: www.ereaders.nl. Bezocht op:15 juni 2013. 43

Poort, J. en Jorna Leenheer. “Filesharing 2©12. Downloaden in Nederland.”Amsterdam: IVIR, oktober 2012. P. 28. 44

Poort, J. en Jorna Leenheer( 2012), p. 35.

45

Poort, J. en Jorna Leenheer ( 2012), p. 35.

30


Cees Nooteboom, Harry Mulisch, Erwin Mortier, Donna Tartt, David Van Reybrouck, Elizabeth Gilbert, Karin Slaughter etc. Dit waren slechts enkele namen uit het 392 pagina’s tellende document vol nieuwe en oude titels dat ik toegestuurd kreeg en waaruit ik volgens de contactpersoon vrij mocht kiezen. Of deze persoon de bestanden ooit oorspronkelijk aangeschaft heeft om ze vervolgens gratis te delen, of dat de bestanden door deze persoon gedownload zijn en hij ze verder wil verspreiden is niet duidelijk geworden. Dat deze persoon zelf over al deze bestanden beschikte werd duidelijk nadat ik willekeurig wat titels bij hem aanvroeg en deze binnen enkele uren toegestuurd kreeg in perfecte ePub bestanden. De persoon die ik voor de bestanden benaderde leek zich echter niet te bekommeren om het auteursrecht of Digital Rights Management (DRM). En het laat zich raden dat deze persoon niet alleen is in het aanbieden van dergelijke bestanden.

3.6 GEVOLGEN VAN FILESHARING EN PIRATERIJ 3.6.1 GEVOLGEN VOOR DE UITGEVERIJ

Het internetgebruik onder consumenten heeft uitgeverijen gedwongen en dwingt hen nog steeds om opnieuw naar de bedrijfsvoering te kijken. In het eerder genoemde artikel uit de Volkskrant wordt de conclusie getrokken dat Nederland achterblijft in de productie van eboeken in vergelijking met andere landen zoals bijvoorbeeld Frankrijk en Amerika. 46 Een reden hiervoor wordt gevonden in onder andere de prijs en beschikbaarheid van e-boeken die niet voldoet aan de verwachting van de Nederlandse consument. De voornaamste reden waarom de productie achterblijft, is volgens de Volkskrant echter de angst voor piraterij bij uitgevers.47 Je kunt hier een vraagteken bij zetten omdat de vergelijking in het artikel zeer uiteenlopende landen betreft. Amerika heeft met name door zijn grote omvang en het gebrek aan een goed distributie netwerk zoals het Centraal Boekhuis in Nederland, wellicht meer behoefte en baat bij het gebruik van e-boeken, omdat dit de snelste en meest effieciente manier is om een boek in huis te halen.48 De conclusie dat Nederland achterloopt op andere landen wat de verkoop van e-boeken betreft wordt in het genoemde artikel getrokken aan de 46

Joosse, M. “Aandeel ebooks in boekenmarkt VS naar 31 procent”. 29 maart 2012. Geraadpleegd via: http://www.ereaders.nl/29031201_aandeel_ebooks_in_boekenmarkt_vs_naar_31_procent. Bezocht op 21 juli 2013. 47

Lier, Heleen van. “Drie redenen waarom de e-boekverkoop in Nederland achterloopt”. Amsterdam: de Volkskrant, 27 Maart 2013. 48

Jager, W. “Vijf alternatieve redenen waarom ebooks niet aanslaan in Nederland”. 28 maart 2013. Geraadpleegd via: www.eburon.nl. Bezocht op: 21 juli 2013.

31


hand van onder andere een gesprek met Tim Kuik de directeur van Stichting BREIN. Kuik geeft in het gesprek aan dat driekwart van de Nederlandse e-boeken gratis op het internet wordt aangeboden. De angst voor piraterij waar ik eerder over sprak lijkt in dat opzicht ook werkelijkheid te zijn geworden. Dit neemt echter niet weg dat uitgevers gespaard worden wanneer ze terughoudend blijven in het aanbod van e-boeken. Het zijn consumenten die de werkwijze van het boekenvak ondermijnen door e-boeken te uploaden of boeken in te scannen om zo het werk gratis te verspreiden. Het is niet ondenkbaar dat met het stijgende aanbod in e-boeken ook het aantal gevallen van illegaal aanbod toeneemt.49

3.6.2 GEVOLGEN VOOR DE CONSUMENT

Het zelfstandig uploaden, het inscannen van boeken en verspreiden, of het uitwisselen van bestanden via peer-to-peer netwerken betekent dat sommige consumenten in staat zijn de positie van de online boekhandelaren en de webwinkels van de uitgeverijen te evenaren. Waarde wordt, zoals ik dit eerder aanstipte, toegevoegd aan de e-boeken middels het plaatsen van online recensies en het aanraden van boeken via websites zoals Facebook en Goodreads. Op deze manier dragen consumenten, door een waardeoordeel aan het boek te geven, bij aan de symbolische productie van boeken. Met het plaatsen of verspreiden van boeken lijkt de consument ook een belangrijke rol op zich te hebben genomen met betrekking tot de distributie van e-boeken. In sommige gevallen, wanneer het gaat om gescande werken die nog niet als e-boek zijn verschenen, zorgt de consument ook voor de materiële productie van literatuur. Immers, de consument maakt hier een e-boek, en verspreidt het via de daartoe beschikbare sites. In dergelijke gevallen is het interessant om je af te vragen in hoeverre de naam of reputatie van een uitgeverij of de prijs nog relevant is voor de vraag van de consument nu de boeken gratis aangeboden worden. Eboeken kiest men niet uit op de mooie omslagen waar boeken in de boekhandel wel toe kunnen verleiden, mogelijk let men met name op de naam voor de auteur. In de gevallen van bulkbestanden kiest men voor een hele stapel boeken van uiteenlopende kwaliteit zonder lang stil te staan bij de uitgever, de oorspronkelijke prijs, het omslag en de auteurs. De consument loopt immers geen enkel risico met het downloaden van het gratis bulkbestand. De sturende rol van de uitgeverij lijkt door dergelijke omvangrijke bestanden af te nemen. De uitgeverij kan geen controle uitoefenen over de symbolische waarde van de individuele boeken in het 49

Kok, S. “Ten strijde tegen de e-boekenpiraat”. 18 januari 2013.Verschenen in Boekblad, Jaargang 2012, editie 16.

32


bulkbestand. Dit betekent een verlies aan symbolisch kapitaal voor de uitgeverij, het maakt de consument waarschijnlijk niet uit wie de oorspronkelijke producenten van de bestanden zijn. Zoals genoemd gebruiken steeds meer mensen het internet voor online retail en sociale media. Je kunt je dan ook afvragen waarom er toch problemen zijn met de verkoop van e-boeken op het internet. Het onderzoeksrapport van SEO Digitale drempels. Knelpunten in legaal digitaal aanbod in de creatieve industrie (2012) werd uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Het onderzoek biedt een overzicht van de knelpunten die een volwaardige markt voor digitale distributie van muziek, films, series, games en boeken in de weg staan. Door actoren te interviewen, een literatuurstudie te doen en een online enquête bij een representatief consumentenpanel af te nemen trachten zij te onderzoeken wat de oorzaak is voor het achterblijven van de markt voor legaal digitaal aanbod in vergelijking met de markt voor offline aanbod. 50 Uit dit onderzoek komen drie belangrijke aankoopvoorwaarden naar voren waar een digitaal product aan moet voldoen in de ogen van de consument om een product legaal te downloaden. Deze liggen in lijn met de voorwaarden die geschetst werden in het artikel van de Volkskrant: verkrijgingsgemak, beschikbaarheid van titels en de prijs van het product. 51

3.7 BESCHIKBAARHEID EN VERKRIJGSGEMAK

Waar in de muziekindustrie een vrijwel volledige beschikbaarheid is van afzonderlijke nummers en volledige albums is dit bij e-boeken nog niet het geval. Volgens het onderzoek Digitale drempels blijft het aanbod van e-boeken in Nederland achter. Het onderzoek wijt dit niet aan de vraag vanuit de consument, want gesteld wordt dat ‘de Nederlandse consument harder lijkt te willen dan de aanbieders’. 52 De Nederlandse consument lijkt aldus het uitgevoerde consumentenonderzoek bereidwillig om meer van het digitale aanbod af te nemen maar wordt in die ambitie geremd door het ontbreken van voldoende aanbod. Eind 2010 was 1,2 procent (4.800 titels) van de beschikbare gedrukte Nederlandstalige titels online beschikbaar. Eind 2011 kende het e-boek aanbod 12.000 titels. Dit is minder dan vier procent van het totale boekenaanbod.53 Het aantal beschikbare boeken neemt echter nog toe. Nieuwe 50

Weda, J. et al. Digitale Drempels. Knelpunten voor legaal digitaal aanbod in de creatieve industrie. SEO economisch onderzoek, IVIR. Amsterdam, juni 2012. P. 2. 51

Lier, Heleen van (2013), p. 1

52

Weda, J. et al. (2012), p. I

53

Weda, J. et al. (2012), p. 65

33


titels komen overwegend nu ook uit als e-boek. Maar gaat het proces van digitaliseren snel genoeg in de ogen van de consument? Zoals gesteld zijn e-readers of tablets nodig om e-boeken te kunnen lezen, deze worden steeds goedkoper, lichter en handzamer. Wereldwijd steeg tussen 2008 en 2010 de verkoop van ereaders van een miljoen naar tien miljoen stuks per jaar, in 2011 werden er 23,2 miljoen stuks wereldwijd verkocht en in 2012 nam dit aantal wat af tot toch nog 15 miljoen verkochte ereaders gedurende het hele jaar. 54 Daarnaast zijn er ook tabletgebruikers die middels een applicatie e-boeken eenvoudig kunnen downloaden en lezen. De e-readers zijn in sommige gevallen verbonden aan een specifieke retailer zoals de Kindle van Amazon.com en de Nook van Barnes and Nobles. Consumenten krijgen in dergelijke gevallen alleen toegang tot de boeken die bij Amazon of Barnes and Nobles worden aangeboden, dit worden ‘walled gardens’ genoemd. 55 De keuze voor de consument wordt middels deze ‘walled gardens’ beperkt omdat het niet vanzelfsprekend is dat alle titels bij de online retailers verkrijgbaar zijn. 56 De beschikbaarheid van titels is zoals gesteld een essentiële voorwaarde voor een consument om tot aankoop over te gaan. Een andere voorwaarde is verkrijgsgemak. Uitgevers en overige distributeurs dienen middels goedwerkende websites het zo eenvoudig mogelijk maken voor consumenten om producten aan te schaffen. Er moet bij de verkoop van e-boeken rekening worden gehouden met de verschillende soorten manieren waarop consumenten hun boeken lezen. Uitgeverijen moeten in de productie van e-boeken bedenken voor welke formats ze de boeken publiceren, zodat uitgevers verzorgde uitgaven beschikbaar kunnen stellen voor tablets, smartphones, laptops of e-reader. Wanneer een consument tot aanschaf van een product wil over gaan worden er meerdere alternatieven in overweging genomen (consideration sets). Dit geldt zowel voor de fysieke winkels maar ook voor internetretailers. Het internet biedt verschillende alternatieven zowel legaal als illegaal. Bibliotheken vormen hierin een voorbeeld. Middels het uitlenen van eboeken kunnen vanaf eind 2013 de leden van een bibliotheek een breed scala aan titels lenen. Op dit moment zijn de titels nog ouder dan drie jaar maar dit zal op korte termijn aangevuld worden met recentere titels. Sommige boeken kunnen gedownload worden, maar anderen kunnen via een streamingsdienst gelezen worden op verschillende digitale dragers zoals een

54

Reijerman, D. “Onderzoek: verkoop e-readers keldert met 36 procent.” Gepubliceerd op www.tweakers.net op 11 december 2012, geraadpleegd op 1 oktober 2013. 55

Weda, J. et al. (2012) p. 72

56

Weda, J. et al. (2012) p. 72

34


smartphone of een tablet. 57 Ook kunnen consumenten andere online retailers raadplegen. Naast dat het internet een goed verkoopkanaal is maakt het de zoektocht naar het illegale eboek aanbod zeer eenvoudig. Het aanbod van gratis downloadbare e-boeken staat bij een zoekopdracht van een consument prominent in beeld geplaatst wanneer gezocht wordt naar de titel van een e-boek (zie figuur 2).

Figuur 2. Zoekresultaten van Google, op 1 juli 2013.58

Uit het bovenstaande figuur kun je opmaken dat bij een eenvoudige zoekopdracht het illegale aanbod onder het legale aanbod van Bol.com geplaatst is in de zoekresultaten. Dit werkt drempelverlagend, de verleiding wordt groter om te kiezen voor illegaal aanbod wanneer de consument op zoek gaat naar de beschikbaarheid van een titel. Wat zoekmachines zoals Google in samenwerking met Stichting BREIN kan doen om deze zoektocht de beperken bespreek ik in het vierde hoofdstuk.

57

Vries, de W. “Bibliotheken akkoord over voorwaarden uitlenen e-boeken.” Gepubliceerd op Boekblad.nl, 18 juni 2013. 58

Let wel; de gevonden zoekresultaten kunnen per dag, of zelfs per uur veranderen bijvoorbeeld door ingediende ‘DCMA-klachten’, met als gevolg dat Google bepaalde zoekresultaten kan verwijderen. Deze klacht zal ik in het derde hoofdstuk van deze scriptie bespreken.

35


3.8 VOORWAARDEN, PRIJS EN BETALINGSBEREIDHEID 3.8.1 VOORWAARDEN

Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen heeft in samenwerking met onder anderen de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak, Ziggo XS4ALL en DELTA het onderzoek ‘Filesharing 2©12. Downloaden in Nederland’, een cosumentenonderzoek naar het downloadgedrag in Nederland van het Instituut Voor Informatie Recht (IVIR) gefinancierd. Voor dit onderzoek zijn 2.009 panelleden van zestien jaar en ouder geïnterviewd. Uit het onderzoek blijkt onder andere dat meer dan een kwart van de bevolking van 16 jaar en ouder het afgelopen jaar wel iets gedownload heeft uit illegale bron, muziek, games, films series of boeken. Downloaden uit illegale bron komt daarmee op een derde plaats te staan, op een tweede plaats staat downloaden uit legale bron en het aanschaffen van de fysieke drager in een winkel komt nog het meeste voor. 59 Uit het onderzoek blijkt dat het ‘e-lezen’ in de kinderschoenen staat wanneer de vergelijking wordt gemaakt met online consumptie van muziek, films, series en games. 60 ‘Voor het e-boek gaan het betaalde legale aanbod, het onbetaalde legale aanbod en het illegale aanbod gelijk op, met over het afgelopen jaar gemeten een geringe voorkeur voor beide legale kanalen’.61 Uit dit onderzoek blijkt dat wat boeken betreft 91 procent van de respondenten nooit e-boeken downloadt uit illegale bron (zie figuur 3).62

Figuur 3. Filesharing 2©12, IVIR, pagina 13, tabel 4: onderzoeksresultatem vam het downloaden, streamen en kopen van boeken. 59

Poort, J. en Jorna Leenheer. (2012), p. 8

60


61


62


36


Van het percentage consumenten dat wel uit illegale bron downloadt blijkt dat 19,4 procent wel eens een boek te hebben gekocht na het gedownload te hebben uit illegale bron. Opvallend is dat er een groot verschil is met andere media. Anders dan bij games, films, series en muziek het geval is neemt bij e-boeken ‘de populariteit van het illegale aanbod tot 54 jaar nauwelijks af met de leeftijd. Pas boven de 55 jaar neemt het downloaden uit illegale bron af. Uit de tabel hieronder, valt af te lezen dat tussen de 16 en 21 jaar ongeveer 8,6 procent download uit illegale bron tot 65 tot 74 jaar 2,4 procent (19).

Figuur 4. Filesharing 2©12, IVIR, pagina19. Tabel 12. Onderzoeksresultaten naar de consumptie van boeken per kanaal naar leeftijd, geslacht en opleiding.

Je kunt uit de cijfers in figuur 3 opmaken dat een bijzonder hoog percentage consumenten aangeeft überhaupt geen e-boeken te downloaden. Maar uit figuur 4 blijkt dat diegene die wel downloaden zowel onder jonge als oudere consumenten vertegenwoordigd zijn. Dit opvallende resultaat wordt niet verklaard door het onderzoek. Het wordt de lezer van het onderzoek wel duidelijk dat consumenten via verschillende kanalen het gewenste product proberen te bemachtigen en het is niet ondenkbaar dat dit zal toenemen zodra het aanbod en de prijs niet tegemoet komen aan de wens van de consument. Een contrast met deze resultaten vormt het onderzoek van Stichting Marktonderzoek Boekenvak waarin gesteld wordt dat er in Nederland per persoon gemiddeld 7 e-boeken per jaar gekopieerd/geruild worden, 6,5 legaal worden gedownload en 5,9 gratis illegaal wordt gedownload. Dit beeld vormt een groot

37


contrast met het beeld dat geschetst wordt in Filesharing 2©12.63 Het onderzoek van stichting Marktonderzoek Boekenvak geeft weer dat downloaden of filesharen uit illegale bron wel degelijk voorkomt. Mijn onderzoek zal geen uitsluitsel kunnen geven over welk onderzoek het meest realistische beeld schetst maar deze onderzoeksresultaten geven aan dat er een discrepantie is tussen de verschillende onderzoeksmethodes en de onderzochte groepen. Wellicht geven mensen in het ene onderzoek meer sociaal wenselijke antwoorden, of schuilt er een taboe op het downloaden van e-boeken. Ik geloof echter dat kijkend naar het enorme aanbod van illegale e-boeken er waarschijnlijk ook een grote vraag naar deze illegale boeken bestaat. Want zonder vraag zou het aanbod wellicht snel verdwijnen. Kunnen uitgevers de filesharing-trend tegen gaan door aan het gedrag en de wensen van de consument tegemoet te komen? Om dit te onderzoeken moet gekeken worden naar de laatste voorwaarden die de consument heeft bij het kiezen voor het legale aanbod, namelijk de prijs en de betalingsbereidheid.

3.8.2 PRIJS

Legale e-boeken zijn duur, te duur aldus de vice-president van de Europese Commissie Neelie Kroes. Zij stelde in haar toespraak ‘Making Europe the home of eBooks’ op 25 maart 2013. 64 dat de uitgevers de kansen moeten grijpen die zich aandienen met het digitale tijdperk. Er moet niet afgewacht worden totdat uitgevers gepasseerd worden door partijen die wel voorbereid zijn op de toekomst. Uitgevers moeten hun voordeel doen met alle nieuwe ontwikkelingen maar bovenal stelde Kroes dat de Europese boekindustrie groter moet denken door de toegang naar e-boeken zo laagdrempelig mogelijk te maken. Laagdrempeling zodat de consument, op elk ogenblik, in elk land en op elk apparaat een boek kan lezen: ‘There should be no barriers for consumers to acquire ebooks across territorial borders, platforms or devices’. Bovendien stelt zij dat de belasting over deze boeken te hoog is. E-boeken kennen een hoger BTW tarief dan het fysieke boek, eenentwintig procent in plaats van zes procent. De reden hiervoor is dat een e-boek wordt beschouwd als een dienst en niet als een boek. Hier moet van af worden gezien stelt Neelie Kroes. Frankrijk en Luxemburg heffen op dit moment lagere tariefen voor e-boeken, maar dat maakt volgens de Europese Commissie inbreuk op 63

Deze cijfers komen voort uit een onderzoek van stichting Marktonderzoek. De gebruikte informatie komt uit een samenvatting van het door hun uitgevoerde onderzoek. Het volledige onderzoek staat te lezen op de website: http://www.siob.nl/bibliotheekmonitor/trends-media-informatie/boeken/e-books-en-ereaders/item95 64

Kroes, N. “Making Europe the home of eBooks”. Europese Commissie. Brussel, 25 maart 2013, toespraak. Bron: http://commentneelie.eu/speech.php?sp=SPEECH/13/262

38


EU-wetgeving. 65 Door deze wetgeving zijn e-boeken in Nederland veel duurder dan bijvoorbeeld in bijvoorbeeld de Verenigde Staten waar een gemiddeld e-boek rond de zes euro ligt en de verkoop van e-boeken sinds een aantal jaar zeer snel gegroeid is en momenteel 25 procent van de totale boekomzet uitmaakt. De verkoop van e-boeken in Nederland stijgt langzaam maar zeker en is op dit moment ongeveer 4 procent van de totale boekverkoop.66 Een interessant kritiek op de toespraak van Neelie Kroes komt van Hans Bousie. In een artikel in het vakblad voor de boekenbranche Boekblad pareert hij de stelling van Kroes dat de beperkte verkoop van e-boeken te wijten is aan het uitgeefbeleid in Nederland. Hij stelt dat Kroes een belangrijk element uit het oog verliest, namelijk de condities die online retailers zoals Amazon en Apple eisen van uitgevers voor de verkoop van e-boeken. Omdat grote retailers goed de consument weten te bereiken stelt bijvoorbeeld Amazon een marge van 55 procent en Apple van 30 procent voor het online aanbieden van de content.67 Dit is anders dan de 40 procent die de fysieke boekhandelaar krijgt, maar in vergelijking tot een online retailer die de content slechts online plaatst, moet de fysieke boekhandelaar veel meer moeite doen om de verkoop tot stand te brengen. Bovendien stelt Bousie: ‘Alle grote Amerikaanse partijen schenden internationaal geldende regels naar believen. Dat varieërt van het maken van misbruik van machtspositie, tot het schenden van privacy tot het inbreuk maken op auteursrechten’.68 Dat uitgevers in sommige gevallen om deze reden er voor kiezen om niet met deze verkopers in zee te gaan had Kroes volgens Bousie aan moeten kaarten, het lijkt in zijn visie niet te liggen aan de goodwill van de uitgevers of de mogelijkheden die zij tot beschikking hebben maar aan de monopoliepositie die sommige retailers bezetten. Wanneer uitgevers besluiten dat ze over hun producten niet de hoge marges willen afstaan aan de online retailer heeft dit gevolgen voor de beschikbare titels. De hoeveelheid beschikbare titels heeft zoals ik eerder al omschreef invloed op de mate waarin filesharing plaatsvindt. Omdat een uitgever toch uit de kosten dient te komen moet er gekeken worden naar de betalingsbereidheid onder consumenten voor het legale product.

3.8.3 BETALINGSBEREIDHEID 65

Schellevis, J. “Europese Hof gaat zich buigen over btw-tarief op e-books.” Bron: Tweakers.net gepubliceerd op vrijdag 14-06-2013, geraadpleegd op 19 juni 2013 66

Kraan, J. “E-books goed voor 4 procent Nederlandse boekenmarkt”. 13 juli 2013. Geraadpleegd via: http://www.nu.nl/tech/3524884/e-books-goed-4-procent-nederlandse-boekenmarkt.html. Bezocht op: 1 oktober 2013. 67

Bousie, H. “All animals are equal.” 9 april 2013. Geraadpleegd via: http://www.boekblad.nl/all-animals-areequal.205788.lynkx. Bezocht op:19 juni 2013. 68

Bousie, H. (2013).

39


Uit het onderzoek Filesharing 2©12 blijkt dat de betalingsbereidheid van consumenten lager ligt voor een download dan voor het fysieke product. ‘[…] Voor e-boeken is de mediane betalingsbereidheid zelfs een derde van die voor het gedrukte boek en ligt rond de vijf euro. Zie figuur 5.

Figuur 5. Filesharing 2©12, IVIR, pagina 24. Tabel 15. Maximale bereidheid te betalen voor laatste download uit illegale bron.

De mediane prijs staat op ‘gespannen voet met de huidige prijzen voor e-boeken, die vaak 80% van de prijs van een gedrukt exemplaar bedragen’. 69 Bovendien heeft van de groep respondenten die downloaden uit illegale bron tussen de 29,8 en de 45 procent een betalingsbereidheid van 0,00 euro.70 Dit houdt in dat deze respondenten überhaupt niet bereid zijn te betalen voor het product. Mogelijk zijn deze respondenten in de veronderstelling dat producten zoals films, boeken, games en muziek per definitie gratis dienen te zijn omdat in hun optiek uitgeverijen voldoende winst maken of dat het gratis verspreiden van materiaal een soort promotie vormt. Een andere verklaring zou de veronderstelling zijn dat het niemand schaadt om bestanden gratis te verspreiden, of dat een gratis verkregen e-boek niet een ‘echt’

69

Poort, J. en Jorna Leenheer (2012), p. 24

70

Poort, J. en Jorna Leenheer (2012), p. 25

40


bezit vormt zoals een gekocht product dat wel is. In al deze gevallen kent het e-boek een lage symbolische waarde. Wellicht is het de vraag waarom e-boeken zo duur zijn in de ogen van de consument altijd onbeantwoord gebleven. Een veel gehoord argument vanuit de boekenbranche is dat de kosten van het redigeren, promoten en de vormgeving van het boek gelijk blijven bij het maken van een e-boek of fysiek boek. 71 Maar of dit nu werkelijk zo is valt te betwijfelen. Natuurlijk zijn er altijd de vertaal-, redigeer- en zetkosten, evenals de investering in de promotie, de royalties, en in de software die de conversie van PDF bestanden naar ePub bestanden mogelijk maakt. Maar de distributiekosten verschillen en er is bij de productie van een e-boek naast de papieren versie geen sprake meer van nieuwe kosten bij elke oplage. Het is echter ook mogelijk dat uitgeverijen baat hebben bij het kunstmatig hoog houden van de prijs van een eboek uit angst de verkoop van de fysieke boeken te belemmeren. De discrepantie tussen de werkelijkheid en het beeld dat de consument heeft over de kosten van een e-boek publicatie is hoe dan ook problematisch voor uitgevers. Wanneer consumenten het gewenste bedrag niet (willen) betalen voor een fysiek of digitaal boek draait een uitgeverij verlies. In het eerder genoemde onderzoeksrapport ‘Digitale Drempels’ staat te lezen dat consumenten meer geneigd zijn om voor een e-boek te betalen als er voldoende aanbod op een toegankelijke wijze wordt aangeboden.72 In het kort wordt er; enerzijds van de uitgeverij verlangd dat eboeken voor een minimaal bedrag worden aangeboden maar anderzijds dient de kwaliteit en de beschikbaarheid van het e-boek hetzelfde te blijven. Een uitgeverij ziet zich wellicht gedwongen om e-boeken te (blijven) produceren aangezien dit een nieuwe vorm van lezen is die aan populariteit wint in de markt en zodoende tot een stijging in de omzet kan leiden. Anderzijds is er de continue dreiging waarbij er vlak na het publiceren van een digitaal boek, illegale varianten opduiken waardoor het werk van de uitgeverij feitelijk voor niets is geweest, tenzij de verspreiding en verdere naamsbekendheid van de auteur en mogelijk ook de uitgeverij als een winst kan worden beschouwd. Je zou uit het voorafgaande kunnen stellen dat wanneer het aanbod of de prijs van het e-boek niet voldoet aan de verwachting van de consument, de drempel naar het alternatief; het onbetaald downloaden van auteursrechtelijk materiaal onbedoeld wordt verlaagd. In dit licht bevindt de uitgeverij zich sinds de opkomst van de e-boeken in een patstelling. De uitgeverij dient enerzijds een bepaalde continuïteit te waarborgen, het voortbestaan van het bedrijf.

71

Fortuin, A. “Uitgeverij ziet niets in e-boek; Studente sprak vijftien Nederlandse uitgevers”. NRC Handelsblad, 31 januari 2012, p. 18-19. 72

Weda, J. et al. (2012), p. 25

41


Maar anderzijds dient een bedrijf te innoveren om mee te kunnen blijven draaien in de veranderende markt. Het investeren in e-boeken is een manier om dat te doen. Mogelijk levert het investeren in e-boeken niet meer omzet op nu ook duidelijk wordt dat mensen van allerlei leeftijden downloaden en vrijwel elke Nederlander toegang heeft tot het internet. Een mogelijkheid om een e-boek te beschermen van onbetaalde distributie via peer-to-peer netwerken is middels een beveiliging in het digitale bestand, zoals het Digital Rights Management.

3.9 DIGITAL RIGHTS MANAGEMENT (DRM) 3.9.1 DEFINITIE DRM Er is geen algemene definitie van digital rights management. Met DRM wordt een scala van activiteiten bedoeld die te maken hebben met het inditivueel beheer van rechten.

73

Individualiteit staat hier in tegenstelling tot het collectief rechtenbeheer zoals BUMA/Stemra of stichting BREIN dat doen. DRM heeft betrekking op de licentie waaronder een consument een product mag gebruiken, deze zit in het product (of in de dienst) verwerkt. Het is dan ook essentieel dat consumenten op de hoogte worden gebracht van de licentievoorwaarden alvorens ze tot de koop van het product overgaan. De consument gaat een legaal evenals een technisch verbond aan met de verkoper van het product of de uitgever. Dit verbond beperkt het gebruik van het e-boek. Het DRM vergrendeld het bestand zodat het slechts door een consument, op een e-reader gelezen kan worden. Over het algemeen beschouwd is het niet de rechthebbende die DRM toepast maar een intermediar zoals een online retailer.

3.9.2NADELEN EN RISICO ’S DRM Er zijn enkele gevaren en nadelen verbonden aan DRM, bijvoorbeeld het ‘privacygevaar’. Hiermee worden de systemen bedoeld waarmee de gebruikers, wat betreft leesgedrag, in de gaten gehouden kunnen worden. 74 Dit is ook een element dat aangestipt wordt in Ted Striphas’ artikel ‘The abuses of Literacy: Amazon Kindle and the Right to Read’(2010) en Jonathan Zittrains artikel ‘Tethered Devices, Software as Service, and Perfect Enforcement’, in The Future of the Internet – And How to Stop It (2008). Elementen zoals persoonlijke

73

Hugenholtz, P.B. “De toekomst van het auteursrecht: DRM met een vriendelijk gezicht?”. Universiteit van Amsterdam, 15 oktober 2004, p. 1 74

Hugenholtz,P.B. (2004), p. 4

42


notities of de snelheid waarmee een gebruiker leest en of de gebruiker het boek volledig uit leest kunnen door DRM worden opgeslagen en worden verstuurd naar de retailer van het product, waarna de leesgegevens kunnen worden geanalyseerd.75 Hierdoor is het lezen van een boek niet langer een privé aangelegenheid. Dergelijke handelingen moeten, zoals gesteld, aan de consument gemeld worden in de voorwaarden, maar in hoeverre consumenten zich bewust zijn van de gevolgen van deze voorwaarden is onduidelijk. De e-readers blijven altijd onder de controle van de verkoper, in de woorden van Jonathan Zittrain: ‘They are appliances in that they are easy to use, while not easy to tinker with. They are tethered because it is easy for their vendors to change them from afar, long after the devices have left warehouses and showrooms.76’ Er zijn ook zaken bekend waarin Amazon de accounts van lezers afsloot zodat deze geen boeken meer konden aanschaffen en hun e-reader zodoende volledig zijn functie verloor.77 Bovendien gaat Striphas in op een voorval met Amazon die na aanleiding van een incident waarbij een bedrijf die niet de rechten had over de boeken ze op Amazon.com te koop aanbood. De boeken Animal Farm en 1984 van George Orwell werden zonder overleg met de consument of een waarschuwing van de e-readers verwijderd, ook al waren deze boeken al door de consumenten betaald.78 Later zijn deze boeken teruggezet, maar het gevoel waarbij de lezer een zekere vrijheid heeft als eigenaar van de aangeschafte boeken kan beschadigd zijn. Het zijn dergelijke schandalen die de retailers in een negatief daglicht plaatsen en het imago van het e-boek, de retailers en de uitgevers eventuele schade toebrengen. De suggestie wordt gewekt dat een e-boek slechts een boek in bruikleen is en geen eigenlijk bezit. Een gevoel dat ik eerder aanstipte bij mogelijke motieven om tot het gratis downloaden van auteursrechtelijk materiaal over te gaan. Wanneer een e-boek minder als eigen bezit wordt beschouwd neemt men mogelijk minder snel verantwoordelijkheid voor de wijze waarop materiaal wordt verkregen. Ook dit kan van invloed zijn op de symbolische waarde van het product. Daarbij beseft de consument wellicht dat de data van de gekochte e-reader van waarde is voor de 75

Striphas, T. “The Abuses of Literacy: Amazon Kindle and the Right to Read”.Communication and Critical/Cultural Studies, 2010. P. 302. 76

Zittrain, J. “Tethered Devices, Software as Service, and Perfect Enforcement”. The Future of the Internet – And How to Stop It. New Haven: Yale University Press, 2008. P. 106 77

Ted Striphas, (2010), p. 298.

78

Stone, B. “Amazon Erases Orwell Books From Kindle”. New York: New York Times. 17 Juli 2009. Geraadpleegd via: http://www.nytimes.com/2009/07/18/technology/companies/18amazon.html . Bezocht op: 19 juni 2013.

43


retailers, nu bekend is dat de leesgegevens opgeslagen worden. Mogelijk is dit voor sommigen een motivatie om minder of niet te willen betalen voor e-boeken, hun leesgedrag is immers waardevol voor organisaties die met dergelijke kennis meer omzet kunnen genereren. Het blijft slechts speculeren maar mogelijk zijn consumenten bewust van dit gegeven en kiezen ze daarom voor bestanden uit illegale bron waar het DRM uitgesloopt is. Naast het gevaar dat de privacy van de gebruikers geschonden wordt is nog een beperking op DRM, aldus Hugenholtz, namelijk de kopieërbeperking: De kopieërvrijheid waaraan gebruikers, vooral in deze digitale tijd, gewend zijn geraakt, wordt door DRM flink aan banden gelegd. In de eerste plaats door een contractuele beschermingslaag: kopiëren mág niet. In de tweede plaats door een technische laag: kopiëren kán niet.79 De technische laag van DRM wordt tegenwoordig omzeild door hackers. De wettelijke laag die vastgelegd is in de voorwaarden voor een overeenkomst van webshops stellen echter dat het verspreiden van gedownload materiaal niet mag, een gekocht e-boek is slechts voor het eigen gebruik. Zoals bekend heeft eenzelfde verbod op het verspreiden van muziek geen stand kunnen houden tegen de wil en de technische kunsten van sommige consumenten. Toch is het belangrijkste bezwaar dat Hugenholtz noemt de beperking op de informatievrijheid door digital rights management. Hiermee doelt hij op de informatie waar we toegang tot hebben gekregen middels het internet. Dit zijn gecontroleerde en door technici ontworpen kanalen en systemen. Je kunt je dan afvragen hoe vrij de eindgebruiker, de lezer van een e-boek nu eigenlijk is? Dit bespreek ik in het volgende kopje.

3.9.3 DRM EN DE VERDELING VAN MACHT Door DRM toe te passen kan het ‘traditionele auteursrechtelijke evenwicht tussen bescherming van de auteur en de vrijheid van de gebruiker worden verstoord.’80 In de tekst ‘Seriality for all. The role of protocols and standards in critical theory’ bespreken Geert Lovink en Ned Rossiter de machtstructuur die komt kijken bij digitalisering en de maatschappij. It is tempting to think that content, and not form, determines our lives. […] If we wish to understand anything about how our complex technical society is made up, 79


80


44


we must pay attention to the underlying structures that surround us, from industry norms to building regulations, software icons and Internet protocols.81 Lovink en Rossiter stellen dat het niet de inhoud, maar de vorm is die bepaalt hoe wij de wereld om ons heen ervaren. Zo schrijven zij onder andere dat social media niet gerund wordt door creatievelingen maar door IT-engineers die software ontwikkelen volgens een bepaald protocol. Deze opvatting doet denken aan de eerder genoemde theorie van Bourdieu. Hoewel Bourdieu sprak over de sturende en smaakbepalende elite die de waarde van de literaire inhoud bepaalden, lijkt de vorm van een e-boek deze plaats in te hebben genomen. De vorm bepaald de blik van de lezer. Protocol en daarmee een beperking zoals DRM bepaalt wat de gewone mens te lezen en te zien krijgt: ‘the very idea that, when it actually comes down to it, a closed company of technocrats decides our window on the world should be cause for concern.’ 82 Wat in het digitale tijdperk als belangrijk wordt beschouwd; toegang tot het internet, wordt gefaciliteerd door software ontwikkelaars. In die zin voegen zij waarde toe aan zowel het technologische als het literaire veld, zonder software is het publiceren en promoten van een e-boek immers onmogelijk. Lovink en Rossiter keren zich echter tegen deze ontwikkeling en vinden dat deze dominantie veranderd moet worden, van binnenuit.83 Lovink en Rossiter trachten een bewustzijn te creëren onder consumenten door op te roepen tot actie, tot wellicht nog meer filesharing, om zo de bestaande technologie te gebruiken tegen het geijkte systeem. Zo willen zij een zekere mate van vrijheid terugwinnen. Want, hoe meer bestanden kosteloos op het internet komen te staan hoe meer consumenten zelf kunnen beslissen over de informatie die ze tot zich nemen, buiten het frame dat aan ons gepresenteerd wordt door software ontwikkelaars. De consument dient niet gedachteloos te consumeren maar bewust te worden van de eigen positie en de mogelijkheden daarvan. Met dit gedachtegoed sluiten Lovink en Rossiter aan bij de Open Access-beweging. Open Access is een idealistische toepassing waarin wordt gestreefd naar een vorm van vrijheid binnen de maatschappij waarin het vergaren van controle een te grote rol speelt. Organisaties, software-ontwikkelaars en individuele consumenten hebben op dagelijke basis met deze controle te maken. De aanhangers van Open Access pleiten voor onbeperkte, voor iedereen toegankelijke, DRM-vrije informatie. Net als Lovink en Rossiter vinden ook anderen dat er geen DRM of andere beperking zou moeten zitten op bestanden wanneer er 81

Geert Lovink and Ned Rossiter, “Seriality for All: The Role of Protocols and Standards in Critical Theory”. in Pieter Wisse (ed.) Interoperabel Nederland, The Hague: Forum Standaardisatie, 2011. P. 427 82

Geert Lovink and Ned Rossiter (2011), p. 427

83

Geert Lovink and Ned Rossiter. (2011), p. 428

45


bijvoorbeeld sprake is van kennisoverdracht, denk aan educatieve uitgaven. DRM vormt in dat opzicht dan ook een uitdaging voor de filesharers vanuit de optiek dat ‘content wants to be free’84. Kennis zou toegankelijk moeten staan voor iedereen die over een internetverbinding beschikt, zo stelt ook Kathleen Fitzpatrick in het artikel ‘Giving It Away: Sharing and the Future of Scholarly Communication’ (2012). Fitzpatrick meent dat open toegang tot bestanden een positieve uitwerking heeft op de maatschappij. Omdat dit een aspect van filesharing is dat zich richt op Open Access wil ik er in deze scriptie niet nadrukkelijk op ingaan. Wel geeft het ontstaan van een dergelijke beweging aan dat er verschuivingen in de aanwezige machtspositie plaatsvinden. Wat betreft DRM lijkt de oorspronkelijke vorm inmiddels te zijn losgelaten door zowel software ontwikkelaars als veel uitgevers, de reden hiervoor was dat het oorspronkelijke DRM niet gebruiksvriendelijk genoeg bleek. Nu kiest men overwegend voor een nieuw, wat men noemt ‘sociaal’ DRM.

3.9.4 EEN ‘SOCIAAL’ DRM Uit het onderzoek ‘Digitale drempels’ blijkt dat het in de muziekindustrie beperkende DRM vrijwel volledig verdwenen is en gaan er stemmen op om ook bij e-boeken alleen nog gebruik te maken van een ‘sociaal’ DRM om aan de eisen van de consument tegemoet te komen. Een ‘sociaal’ DRM houdt in dat in het bestand dat de consument aanschaft door middel van een zichtbaar en een onzichtbaar watermerk (een unieke code) herleidbaar is tot de consument die het aangeschaft heeft. 85 Echter, de bron van elk torrentbestand vormt over het algemeen een legaal verkregen e-boek of een handmatig gekopieerd boek. Uit dergelijk bestanden is vaak het zichtbare watermerk verwijderd. Omdat veel e-boeken, met uitzondering van de gekopiëerde bestanden, ook een onzichtbaar watermerk bevatten is het toch mogelijk de oorspronkelijke gebruiker te achterhalen. Maar op het openbaarmaken van dergelijke gegevens zijn er strikte wettelijke richtlijnen vanuit de ‘Wet op bescherming persoonsgegevens’. Deze wetgeving maakt het belanghebbenden moeilijk om achter de gegevens van individuen te komen die online bestanden, waar auteursrecht op rust, delen. Onlangs stond in de NRC te lezen dat Duitsland werkt aan een nieuw soort watermerkbeveiliging om e-boeken te beschermen tegen illegaal delen van auteursrechtelijke

84

Epstein, J. “Publishing: The Revolutionary Future”.New York: The New York Review of Books, 11 maart 2010. Geraadpleegd via: http://www.nybooks.com/articles/archives/2010/mar/11/publishing-the-revolutionaryfuture/. Bezocht op 13 juni 2013. 85

Weda, J. et al. (2012), p. 73

46


werken. 86 Door subtiele verschillen toe te passen zoals het toevoegen of verwijderen van interpunctie op het moment dat een boek gekopiëerd wordt, worden uitgevers in staat gesteld om te achterhalen welke gebruiker verantwoordelijk is voor het verspreiden van het e-boek. Bij deze methode zijn er ontelbare variaties mogelijk en daarmee wordt elke kopie uniek en traceerbaar. Echter, deze vorm van DRM tast de oorspronkelijkheid van het werk aan. Er worden wijzigingen aangebracht in een oorspronkelijke tekst en het momenteel wordt de discussie gevoerd of dit auteursrechelijk ook te verantwoorden is. Er wordt kortom gezocht en geëxperimenteerd met het beschermen van e-boeken. Opvallend is echter dat sommige uitgevers ook experimenteren met het tegenovergestelde; met het verlenen van onbeperkte toegang tot auteursrechtelijk materiaal. Een dergelijke proef bespreek ik hier.

3.9.5 DRM-VRIJE E-BOEKEN

De Amerikaanse science-fiction uitgeverij Tor, een imprint van Macmillan, reflecteerde eind april 2013 op een jaar waarin zij het gebruikersonvriendelijke digital rights management voor al hun e-boeken had laten vallen. Niet alleen ontvingen zij naar eigen zeggen positieve reacties van auteurs en lezers ook maakten zij het volgende statement: ‘We’ve seen no discernible increase in piracy on any of our titles, despite them being DRM-free for nearly a year.’87 In de woorden van Tom Doherty directeur van Tor: ‘Our authors and readers have been asking for this for a long time . They are a technically sophisticated bunch, and DRM is a constant annoyance to them. It prevents them from using legitimately-purchased e-books in perfectly legal ways.’88 Een reden voor het achterwege laten van DRM is de opvatting dat piraterij niet te stoppen is. Bovendien wordt gesuggereerd dat DRM geen oplossing is maar juist een belemmering, omdat de lezer op elke e-reader het gewenste boek wil lezen. Het lezersgemak wordt zodoende verkozen boven het aanvechten van piraterij, DRM-vrije boeken zijn in die optiek meer een service. Dit is een belangrijke conclusie waar ik in het volgende hoofdstuk nog uitgebreid op terug zal komen. In Nederland is het DRM vrijwel overal vervangen door het electronisch watermerk, het ‘sociale’DRM. Dit geldt echter nog niet voor grote online retailers. Zodra Amazon en Apple bijvoorbeeld het ‘sociale’ DRM verwijderen

86

NRCnext. “Kopieerbescherming. Met watermerken, kleine variaties in teksten, hopen uitgevers het kopiëren van e-books te stoppen”. Amsterdam: NRC Handelsblad. 19 juni 2013, p. 11. 87

Lulgjuraj S. “One year later, Tor Books reflects on going DRM-free”. 30 April 2013. Geraadpleegd via: www.teleread.com. Bezocht op 1 augustus 2013. 88

Snijders, R. “DRM-vrije boeken zijn geen science fiction”. 26-04-2012. Geraadpleegd via: http://rsnijders.info/vakblog/2012/04/26/drm-vrije-boeken-zijn-geen-science-fiction/. Bezocht op: 16 juli 1013.

47


kunnen consumenten op de retailer- specifieke Kindle en Ipad ook boeken downloaden van andere retailers waardoor ze omzet mislopen.

3.9.6 KLEIN EXPERIMENT ‘SOCIAAL’ DRM

In het voorjaar van 2013 ben ik korte tijd werkzaam geweest bij uitgeverij De Bezige Bij. Gedurende deze periode ben ik binnen de afdeling ‘digitaal uitgeven’ een klein onderzoek begonnen naar het filesharen van titels van de uitgeverij. Het doel van dit onderzoek was het in kaart brengen van de wijze waarop mensen literaire titels online met elkaar delen en met name de snelheid waarop nieuwe titels gratis online worden aangeboden. In het kader van dit onderzoek heb ik onder andere recente titels uit het fonds onbetaald gedownload om de kwaliteit ervan te bekijken. Het boek Slaap van Lars Kepler werd gratis aangeboden op een website die veel nieuwe boeken als torrent aanbiedt. Het bestand werd aangeboden door het DutchReleaseTeam, dat optreedt als een soort verzamelaar van bestanden, van zowel film als van muziek en boeken. Wat deze specifieke groep interessant maakt is dat volgens Ereaders.nl de naam van deze groep is gaan fungeren als een kwaliteitsgarantie voor de aangeboden torrents89. Een garantie voor zowel de technische kwaliteit van het bestand, maar bovenal publiceert deze groep auteursrechtelijke bestanden vlak nadat ze op de markt zijn gekomen. Binnen een week na de publicatiedatum (18 mei 2013) stond het meest recente boek En uit de bergen kwam de echo van Khaled Hosseini (uitgegeven door De Bezige Bij) als een torrent gratis online, aangeboden door Dutchreleaseteam. Na het downloaden van een dergelijk bestand kunnen consumenten een reactie achterlaten. Uit de reacties op dit specifieke bestand kun je opmaken dat mensen tevreden zijn over het geleverde bestand, uit een reactie blijkt dat iemand liever enkele dagen wacht tot het bestand gratis beschikbaar online komt dan dat ze het boek direct na publicatie aanschaffen (zie figuur 6).

89

Joosse, M. “Ebook-torrents, illegaal aanbod en beveiliging”.23 december 2011. Gepubliceerd op: http://www.ereaders.nl/23121103_ebook-torrents_illegaal_aanbod_en_beveiliging. Bezocht op: 1 juni 2013.

48


Figuur 6. Screenshot van het torrentbestand van En uit de bergen kwam de echo een week na de officiële publicatiedatum.

De ‘kwaliteitsgarantie’ die het Dutchreleaseteam toegewezen krijgt kwam voor de ontwikkeling van filesharing met name door de reputatie van de uitgeverij. Dit duidt op een verschuiving in het literaire veld wat betreft de waardetoekenning aan het product. Een consument gaat in eerste instantie op zoek naar een product waar hij van gehoord heeft, of het nieuwe werk van een bekende auteur. Daarna is het slechts nog van belang of het te downloaden bestand van goede kwaliteit is, een selectie die altijd gelegen heeft bij de uitgeverij. Zoals ik al noemde downloadde ik het ePub bestand van Slaap dat er overigens keurig uitzag en duidelijk niet handmatig was gekopieerd. Vervolgens nam ik contact op met het bedrijf ePagine. EPagine is een bedrijf die een technische schakel vormt tussen de online retailers en uitgeverijen die hun e-boeken middels webshops willen verkopen. Zij plaatsen de gewenste content online en voegen metadata en DRM toe in het door uitgeverijen gewenste format. Omdat mijn onderzoek vanuit een uitgeverij plaatsvond bestond de mogelijkheid om dit bedrijf te benaderen in een poging meer achtergrondinformatie van de geüploade bestanden te achterhalen. Dit is niet mogelijk voor particulieren die zelfstandig filesharing willen tegengaan. Het resultaat was dat de downloadreferentie, de User Id en de Shop Id die versleuteld zitten in elk e-boek uit het door mij gedownloade boek werd gefilterd. Deze elementen zijn respectievelijk de webwinkel waar het product oorspronkelijk is aangeschaft en het nummer waar een individuele gebruiker aan is gekoppeld. Zo werd duidelijk aan de 49


hand van de Shop Id dat het bestand oorspronkelijk bij Ebook.nl gekocht was. Vervolgens is er contact opgenomen met Ebook.nl in de hoop de user id, wat slechts een nummer is, te vertalen in een naam om te kunnen onderzoeken welke eventuele stappen de uitgeverij kan ondernemen tegen de persoon die het bestand online heeft gezet. In de eerste reactie werd door Ebook.nl gesteld dat de identiteit van de oorspronkelijke aankoper aan De Bezige Bij bekend gemaakt zou worden. Het doorgeven van vertrouwelijke gegevens aan derden bleek echter ingewikkelder dan gedacht. Vanwege de Wet op Persoonsgegevens mogen de privégegevens van consumenten niet aan derden (zoals uitgevers) worden verstrekt, tenzij de rechtbank dit anders bepaalt. Hier lijkt nu echter verandering in te komen. De Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie Fred Teeven heeft onlangs in een brief gesteld dat ondernemingen bepaalde persoonsgegevens mogen delen met derden, zolang er voldaan wordt aan de Wet bescherming persoonsgegevens. 90 Dit betekent dat consumenten toestemming geven om afstand te doen van de persoonsgegevens, alvorens het product aangeschaft wordt. Zodat, wanneer er sprake is van een illegaal beschikbaar gesteld bestand, er een gebruikersnaam gefilterd wordt zoals het geval was bij Slaap en er dan wel actie kan worden ondernomen. Deze verandering is zeer echter recent en de reacties die dit oproept omtrent de privacywetgeving zijn nog niet bekend. Met deze nieuwe ontwikkeling ontstaat een wrijving tussen het belang van uitgeverijen en de rechten van de consument; het recht op privacy wordt beschouwd als een fundamenteel recht. De technologische ontwikkelingen die het auteursrecht moeten beschermen kunnen hier inbreuk op maken. 91 Dat zou betekenen dat zodra een boek aangeschaft wordt de gegevens van de klant niet gewaarborgd kunnen worden. Een vervolgvraag zou dan kunnen zijn of de consument in dat geval überhaupt nog geïnteresseerd is in het online aankopen van boeken. Wanneer ePagine ervoor gekozen zou hebben om de persoonlijke gegevens van de klant direct vrij te geven, zou dit verregaande gevolgen kunnen hebben gehad voor de reputatie van de uitgeverij en de online retailer die het boek oorspronkelijk verkocht heeft. Het is namelijk niet met zekerheid te stellen of de persoon die het bestand oorspronkelijk aangeschaft heeft, dit ook moedwillig heeft verspreid. Dat zal in de toekomst ook niet volledig helder zijn. Wegens deze reden en de mogelijke reputatieschade die een uitgeverij kan lijden wanneer naar buiten komt dat uitgevers hun lezers traceren en wellicht valselijk beschuldigen, werden de persoonsgegevens 90

Teeven, F. “Kamervragen inzake gegevnsverstrekking aan stichting BREIN”. 30 september 2013. Geraadpleegd via: www.rijksoverheid.nl. Bezocht op: 4 oktober 2013. 91

Alberdingk Thijm. A. “Privacy vs. Auteursrecht in een digitale omgeving”. Den Haag: Sdu Uitgevers, IVIR 2001. P. 20

50


niet vrijgegeven aan De Bezige Bij. De recente verandering omtrent het doorgeven van gegevens zou nu kunnen leiden tot een vervolging van de personen achter bijvoorbeeld het Dutchreleaseteam. Organisaties zoals ePagine spelen hierbij een cruciale rol. Want zoals in het volgende hoofdstuk uitgebreid aan bod zal komen richt stichting BREIN zich niet zozeer op de individuele consument maar op de organisaties die filesharing ondersteunen.

3.10 CONCLUSIE HOOFDSTUK DRIE Het internet heeft het verspreiden van het onbetaald auteursrechtelijk materiaal kunnen faciliteren en de consument maakt er dankbaar gebruik van. Waar Napster in 1999 de wereld als eerste kennis liet maken met het gratis distribueren van muziekbestanden is het downloaden van allerlei bestanden van muziek tot films en zelfs boeken tegenwoordig een niet te ontkennen element van de samenleving waarin wij ons bevinden. Waar de verkoop van tweedehands boeken door consumenten in zekere zin ook een vorm van filesharing is, omvat de digitale filesharing een grotere schaal, in plaats van een boek dat verkocht wordt aan een enkele andere lezer, kan een gehackt e-boek oneindig veel andere consumenten bereiken. De waarde lijkt nu verbonden aan de hoeveelheid boeken die men kan eenvoudig kan bezitten, maar ook net zo eenvoudig kan verwijderen uit het geheugen van de e-reader. Kwantiteit, het verzamelen van namen en titels lijkt zo te staan boven de kwaliteit van een fysiek ‘eigen bezit’, iets waar voor betaald is en wat mogelijk een pronkstuk in de boekenkast vormt. De voorwaarden voor het literaire veld om te veranderen, besprak ik in een eerder hoofdstuk, en deze hebben -zoals gezegd- te maken met de spelers die zich in het veld mengen. In dit geval zijn dat niet organisaties maar individuen die vanuit een persoonlijke motivatie en dankzij nieuwe technieken door het beschikbaar stellen van torrents of andere mogelijke formats overgaan tot het uploaden van auteursrechtelijk beschermd materiaal. Een gevolg van deze ontwikkeling is dat de consument niet slechts een consument is maar ook een distributeur en in zekere zin zelfs een producent wordt. In sommige gevallen staat de consument, wanneer je het schema van Van Rees en Dorleijn zou herzien, bovendien op dezelfde hoogte als de boekhandelaren, omdat boeken door hen gedistribueerd kunnen worden. In andere gevallen, met name wanneer boeken handmatig worden gekopiëerd, staat de consument ter hoogte van de drukker en de uitgeverij in dit schema. Deze conclusie zal een basis vormen voor het volgende hoofdstuk en zal als zodanig daar uitgebreid besproken worden. Deze notie veronderstelt dat de consument niet langer een passieve eindpositie heeft zoals op het schema Van Rees en Dorleijn. Door te downloaden wordt er veelal ook geüpload en in sommige gevallen wordt er door een boek te kopiëren, in te scannen en te verspreiden 51


een nieuw e-boek gecreeërd. Deze handelingen, maar ook de druk die externe partijen zoals online retailers uitoefenen zetten druk op de uitgeverij als institutie. Uitgevers lijken aan invloed op en binnen het literaire veld te verliezen door de toename van filesharing. Tegelijkertijd worden uitgevers gedwongen mee te gaan in deze stroom van innovatie rondom het e-boek nu vrijwel elke Nederlander toegang heeft tot het internet en daarmee ook toegang krijgt tot filesharing. Maar terwijl de uitgevers zich wellicht gedwongen zien om te investeren in e-boeken, omdat achterblijven geen optie lijkt, blijven de resultaten onzeker terwijl de investeringen groot zijn Wanneer de voorwaarden van: prijs, beschikbaarheid en verkrijgsgemak niet voldoen aan de wensen van de consument zal deze gaan zoeken naar alternatieven en is de kans groot dat uitgeverijen in dergelijke gevallen omzet zal blijven mislopen. De consument wordt, wanneer er niet aan deze voorwaarden wordt voldaan, niet gemotiveerd om te kiezen voor het legale aanbod. Bovendien zijn naast prijs en beschikbaarheid ook morele bezwaren opgetreden die de consument aanzetten tot filesharing zoals Striphas dat aangaf. Lezen is geen privéaangelegendheid wanneer retailers de data van de e-boeken verzamelen, verwerken en in sommige gevallen tegen de consument gebruiken. Verdachtmakingen en inbreuk op de privacywetgeving kunnen schade aanbrengen aan het imago van een uitgeverij en dient daarom vermeden te worden. De consument lijkt zo een sterke positie te hebben ten opzichte van de uitgeverij in het literaire veld. Downloaden mag, maar verspreiden of openbaarmaken niet, gegevens mogen niet zonder toestemming van de consument vrijgegeven worden en het is ingewikkeld om aan te tonen hoe een bestand gratis op het internet is komen te staan. Maar wat de rechten van de auteur en de uitgever zijn, op welke manier deze rechten onderhevig zijn aan verandering en wat dit betekent voor de auteur, de uitgever en de consument zal ik in het volgende hoofdstuk toelichten.

52


4 AUTEURSRECHT. DE BELANGEN EN VERANDERINGEN OMTRENT HET E-BOEK VOOR DE UITGEVER, DE AUTEUR EN DE CONSUMENT. 4.1 INLEIDING

Zodra een auteur een boek heeft geschreven is het auteursrecht van kracht. Dit recht beschermt de makers van letterkunde, kunst en wetenschap. In Artikel 1 van de Auteurswet staat het auteursrecht als volgt omschreven: Het auteursrecht is het uitsluitend recht van den maker van een werk dat van letterkunde, wetenschap of kunst, of van diens rechtverkrijgenden, om dit openbaar te maken en te verveelvoudigen, behoudens de beperkingen, bij de wet gesteld.92 Het auteursrecht helpt een auteur zijn werk te beschermen tegen plagiaat of het verveelvuldigen van het werk. Het auteursrecht is niet overdraagbaar. Een uitgever kan slechts het recht op verveelvuldigen en openbaarmaking overnemen, zodat de uitgever vanaf dat moment het werk op de markt kan brengen. Met het auteursrecht wordt het gebruik van het product ook aan banden gelegd, dit heeft gevolgen voor de lezer. Zoals ik in het vorige hoofdstuk al benoemde neemt het belang van het werk en de functie van de uitgeverij als institutie af door de verminderde waarde die consumenten hechten aan de uitgeversnaam. Daar komt bij dat middels bloggen of self-publishing iedereen zich tegenwoordig een auteur of uitgever kan noemen. Zo lijken de grenzen tussen de verschillende instituties te vervagen evenals de waarde die zij representeren. Als ware het uitgeven van literaire boeken een gewoongoed, een beroep voor iedereen weggelegd en niet langer een ambacht waarbij de beoordeling van kwaliteit voorbehouden is aan de deskundige. Waar de verliezen die artiesten zoals muzikanten en acteurs lijden door filesharing en piraterij opgevangen kunnen worden door het geven van concerten, schnabbels of door de verkoop van merchandise, geldt dit voor vele auteurs en uitgevers niet, of in elk geval minder. Schrijvers,

92

Bron: http://www.wetboek-online.nl/wet/Auteurswet/1.html

53


maar met name uitgevers hebben zelden een dergelijke optie en voor dergelijke verliezen bestaat (nog) geen gelijkwaardige oplossing.93 De waardering voor de positie van de uitgeverij neemt af, tegelijkertijd stijgt de positie van de consument in het literaire veld. Het gevolg van dergelijke verschuivingen is dat het auteursrecht onder druk is komen te staan. In dit hoofdstuk zal ingegaan worden op de verandering in het auteursrecht en gezocht worden naar de een antwoord op de vraag: wat kan het auteursrecht nu nog aan bescherming bieden voor de auteur en wat dit betekent voor de onderlinge verhouding tussen de drie partijen: auteur, uitgever en lezer? Hierbij zal gekeken worden naar het belang van auteursrecht, hoe de intrede van filesharing dit recht op scherp heeft gezet en wat dit betekent voor de waardetoekenning aan literatuur.

4.2 HET ONTSTAAN VAN AUTEURSRECHT

In het colofon van gepubliceerde boeken wordt vaak door middel van het copyright-symbool (©) aangeduid wie de rechthebbenden zijn van het boek. Auteursrecht is rechtvaardig voor de auteur, dient de kunst te stimuleren en de economische waarde zit in de opbrengsten die bij de auteur terecht komen.94 Maar het internet lijkt tegenwoordig een contradictie met de notie van auteursrecht te vormen: ‘It is an enabling technology for the free and virtually instantaneous sharing of information and content while copyright restricts those same activities’ 95 . Het internet maakt het mogelijk om bestanden snel en efficiënt te delen waardoor het auteursrecht, wat e-boeken betreft, in de praktijk geen stand lijkt te houden. Het internet biedt alle mogelijkheden om het auteursrecht te omzeilen. Wanneer het schrijven en publiceren van een boek geen opbrengst meer kent doordat bestanden gratis verspreid worden zitten uitgevers en auteurs met een groot probleem. Een verregaand gevolg zou kunnen zijn dat uitgevers na het mislopen van inkomsten niet langer kunnen investeren in nieuwe werken of in debutanten, waardoor bestsellers de overhand 93

Epstein, J. (2010), p 1

94

Alberdingk Thijm. (2001), p. 5

95

Crossfield, J. “Is the internet killing copyright?”. 23 oktober 2008. Bron: NETT better business advice. Geraadpleegd via: http://nett.com.au/web-design/is-the-internet-killing-copyright-0311/. Bezocht op: 16 oktober 2013.

54


hebben in het fonds van een uitgeverij. In een dergelijk geval zal er een grote afname zijn in de productie van (hoogwaardige) literatuur. Zodoende zou het symbolische kapitaal van de uitgeverij kunnen minimaliseren of zelfs verdwijnen omdat het nastreven van economisch kapitaal, om de nodigde winsten binnen te halen te overhand zou kunnen nemen. Voordat hier verder op ingegaan wordt is het belangrijk om beknopt uit een te zetten hoe het huidige auteursrecht is ontstaan en wat de rol van dit recht is voor literaire instituties. In dit onderzoek is met name geschreven over uitgevers, auteurs en consumenten. Bij de ontwikkeling van het auteursrecht zag de verdeling tussen de verschillende insituties er anders uit. Het waren de drukker-uitgevers die aan de basis hebben gestaan van het auteursrecht zoals we dat nu kennen: Hoewel het Kopijrecht aan de auteur toebehoorde, was dit een passief recht omdat hij voor de druk en verspreiding was aangewezen op een gepatenteerde beroepsgroep […] De drukker of boekverkoper beschouwde het rechtmatig verkregen kopijrecht als zijn eigendom.96 Drukkers kochten de werken van auteurs op, drukten en verspreidde deze vervolgens.97 In de optiek van de drukkers was het niet het manuscript - het product van de auteur - maar het gedrukte boek dat diende te worden beschermd. Zodoende werd het kopijrecht meer een recht van de drukker-uitgever dan een recht van de auteur.98 Na de uitvinding van de drukpers in de 15e eeuw ontwikkelden de drukker-uitgevers niet direct een duidelijke richtlijn omtrent de bescherming van het gedrukte werk. Zodoende waren hun eigen belangen niet gegarandeerd. Dit was een tekortkoming, want met de productie van gedrukte werken waren grote financiële belangen gemoeid die anders waren dan de opbrengsten van handschriften. Een handschrift werd in oplage van een gemaakt voor een opdrachtgever en garandeerde een inkomstenbron. De gedrukte boeken hadden een grotere en anonieme markt. Slimme boekverkopers of drukkers zagen dat het aanbod van een werk niet altijd voldoende was en maakten nadrukken om aan de onvervulde vraag van consumenten te voldoen. Zodoende waren de nadrukken van de boekverkopers een antwoord 96

Schriks, C. Het Kopijrecht 16de tot 19de eeuw. Aanleidingen tot en gevolgen van boekprivileges en boekhandelsusanties, kopijrecht, verorderingen, boekenwetten en rechtspraak in het privaat-publiek- en staatsdomein in de Nederlanden, met analoge ontwikkelingen in Frankrijk, Groot-Britannie en het Heilige Roomse Rijk. Zutphen: Walburg Pers-Kluwer Juridische Uitgevers, 2004. P. 23 97

Van Rij, A. “Geschiedenis van het auteursrecht”. 8 februari 2012. Geraadpleegd via: http://www.iusmentis.com/auteursrecht/boekdrukkunst-geschiedenis/. Bezocht op: 11 juni 2013. 98

Schriks (2004), p. 23

55


op de monopolievorming van drukkers-uitgevers en op de hoge prijzen die zij voerden, de grote winsten voor de drukkers en de gebrekkige distributiestructuur. 99 De handel in betaalbare nadrukken was levendig. Op goedkoop en een kleiner formaat papier werden nadrukken gedrukt en verspreid. Van klassiekers tot een veelvuldig gevraagd contemporain werk, allerlei soorten nadrukken verspreidde zich als een ‘olievlek over Europa’. 100 Het verspreiden van kopieën was een gemakkelijke manier om geld te verdienen, al zaten er in nadrukken veel fouten.101 Dat het nadrukken veelvuldig gebeurde nam niet weg dat het als iets negatiefs werd beschouwd. Het nadrukken werd gezien als een schending van het oorlof, dit is de toestemming of de exclusieve vergunning die de eerste drukker van de auteur had verkregen. Dergelijke schendingen werden afgekeurd maar uiteindelijk viel er weinig tegen te beginnen.102 Uit het ontstaan van deze nieuwe markt vloeide de opvatting voort dat dergelijke roofdrukken niet toelaatbaar waren. De oplossing werd door drukkers in de zestiende eeuw gevonden in het aanbieden van goedkopere boeken en door een drukkersmerk toe te voegen aan het papier, als een soort watermerk dat stond voor de authenticiteit van het boek. In de latere jaren van de zestiende eeuw werd het mogelijk om bescherming van het kopijrecht aan te vragen aan bij de overheid. Dit werd toegekend middels de privileges in een beschermbrief die een bepaalde periode, varierend van maanden tot jaren geldig was. 103 Wanneer het toegekende recht overtreden werd kon een boete worden uitgekeerd aan de overtreders. Bovendien

werden

de

illegale

herdrukken

in

beslaggenomen.

Maar

dergelijke

genoegdoeningen betrof alleen de drukker-uitgever en niet de auteur. Pas aan het einde van de achttiende eeuw ontstond het inzicht dat het werk van een auteur meer is dan slechts een stoffelijk product: ‘het accent werd geleidelijk verschoven van de uitgever naar de auteur zelf, van bescherming van commercie naar bescherming van creatie’.104 Dit inzicht leidde onder andere tot de Auteurswet uit 1912 die de positie van de auteur als maker van een oorspronkelijk werk verbeterde. Deze wet legde echter nog geen 99

Schriks (2004), p. 33.

100

Schriks (2004), p. 32

101

Schriks (2004), p. 33

102

Schriks (2004), p. 32

103

104

Lingen, mr. N, van. Auteursrecht in hoofdlijnen, zesde druk. Groningen: Wolters-Noordhoff, 2007, p 17 Lingen (2007), p. 17

56


verplichting op tot een financiële vergoeding en benoemde in beperkte mate de voorwaarden waar een exploitant van een werk zich aan moest houden tegenover de maker. Hierdoor konden uitgeverijen zich een sterke positie in de markt aanmeten. Met deze ontwikkeling ontstond er ook een tegengeluid. De Vereeniging van Letterkundigen (VVL) probeerde de positie van de overeenkomst tussen uitgevers en auteurs te verbeteren. In 1961 verschenen er concrete richtlijnen die de opzet waren voor een standaardovereenkomst voor de uitgave van oorspronkelijk Nederlandstalig literair werk. In het boek Auteursrecht in hoofdlijnen (1984) wordt terecht gesteld dat ‘het intellectuele eigendom geen onbeweeglijke heilige koe’ is.105 De grenzen van het auteursrecht zijn afhankelijk van heersende opvattingen inzake (vrije) toegang tot informatie en cultuuroverdracht en van maatschappelijke, vooral technische ontwikkelingen.106 De grenzen van het auteursrecht zijn zodoende niet vaststaand. Zoals hierboven staat omschreven toont de strijd tegen roofdrukken in de vijftiende eeuw veel overeenkomsten met de strijd tegen de piraterij van e-boeken zoals deze op dit moment plaatsvindt. Waarbij de makers van een boek, waaronder we ook de technische producenten moeten verstaan, zoeken naar bescherming van de wet.107 Hoftijzer benoemt in het historisch overzicht van het auteursrecht dat het kopijrecht niet alleen gezien moet worden als een negatief bijverschijnsel van de boekdrukkunst. Het zonder toestemming drukken van werken was welbeschouwd een reactie op de hoge prijzen van boeken, de monopolievorming van drukkers en de slechte distributie. Zodoende gaf de ontwikkeling van de illegale herdrukken inzicht in de wijze waarop de consument het product beziet. De illegale herdrukken stelden meer mensen in staat toegang te krijgen tot geschreven teksten dan daarvoor. 108 Dit is een interessant argument dat ook op gaat voor het digitale lezen in deze eeuw. Net als toen kiest men nu voor het illegale aanbod wanneer er gebrek is aan diversiteit in het aanbod of wanneer de prijs van het legale e-boek te hoog is of de distributie niet voldoende is in de ogen van de lezer. Een ding is zeker: het boek was en is gewild onder de consumenten. Maar de producenten dienen aan de wensen van de consument tegemoet te komen, omdat onbetaalde alternatieven door de consumenten snel gevonden kunnen worden. Mogelijk volstaat een institutie zoals het auteursrecht in de vorm die het vanaf het ontstaan heeft gehad niet langer omdat het niet de belangen van alle betrokken partijen incorporeert, maar zich slechts richt op 105

Lingen, mr. N, van. Auteursrecht in hoofdlijnen, 2e herziene druk. Alphen aan de Rijn: H.D. Tjeek Willink, 1987, p. 18. 106

Lingen (1987), p. 18-19

107

Hoftijzer, P.G et al. Bibliopolis. Handboek. Overzicht van de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek, 1998-2002.Geraadpleegd via www.bibliopolis.nl. 108

Hoftijzer, P.G et al.(1998-2002)

57


de auteur en de uitgever. In zekere zin is het de consument die de uitgevers en schrijvers dwingen hun verdienmodel, dat gebaseerd is op het auteursrecht, aan te passen. Maar wanneer uitgevers aan deze druk zonder slag of stoot toe zouden geven verliezen zij het behoud van het traditionele auteursrecht en daarmee het verdienmodel waarbij zij de meeste belangen en rechten hebben. Om te onderzoeken of de strijd tegen filesharing gevolgen heeft voor de rol van de uitgevers is het interessant om deze strijd onder de loep te nemen.

4.3 HET ‘GEVECHT’ TEGEN PIRATERIJ 4.3.1 DE KOSTEN

Geld speelt een belangrijke rol in de strijd tegen filesharing. Uitgeverijen zijn culturele instellingen die, zeker wat de Nederlandse markt betreft, niet altijd grote winstmarges hebben. Uitgever David Shelley van uitgeverij Little Brown stelde in een toespraak dat geld in dit digitale tijdperk niet langer geïnvesteerd wordt in het maken en verspreiden van literatuur maar in middelen om de illegale verspreiding van auteursrechetelijk materiaal te ‘bevechten’. Piracy websites are proliferating, and we are scanning the entire web, and investing in software too. The costs of this are only getting more expensive, and could spiral way out of control. There are also legal costs, when sites refuse to take down content.[…]109 Het bestrijden van piraterij is duur, tijdrovend en het beperkt de mogelijkheid om dit geld te investeren in literatuur. In dezelfde toespraak deelt Shelly zijn overtuiging dat het boekenvak dit ‘gevecht’ tegen filesharing gezamelijk kan winnen. Om te winnen kunnen uitgevers de hulp inroepen van instanties die gespecialiseerd zijn in het onderscheppen van filesharing. Het zijn de organisaties zoals stichting BREIN die continu proberen de strijd met het illegaal e-boekenaanbod aan te gaan. In opdracht van uitgevers en in samenwerking met bijvoorbeeld de zoekmachine Google worden enige resultaten geboekt.

109

Jones, P. “Piracy adding to publishers’digital costs”. 11 april 2011. Geraadpleegd via: www.thebookseller.com. Bezocht op:11 juni 2013.

58


4.3.2 MOGELIJKHEDEN TOT INGRIJPEN FILESHARING

In het verleden hebben organisaties zoals stichting BREIN verschillende malen geprobeerd om filesharing tegen te gaan. Dit is niet altijd eenvoudig en de gang naar de rechtszaak is in sommige gevallen onvermijdelijk gebleken. In mei van dit jaar heeft een rechter in Aken een beheerder van een illegale torrentsite Torrent.to tot drie jaar en tien maanden gevangenisstraf veroordeeld. Het betrof een website waar illegale kopiëen van films, games en digitale boeken gedownload konden worden. Daarbij werd advertentieruimte verkocht en de opbrengsten waren ondergebracht op rekeningen in Zwitserland.110 Stichting BREIN heeft in samenwerking met de Duitse beschermer van het auteursrecht bevindingen gedaan die geleid hebben tot het strafrechtelijk onderzoek naar deze persoon. Volgens BREIN hield de rechter de verdachte verantwoordelijk voor het massale inbreuk op auteursrecht en het uiteindelijke vonnis viel hoger uit dan de eis. Deze casus betrof een persoon die zich schuldig maakte aan piraterij, zoals ik dit eerder definiëerde, maar wat zijn de gevolgen van ingrijpen door stichting BREIN voor de individuele consument? Hoewel het voorgekomen is dat individuele consumenten vervolgd werden heeft stichting BREIN de focus verlegd naar de websites die filesharing mogelijk maken en de personen die daarachter schuilgaan. 111 Een van de grote prestaties die stichting BREIN het afgelopen tijd geboekt heeft is de blokkade door verschillende internetproviders in Nederland van The Pirate Bay, een van de grootste aanbieders van onbetaald auteursrechtelijk materiaal. Tim Kuik van stichting BREIN zegt over deze filter: ‘Blokkering van The Pirate Bay is niet waterdicht maar wel waterafstotend’. Hiermee bedoelt Kuik dat de consumenten ook de geblokkeerde website van de Pirate Bay niet kunnen betreden maar dat wanneer consumenten echt willen downloaden dit via andere sites toch mogelijk blijft. Met name omdat de bestanden niet op websites maar op externe servers, of de computernetwerken van consumenten staan. Het is dus voor organisaties zoals BREIN zaak om de zoektocht van consumenten te bemoeilijken, Omdat de meeste torrentsites gevonden worden middels het gebruik van een zoekmachine heeft stichting BREIN de samenwerking gezocht met de zoekmachine Google. Wanneer via deze zoekmachine ‘inbreukmakend materiaal’ tussen de 110

Bron: www.anti-piracy.nl/nieuws.php?id=292

111

Bron: www. http://anti-piracy.nl/artikelen.php?id=24

59


zoekresultaten opduikt doet stichting BREIN een verzoek om deze te blokkeren. Sinds september 2012 is dit 47.000 maal gebeurd. 112 In de zoekresultaten komt dan een melding te staan van Google. Zoekresultaten worden verwijderd naar aanleiding van een klacht met betrekking tot de Amerikaanse ‘DCMA’ of, de Digital Millenium Copyright Act’. De klacht, en daarmee de reden dat de bestanden zijn verwijderd, zijn online te lezen en toegankelijk voor iedereen. Deze openheid is belangrijk om vast te stellen dat Google geen censuur plaats laat vinden en mensenrechten zoals vrijheid van meningsuiting niet schendt. In andere gevallen verwijst Google naar de legale websites van het boek wat in de zoekactie is ingevoerd. Het is op zijn minst opvallend dat Google verantwoordelijkheid neemt met het blokkeren van links naar websites die auteursrechelijk beschermd materiaal kunnen bevatten, kijkend naar de handelingen van het bedrijf omtrent het omvangrijke project Google Booksearch. Google Booksearch lanceerde dit project in 2004 en het werd gestart in 2007. Met dit project wilde Google een universele bibliotheek online beschikbaar maken van 18 miljoen (deels handmatig ingescande) boeken. Dit betrof boeken in het publieke domein: verweesde boeken (orphans) waarvan het niet direct duidelijk was wie de rechthebbenden waren en boeken van levende auteurs die nog in druk zijn kwamen online te staan. Enerzijds handelde Google uit ideologisch oogpunt. Veel boeken waren niet meer in druk en daarmee onzichtbaar voor het grote publiek. Anderzijds joeg Google velen tegen zich in het harnas door sommige boeken alleen maar toegankelijk te maken voor bibliotheken door betaalde abonnementen met hen af te sluiten. Zo werd in zekere zin het oorspronkelijke doel van universele toegankelijkheid door de eigen beleidsvoering ondermijnd. Google plaatste bovendien boeken online waar nog auteursrecht op rustte. Deze werden online geplaatst onder de “fair-use policy”. Dit is een begrip in de Amerikaanse auteurswetgeving dat stelt dat kopiëren tot op zekere hoogte toegestaan is. Zodoende meende Google geen royalties af te hoeven dragen en maakten ze zich in feite schuldig aan het faciliteren van filesharing.113

112

Kok, S. “Ten strijde tegen de e-boekenpiraat”. 18 januari 2013.Verschenen in Boekblad, Jaargang 2012, editie 16. Geraadpleegd via: http://www.boekblad.nl/ten-strijde-tegen-de-e-boekenpiraat.201613.lynkx. Bezocht op:12 juni 2013. 113

Public Libraries: “Google Books is now facing a class-action suit from authors”. 1 juni 2012. Geraadpleegd via: http://www.publiclibraries.com/blog/google-books-is-now-facing-a-class-action-suit-from-authors/. Bezocht op 11 september 2013.

60


De moderne technologie biedt organisaties als Google de mogelijkheid om een monsterproject zoals de universele bibliotheek te starten, maar de wetgeving werkt dergelijke projecten juist tegen. Het lijkt dan ook tegenstrijdig dat Google op verzoek van uitgevers consequent websites blokkeert die filesharing in de hand werken, terwijl zij als organisatie eenzelfde doel hebben nagestreefd. Wat dit voorbeeld aantoont is dat er een discrepantie bestaat tussen de belangen van organisaties om het auteursrecht te bewaken, de mogelijkheden van het internet en de beperking van de wetgeving.

4.4 HET AUTEURSRECHT STAAT ONDER DRUK

Zojuist noemde ik een spanning omtrent het auteursrecht en de mogelijkheden die het internet biedt. Maar het is in mijn optiek de nieuwe rol van de consument die deze spanning veroorzaakt heeft. De actieve positie van de consument als gebruiker van e-boeken en het internet maakt van de lezer naast een consument, zoals gezegd, in het geval van filesharing, ook een producent en een distributeur.114 Niet direct een producent van een oorspronkelijk werk zoals een auteur dat wel is maar hooguit de producent van een kopie. De consument wordt een distributeur omdat deze via het online plaatsen van auteursrechtelijk beschermd materiaal andere gebruikers over de hele wereld kan bereiken. De consument wordt een prosumer. In het artikel ‘Production, Consumption, Prosumption. The nature of capitalism in the age of the digital ‘prosumer’ geven de auteurs George Ritzer en Nathan Jurgenson hun definitie van prosumers en schetsen zij de gevolgen van prosumption: Prosumption involves both production and consumption rather than focusing on either one (production) or the other (consumption).[…] Given the recent explosion of user-generated content online, we have reason to see prosumption as increasingly central. In prosumer capitalism, control and exploitation take on a different character than in the other forms of capitalism: there is a trend toward unpaid rather than paid labor and toward offering products at no cost, and the system is marked by a new abundance where scarcity once predominated. These trends suggest the possibility of a new, prosumer, capitalism.

114

Crossfield, J. (2009).

61


De waarde van een e-boek, lijkt niet langer te zijn gebonden aan geld door het onstaan van internet en piraterij. Waarde ontstaat door de goedkeuring van de elite en de mate waarin er aandacht aan een werk wordt geschonken. Tegenwoordig is dit misschien wel juist doordat lezers een boek de moeite waard vinden om met elkaar te delen via fora, usb-sticks en dergelijke, en verliest de elite een deel van zijn macht. Een treffend voorbeeld hiervan is E.L. James’ veelbesproken Vijftig tinten-trilogie. De trilogie die in de media geen lovende recensies kreeg maar toch ongekend populair bleek. De verkoop van de boekenreeks leek niet te zijn gestimuleerd middels een enorme marketingcampagne vanuit de uitgeverij. Toch werden er vorig jaar al 45 miljoen exemplaren van verkocht, de illegaal gedownloade bestanden uiteraard niet meegerekend. Op de omslag van het engelstalige boek staat in grote letters gedrukt: ‘a GoodReads choice awards finalist for best romance.’ Er staat niet gedrukt dat het boek daadwerkelijk de award heeft gewonnen maar de benoeming vanuit de leden van GoodReads wordt door de uitgevers al als een erkenning op zichzelf gezien. Een hype als deze is zeldzaam, wat in het licht van dit onderzoek relevant is, is dat ongeacht dat de trilogie een stigma kreeg toebedeeld als een niet-literair vrouwenboek en dat het boek inhoudelijk nauwelijks besproken werd door de belangrijke media het lezerspubliek massaal koos voor het product. Iedereen wilde de boeken lezen, juist omdat iedereen ze las. 115 Deze hype leert ons dat het publiek zelf bepaalde waar waarde aan toegekend werd, ongeacht de opinie van de ‘elite’ zoals Bourdieu deze omschreef. Het is de consument die kiest wat hij wil lezen op welk tijdstip en of dit wel of niet tegen betaling is. Zo verschuift de waarde-toekenning langzaam van de elite naar de algemene lezer. Het klassieke auteursrecht lijkt in die optiek met name nog te bestaan om te voorzien in een financiële vergoeding voor de auteur, nu het recht op openbaarmaken en de waardering middels paratekst voor een deel al bij de lezer ligt. Er dienen zich kortom nieuwe waarderingsmechanismen en marktvoorwaarden aan die zich steeds verder wortelen in de samenleving. In lijn met deze gedachte omschrijft Matt Mason in zijn boek Piraterij (2009) de term punkkapitalisme: Het is een samenleving waar piraterij […] een bedrijfsmodel als alle anderen is geworden. Een samenleving waar het concept van de remix de

115

Schoorl, J. ‘Iedereen wil vijftig-tinten lezen, omdat iedereen het leest.’ Gepubliceerd in het online boekenkatern van de Volkskrant.

62


structuur van productie en consumptie verandert, waardoor het negentiendeeeuwse auteursrecht dat we gebruiken achterhaald is geworden.116 Het auteursrecht is volgens dit citaat achterhaald omdat het niet meer past in de huidige samenleving waar in cultuuruitingen door consumenten zelfstandig ‘geremixd’ worden tot nieuwe uitingen. Dergelijke mengvormen maken een wezenlijk onderdeel uit van de heersende cultuur. Het zeer succesvolle online videokanaal Youtube is hier het voornaamste platform voor. Hoewel sommige organisaties het nastreven, is het eenvoudig weg niet te doen om iedereen die een filmpje upload met bijvoorbeeld een bekend muziekstuk op de achtergrond persoonlijk verantwoordelijk te houden voor het geplaatste auteursrechelijke materiaal. Dergelijke filmpjes zouden een element kunnen uitmaken van de creativiteit die het auteursrecht juist placht te ondersteunen. De expert op het gebied van het Amerikaanse auteursrecht, en een voorstander voor Creative Commmons (zie hoofdstuk 4.5), Lawrence Lessig stelt in een toespraak over het auteursrecht in de digitale samenleving dat de auteurswet “out of sync with the technology, and it needs to be updated.” 117 Lessig is het dus eens met eerder gestelde bewering dat het auteursrecht gedateerd is, hij stelt echter dat piraterij niet de oplossing is. Lessig is het ermee eens dat het ‘oude’ auteursrecht onder zware druk is komen te staan nu flexibiliteit en beschikbaarheid van goedkope of gratis producten een eis van de consument zijn geworden: This idea that copyright law should be triggered everytime there is a copy, is an idea that made sense in a world in which the copy was the exception but when copies are as common as breathing this regulation is insane.118 Dit betekent echter niet dat het auteursrecht in het geheel zijn functie heeft verloren. Lessig stelt juist dat het auteursrecht zelfs een essentiele oplossing is voor een onvermijdelijk probleem. 119 Omdat de technologie verandert, zou ook de manier

116

Mason, M. Piraterij.Hoe hackers, punkkapitalisten en graffitimiljonairs onze cultuur remixen en de wereld veranderen. Amsterdam: Lebowski, 2009, p. 16. 117

Lessig is professor aan de Harvard Law School, oprichter van Creative Commons en the Standford Center for Internet and Society. Bekijk de volledige lezing over auteursrecht in het digitale tijdperk gegeven in het Zweedse parlement in 2009 op YouTube: http://www.youtube.com/watch?v=-YObAhx0cBs . 118

Lessig (2009)

119

Lessig (2009)

63


waarop de wet gehandhaaft wordt moeten meeveranderen. Hij zegt hierover het volgende: […] As with privacy the right regulation for copyright is the function of the technology, and as the technology changes, the architecture of the right regulation is going to change as well. So architectures that made perfectly good sense in one period will make no sense in another because of the changes of technology and so, what we need to do is to adjust the architecture and regulation in light of the new technology, as to achieve the same value in a different context.120 Om dezelfde waarde van het auteursrecht te kunnen vatten binnen de nieuwe institutionele patronen die het internet van auteurs en uitgevers vereist, dient er gekeken te worden naar de waarden die bepaalde kopiëen toevoegen. In plaats van all rights reserved zou some rights reserved een oplossing kunnen zijn. 121 Een interessante wending in het onderzoek: wanneer slechts enkele rechten beschermd worden ontstaat er meer ruimte voor creativiteit die niet steeds op de beperking wat de wet stuit. Zo krijgt creativiteit weer de ruimte krijgt om zich te ontwikkelen. Dit is een gedachte die volgens Lessig past binnen een democratische samenleving. Nu elke consument middels het internet in contact staat met alle ontwikkelingen in de wereld en via de vele beschikbare platformen zoals fora persoonlijk betrokken is bij deze ontwikkelingen zet de democratisering van allerlei elementen in de wereld zich voort. Het is alleen maar vanzelfsprekend dat deze democratisering uiteindelijk invloed heeft op het auteursrecht, en daarmee op de literaire insituties. Een vernieuwing op het auteursrecht wordt door Lessig geïntroduceert in de vorm van Creative Commons.

4.5 CREATIVE COMMONS Creative Commons lijken een oplossing te bieden voor het ‘verouderde’ auteursrecht. Middels deze licentie kunnen de makers van culturele producten op vrijwillige basis en op een ‘flexibele manier met hun auteursrechten om gaan’ 122 Er kan gekozen worden uit zes verschillende licenties die de mate bepaald waarin een auteursrechthebbende zijn of haar werk

120

Lessig (2009)

121

Lessig (2009)

122

Bron: www.creativecommons.nl

64


verder verspreidt en onder welke voorwaarden. Vier elementen waar de zes verschillende licenties uit bestaan zijn de volgende: Naamsvermelding houdt in dat anderen werk mogen kopiëren distribueren of afgeleide materialen

maken

zolang

de

auteur

wordt

vermeld

als

de

maker.

Niet-commercieel is de tweede bouwsteen, derden mogen het werk kopiëren, distribueren of afgeleide werken maken mits het niet voor commerciële doeleinden wordt gebruikt. Geen afgeleideWerken het werk mag niet gebruikt worden als basis voor nieuwe materialen, het mag echter in de originele staat wel gekopieerd, gedistribueerd of opgevoerd worden. GelijkDelen betekent dat anderen afgeleide werken kunnen maken maar dat deze onder eenzelfde voorwaarde vrijgegeven wordt als het oorspronkelijke werk. Deze elementen zijn in verschillende combinaties tot een licentie te vormen.123 Creative Commons als vernieuwd auteursrecht brengt de auteur en de consument wellicht dichter bij elkaar. Het recht van de auteur om een werk openbaar te maken blijft bestaan, evenals de mogelijkheid tot filesharing, dit proces is immers onomkeerbaar.Waar digital rights management fungeert als een beveiliging en een waarschuwing naar de consument wordt met Creative Commons mogelijk een moreel appèl gedaan op de consument. In deze vorm van het auteursrecht is de consument die auteursrechtelijk materiaal deelt niet per definitie in overtreding, wat met het klassieke auteursrecht wel het geval is. Er blijft zo ruimte over voor de wensen en eisen van de consument en de nieuwe markteisen terwijl de rechten van de auteur gerespecteerd worden. De oprichters van Creative Commons stellen over deze vergelijking het volgende: When Creative Commons launched in 2002, we were often asked “is Creative Commons a form of DRM?” Our answer: no, we help publishers express their rights, but we don’t dabble in enforcement, because enforcement technologies are unable to respect important, complex, and often subjective concepts like fair use. Thus, ccREL is about expression and notification of rights, not about enforcement.124 Een Creative Commons licentie maakt het auteursrecht flexibel en sociaal zoals ook internet sociaal en flexibel is. Echter ook met Creative Commons kan er geen waterdichte controle worden uitgevoerd op het juiste gebruik van de licenties. Een kritisch geluid is ook dat 123

Bron: www.creativecommons.nl

124

Adida, Ben. “Rights Expression vs. Rights Enforcement: clarifying the Associated Press story”. 1 augustus 2009. Geraadpleegd via: https://creativecommons.org/weblog/entry/16380. Bezocht op: 11 juni 2013.

65


Creative Commons met de verschillende licenties het auteursrecht vele malen ingewikkelder maakt voor de consument en de producent.

125

Wat wel en wat niet mag blijft wellicht

verwarrend en daarmee blijft het probleem van de controle op het auteursrecht gewoon bestaan. Misschien kunnen we de ontwikkeling van Creative Commons daarom beschouwen als een beweging; rechthebbenden krijgen mogelijk een sterker gevoel van controle over het werk dat ze hebben geleverd. En controle hoort bij het recht van auteur. Wellicht gaan consumenten door Creative Commons bewuster om met het materiaal dat ze aanschaffen, omdat het hen ook meer mogelijkheden biedt en het delen van bestanden niet direct als een overtreding wordt gezien. Er wordt kortom gezocht naar een nieuwe en flexibele vorm voor een verouderd auteursrecht en duidelijk is dat auteur en consument niet direct tot een compromis kunnen komen die het systeem waterdicht en fileshare-vrij maakt. Op een ander niveau wordt door uitgeverijen en auteurs zelf gezocht naar manieren om te kunnen omgaan met de ontwikkeling van filesharing. Ik stipte al even aan dat bewustwording onder consumenten een bepaalde rol kan spelen om de betalende consumenten vast te houden of om deze terug te winnen van het illegale aanbod. Echter wanneer het auteursrecht zoals dat nu van kracht is opengebroken wordt om de consument te kunnen bereiken, er door instituties in zekere zin erkend wordt dat het literaire veld aan grote verandering onderhevig is en dat met name het auteursrecht verouderd is. Deze, mogelijk onbewuste, erkenning kan er aan bijdragen dat de consument zich niet langer schuldig hoeft te voelen over onbetaald downloaden, er is immers een probleem met het institutionele karakter van het auteursrecht, niet met de consumenten. Het dilemma voor de auteurs en de uitgevers is in dat geval ook groot. Literaire instituties zoals stichting BREIN en de uitgeverijen proberen een zekere macht en autoriteit te bewaken maar lijken in wezen nog weinig grip te hebben op de voortschrijdende veranderingen. In het volgende kopje zal ingegaan worden op welke manier sommige auteurs en uitgevers filesharing tot hun voordeel proberen te laten werken, en trachten aan te tonen dat de ontwikkeling ook positief kan worden beschouwd.

4.6 DE UITGEVERS EN DE AUTEURS

125

Berry, D. “On the ‘Creative Commons’: a critique of the commons without commonalty”. Free Software Magazine. 15 juni 2005. Geraadpleegd via: http://www.freesoftwaremagazine.com/articles/commons_without_commonality. Bezocht op: 6 september 2013.

66


Zoals de Amerikaanse uitgeverij Tor aantoonde in hun experiment met DRM-vrije boeken, experimenteren sommige instituties met de toegankelijkheid van e-boeken. En alle positieve maar ook de negatieve resultaten kunnen de boekenbranche nieuwe inzichten geven. Tor is uiteraard niet de enige uitgever die zich met het experimenteren met filesharing en e-boeken bezig houdt. De Amerikaanse uitgever HarperCollins heeft in samenwerking met hun auteur Neil Gaiman een van zijn boeken gedurende een maand gratis downloadbaar aangeboden. Uit de woorden van Gaiman blijkt ook zijn reserve en onzekerheid voorafgaande aan het experiment ten opzichte van piraterij: As an author myself, I, too, am terrified by the thought of piracy. I can’t stand seeing my books, which are the primary source of my income, posted on all these piracy Web sites, available for anyone to download free.When I wrote about my concerns a year ago, my readers took me to task. “For all you know,” went their counterargument, “the illegal copies are just advertising for you; people will download them, try them out, then go buy the physical book. Either that, or they’re being downloaded by people who would not have bought your book anyway. Why don’t you try a controlled experiment and see?”126 Waar de verwachting van dit experiment was dat de verkoopcijfers van het fysieke boek zouden dalen bleek het tegenovergestelde waar te zijn. Volgens de auteur werd met name in Rusland, het land waar de boeken voorheen het meeste illegaal werden gedownload, de verkoop van het legale boek gestimuleerd. The results? The thing was pirated to the skies. It’s all over the Web now […].The crazy thing was, sales of the book did not fall. In fact, sales rose slightly during that year […] it wasn’t the disaster I’d feared. […] The idea was, once you’ve tasted the honey of a Pogue book on your screen, you’ll want to rush out to buy the paper edition. Je kunt stellen dat dit experiment een poging voor de uitgever was om enerzijds in kaart te brengen hoe de downloads van e-boeken uit illegale bron zich verhouden tot de verkoop van fysieke boeken. Het resultaat dat er nog mensen behoefte hebben aan het fysieke boek, is wellicht niet langdurig relevant, maar de tijd zal dat leren. Anderzijds was dit experiment van de uitgever ook een mogelijke poging om het lezerspubliek te bereiken om te laten zien dat er aan diens wensen voldaan kan worden. Uitgeverij De Bezige Bij heeft bij de verkoop van een 126

Pogue, D. “Should e-Books Be Copy Protected?” 17 december 2009. New York: New York Times. Geraadpleegd via: http://www.nytimes.com/2009/12/17/technology/personaltech/17pogue-email.html?_r=0. Bezocht op: 11 juli 2013.

67


fysiek boek in dit geval Savelsbos van Dennis Rijnvis gedurende een bepaalde periode een gratis e-boek van het zelfde boek cadeau gedaan aan de klant. Op deze manier verspreidde men middels de gratis exemplaren de bekendheid van het boek. Het papieren boek ondersteunde zo de digitale marketing. Bovendien leveren dergelijke experimenten de uitgever en de auteur extra publiciteit op wat de interesse voor het boek en de uitgever zal kunnen doen toenemen. Kortom filesharing als marketinginstrument. Dit concept zal ik verder onderzoeken in het volgende kopje.

4.7 AUTEURS, UITGEVERS EN SAMPLING EN FILESHARING ALS MARKETINGSTRATEGIE

4.7.1 SAMPLING

In het onderzoek ‘Why the Music Industry May Gain From Free Downloading (2005).’127 wordt aangetoond dat het negatieve effect van het onbetaald downloaden, namelijk; dat geld niet bij de rechtmatige personen terecht komt, gecompenseerd wordt door het positieve effect van sampling. Sampling is te vertalen als het ‘uitproberen van een product’. Het onderzoek wijst uit dat door sampling consumenten in aanraking komen met nieuwe muziek. Dit uitproberen wordt als belangrijk beschouwd omdat muziek – evenals een boek - een product is dat je moet ervaren en uitproberen om de kwaliteit te kunnen beoordelen. Vervolgens beslist de consument of het product aangeschaft wordt. Enerzijds is dit niet vernieuwend omdat op websites als Bol.com inkijkexemplaren online staan, waar consumenten enkele pagina’s van het boek kunnen inkijken. Anderzijds blijft ook hier de mogelijkheid voor de consument bestaan om het werk onbetaald te downloaden. Het hele boek kan dan als een sample worden beschouwd, de consument kiest zonder financiële verplichting wat hij leest. Een ding kan gesteld worden: sampling brengt consumenten op een laagdrempelige en vrijblijvende manier in aanraking met nieuwe werken en het maakt consumenten nieuwsgierig.

4.7.2 DE MUZIEKINDUSTRIE ALS VOORBEELD

127

Peitz, M. en P. Waelbroeck. ‘Why the Music Industry May Gain from Free Downloading - the Role of Sampling.’ International Journal of Industrial Organization, Vol. 24 May 2006, p. 907-913.

68


Het internet is zoals ik in het vorige kopje stelde een goede manier om in aanraking te komen met boeken, auteurs en uitgevers. Omdat de muziekindustrie sinds Napster op een enorme schaal te maken heeft met filesharing en piraterij is getracht een nieuw verdienmodel te ontwikkelen wat flexibel is en goedkoop en wat bovendien een groot aanbod heeft in materiaal. Wat de muziekindustrie betreft dit Spotify en in de filmindustrie is Netflix hier de perfecte uitwerking van. Bij Spotify krijgt een consument middels een kleine vergoeding (of geen vergoeding in ruil voor reclameonderbrekingen) legaal toegang tot een enorme database aan muziek. De bestanden kunnen niet gedeeld worden. Uitgevers proberen te leren van dit concept. Het gerucht doet momenteel de ronde dat deWeekbladPersGroep (WPG) en Lannoo de handen ineen slaan en werken aan dienst voor e-boeken die doet denken aan een dergelijke dienst.128 Dit betreft een abonnementsdienst voor e-boeken waarbij voor een vast bedrag per maand digitale boeken gelezen kunnen worden. Een dergelijke onderneming toont aan dat uitgevers maar wat graag aan de voorwaarden, de wensen en gemakken van de klant wil voldoen. Dit initiatief kan beschouwd worden als een poging een brug te slaan tussen de uitgever en de consument, om deze laatste te verleiden toch te kiezen voor het legale aanbod en het auteursrecht zodoende niet langer ondermijnt wordt. Het is niet realistisch te denken dat het onbetaald downloaden zal verdwijnen, maar een goed alternatief zoals Spotify dat is zullen mensen steunen, en kan zorgen voor een nieuwe stroom van inkomsten voor uitgevers en auteurs.

4.7.3 FILESHARING ALS MARKETINGINSTUMENT

Een ander voorbeeld betreft eveneens een poging van een auteur om de consument te benaderen en te prikkelen om boeken te lezen, dit maal is echter filesharing het instrument. In januari 2012 riep de bestsellerauteur Paulo Coelho lezers op middels een bericht op zijn blog om zijn eigen werk te downloaden via peer-to-peer netwerken. Several of my books are there, and as I said in a previous post […], the physical sales of my books are growing since my readers post them in P2P sites.Welcome

128

Vries, W. de. “WPG en Lannoo werken aan ‘Spotify voor e-boeken”. 13 augustus 2013. Geraadpleegd via: http://www.boekblad.nl/wpg-en-lannoo-werken-aan-spotify-voor-e-boeken.214371.lynkx. Bezocht op: 17 augustus 2013

69


to download my books for free and, if you :enjoy them, buy a hard copy […], The Pirate Coelho.129 Ondanks dat Coelho een bijzonder succesvol auteur is wenst hij het bereik van literatuur te vergroten door het gratis aanbieden van zijn werk via het enorme peer-to-peer netwerk The Pirate Bay. Mogelijk gaat Coelho er van uit dat een peer-to-peer netwerk eenzelfde effect heeft als mond-tot-mond reclame. Het is echter opvallend dat Coelho hier kiest voor The Pirate Bay. Met deze keuze wordt immers de strijd van organisaties als Stichting BREIN, die als doel hebben het auteursrecht te beschermen, ondermijnt. Dit geeft met name de uitgever van het werk van Coelho het nakijken. Het is ook mogelijk om de strategie van Coelho op een andere manier te beschouwen. Wanneer, zoals de directeur van stichting BREIN aangaf, driekwart van de e-boeken gratis online te verkrijgen zijn, kun je bedenken dat dit niet alleen geldt voor de Nederlandse markt. Dit probleem vindt ook wereldwijd plaats en de boeken van Coelho

waren

hoogstwaarschijnlijk al illegaal verkrijgbaar voordat hij er een blogpost over schreef. In dat opzicht geeft Coelho met deze statement slechts zijn toestemming of goedkeuring om werk onbetaald te laten downloaden. Met de achterliggende motivatie om mensen bekend te laten worden met zijn werk en de aandacht die deze oproep genereerde, worden wellicht inderdaad mensen die onbekend waren met zijn werk op het werk geattendeerd. Wanneer dit mensen overhaalt zijn werk te downloaden heeft filesharing de sample functie waar ik eerder over sprak. Omdat de verdere verspreiding van de werken van Coelho onomkeerbaar is, lijkt het of door de actie van Coelho in zekere zin de controle die het auteursrecht met zich meebrengt uit handen wordt gegeven. Daarbij vervallen uiteraard ook de opbrengsten voor de uitgever. In elk geval benut Coelho het auteursrecht, en het recht om te bepalen wanneer en hoe zijn werk openbaar wordt gemaakt, ten volle. Wat tonen dergelijke experimenten zoals die van Gaiman en Coelho nu precies aan? Wellicht dat uitgevers hun uiterste best doen om de consument terug te winnen en daarbij trachten de schade van filesharing te beperken door de bekendheid van de auteurs en publicaties te vergroten, in de hoop dat dit toch zal leiden in toename in de verkoop van e-boeken en de papieren boeken.Voor de auteurs dragen dergelijke experimenten bij aan hun reputatie. Maar omdat zoals in de gevallen van Coelho en Gaiman er al een bepaalde naam is gemaakt, veel boeken zijn verkocht en een zeker 129

Coelho, P. “Promo Bay”. 28 januari 2012. Geraadpleegd via: http://paulocoelhoblog.com, Bezocht op: 17 augustus 2013.

70


honorarium is opgestreken kun je je afvragen of andere auteurs een dergelijk experiment ook zouden kunnen permiteren. Dergelijke experimenten lijken wel ten koste te gaan van de geloofwaardigheid en energie van organisaties als stichting BREIN, want ondanks dat het slechts om twee voorbeelden gaat krijgen ze wel media-aandacht die de opgebouwde bewustwording van stichting BREIN ondermijnt.

4.8 CONCLUSIE HOOFDSTUK VIER

In dit hoofdstuk heb ik onderzocht wat het effect van filesharing is op het auteursrecht zoals we dat nu kennen en de gevolgen op de uitgever, de auteur en lezer. Mijn bevindingen zijn dat het auteursrecht zoals we dat al jarenlang kennen onder grote druk staat, zoals de belangen van de drukker-uitgevers vanaf de vijftiende eeuw ook onder druk stonden van de toename in nadrukken. Waar het internet het door zijn format mogelijk maakt om het auteursrecht te omzeilen, houdt de wet vast aan het oude institutionele karakter van het auteursrecht. Maar weinigen lijken nog baat te hebben bij het auteursrecht zoals het nu is. In de ogen van sommigen is het auteursrecht in de klassieke vorm zelfs onhoudbaar en overbodig geworden. Onhoudbaar wellicht, maar overbodig is het auteursrecht in mijn optiek niet. Eerder omschreef ik dat de DRM maatregel door uitgevers versoepeld werd doormiddel van een digitaal watermerk om de consument tegemoet te komen. Deze ingreep maakte het voor hackers niet ingewikkelder om de beveiliging van de bestanden te halen en het werkte zo filesharing juist in de hand. Bovendien werd impliciet toegegeven dat het systeem gebreken toonde wat betreft gebruiksgemak. Er zijn nieuwe marktvoorwaarden ontstaan waarin de consumenten voorwaarden stellen. Net als met de nadrukken uit de vijftiende eeuw kan verandering van het recht een zekere uitkomst bieden. Het vasthouden aan het bekende auteursrecht lijkt niet langer nog een optie te zijn. Maar het versoepelen van het auteursrecht zou negatieve gevolgen kunnen hebben voor de positie, de reputatie en de geloofwaardigheidvan de uitgeverij. Er moet opnieuw een balans gevonden worden in de belangen van de uitgever en de auteur waarbij de wens van de consument geïncorpereerd wordt. Maar zal de uitgeverij nog kunnen profiteren van een nieuw auteursrecht? De mededeling van stichting BREIN dat de individuele downloader niet bang hoeft te zijn voor strafrechtelijke vervolging draagt bij aan de gedachte dat downloaden een gemeengoed is geworden. Dat, ondanks de enkele successen geboekt zijn, het tij niet te 71


keren is. Tenzij dezelfde waarden die het auteursrecht vertegenwoordigt gevat kunnen worden in nieuwe institutionele patronen is de strijd van uitgevers en stichting BREIN slechts een achterhoedegevecht. Creative Commons is een mogelijke vorm waarin het auteursrecht gegoten kan worden. Deze licenties maken de auteur opnieuw bewust van zijn rechten en betrekt deze meer in de beslissing op welke wijze en onder welke voorwaarden het boek gepubliceerd mag worden. Bovendien wordt de lezer door gebruik van Creative Commons geattendeerd op zijn verantwoordelijkheden ten opzichte van de auteur en diens boek. Maar de vraag blijft of het auteursrecht zoals Creative Commons een omslag in het downloadgedrag van de mensen kan bewerkstelligen. Misschien is het met name zinvol om volledig te investeren in legale alternatieven zoals Spotify en Netflix dat doen voor muziek en films. Het illegale aanbod verdwijnt niet, maar mensen krijgen een nieuwe keuzemogelijkheid en dat zou idealiter kunnen bijdragen aan het besef dat het onbetaald downloaden daadwerkelijk schadelijk is voor de auteur en uitgever. In zekere zin heeft filesharing het boekenvak wakker geschud en is het belangrijk dat er kansen worden gecreëerd en mogelijkheden worden gezien om de positie van de uitgeverij te bewaken.

72


5 ALGEMENE CONCLUSIE In de algemene conclusie zal gereflecteerd worden op de hoofdvraag van dit onderzoek: wat is de

invloed van het illegale e-boekaanbod op het literaire veld en wat zijn de eventuele economische en symbolische gevolgen hiervan voor de uitgeverij, de auteur en de lezer? De traditionele keten waar het literaire veld uit bestond van auteurs, uitgevers, boekhandelaren lezers en bibliotheken is veranderd en nog steeds aan het veranderen door de intrede van het internet en in het specifiek door de toename van filesharing. Het rechtlijnige schema van Van Rees en Dorleijn is veranderd in een ingewikkeld netwerk waar softwarebedrijven, het internet, self-publishing en filesharing het literaire veld enerzijds hebben uitgebreid en anderzijds hebben geherdefinieerd. Het literaire veld is wakkergeschud en de competitie om kapitaal te verwerven is hevig. Dit betekent dat waardetoekenning niet langer meer alleen via de bekende offline paratekstuele elementen plaatsvindt. Er zijn nu ook online elementen waar waarde uit kan voortkomen, zoals: fora waar consumenten verzoeken plaatsen voor een e-boek, de uploader bedanken voor het uploaden van een bepaald werk of naar websites zoals GoodReads waar mensen elkaar leestips kunnen geven. De waardering van literatuur is zo voor een deel verschoven naar een soort (online) mond-tot-mond reclame. Waarde komt tot stand, niet altijd vanuit de elite maar juist vanuit het informele en het persoonlijke. Vanaf het Gutenberg-project en via Napster is de mindset van de downloadende consument geleidelijk aan veranderd. De eenmalige thuiskopieheffing die op tablets, e-readers, smartphones, cd’s en dvd’s zit compenseert artiesten zoals kunstenaars en schrijvers voor een deel, maar dit zal niet voldoende zijn nu het downloaden een gewoongoed lijkt te zijn geworden. Deze notie maakt de ‘strijd tegen piraterij’ tot een achterhoedegevecht van de uitgeverijen en belangenorganisaties zoals Stichting BREIN. De strijd die, in een poging het tij te keren, het filesharen met wortel en tak wil uitroeien lijkt te zijn verloren. De consument kiest, bij gebrek aan goede en goedkope alternatieven voor illegale bestanden en heeft geen belang om navolging te geven aan de wens van de uitgeverijen hiermee te stoppen. Het gevaar dreigt dat het substituut het origineel vervangt. Bovendien is het goed denkbaar dat door de toenemende verkoop van e-readers de behoefte om een boek fysiek te bezitten is afgenomen. Door het grote illegale aanbod wordt het e-boek wellicht niet langer gezien als een ‘echt’ bezit, maar als een vrijblijvend product. De prestige zit in dat geval wellicht niet in de kwaliteit van het product, legale en illegale e-boeken kennen immers een gelijke kwaliteit, maar in het bezitten van vele (recente) boeken. 73


Het aanbieden van goede alternatieven zou de consument kunnen verleiden om afstand te doen van bestanden uit illegale bron, opdat deze kiest voor legale e-boek bestanden. Bezwaren hiervoor zijn dat enerzijds het ontwikkelen van dergelijke alternatieven kostbaar is, anderzijds betekent dit dat de uitgeverijen een handreiking doen naar de consument en zodoende de controle verder loslaten. Maar wat is het alternatief? Voortgaan en niet meeinnoveren gaat wellicht ten koste van de autoriteitspositie van de uitgeverij. Want, consumenten kunnen ook zelfstandig boeken kopiëren, of vertalen en online publiceren. Bovendien zijn er steeds meer auteurs die middels self-publishing de markt voor zich proberen te winnen en hier de social media als een marketinginstrument voor inzetten. In dergelijke gevallen zijn er geen opbrengsten voor de uitgeverij; noch economisch, noch symbolisch. Deze ontwikkeling maakt het voor de consument echter ingewikkeld om het kaf van het koren te scheiden wat de kwaliteit van een boek betreft. Het gevaar dreigt dat er een grote brei aan e-boeken ontstaat. Bij self-publishing is er immers geen uitgever die slechte boeken eruit filtert of de kwaliteit van dergelijke boeken verbeteren kan. Het succes van de route die de uitgever uitsluit valt te betwijfelen, maar de toenemende populariteit van het idee dat iedereen een schrijver en uitgever kan zijn valt niet te ontkennen. Hoewel de wens van de consument essentieel is in de verkoop van e-boeken lijkt dit nog niet altijd zichtbaar bij uitgevers. De uitgever lijkt terrein te verliezen aan het publiek zolang de vraag niet aansluit bij het aanbod. De autoriteitspositie van de uitgeverij en de waardering voor het uitgeversvak verbrokkelt langzaam. Dit is zonde want het publiek heeft nog wel de behoefte om te lezen, zij het tegen nieuwe voorwaarden. Het lijkt daarom zaak om de functie en de missie van de uitgeverij te herdefiniëren. Wellicht moet het commerciële aspect van literatuur opnieuw worden benaderd, meer gericht op de behoefte van de lezer. Het auteursrecht in een nieuwe vorm zou in deze context ook verder onderzocht moeten worden. De uitgevers en auteurs dienen hier echter consequent in te zijn, willen ze de consument niet verder verwarren over wat onrechtmatig gebruik is en wat niet. Hier ligt echter een tweede conflict. Het democratische element van filesharing en selfpublishing valt te vatten in de volgende stelling: iedereen die media deelt (bewust of onbewust) doet dit omdat deze bestanden een bepaalde waarde vertegenwoordigen. Deze stelling vormt de kern, oftewel de wrijving van de problematiek waar dit onderzoek een reflectie van is. De waarde voor het werk verandert maar verdwijnt niet. Toch lijkt dit wellicht wel zo in de ogen van de e-boek producenten omdat er geen economische waarde verbonden is aan filesharing.

74


Wellicht zou een nieuw auteursrecht uitkomst kunnen bieden aan deze patstelling. Er zijn echter veel verschillende belangen tussen de downloader, uploader, lezer, auteur of uitgever waar bij een dergelijk auteursrecht rekening mee gehouden dient te worden. Wanneer alleen de belangen van de uitgeverij en de auteur behartigd worden, blijft de consument buitengesloten en zal er mijns inziens niet snel verandering optreden in het illegale downloadgedrag. Maar wie bepaalt welke belangen zwaarder wegen? In mijn optiek dient het recht en de belangen van de auteur bovenaan te staan: hij blijft de geestelijk schepper van een boek. Dit neemt niet weg dat auteurs vanaf het moment dat zij in contact komen met een uitgever open moeten staan voor een nieuw soort marketing, waarbij wellicht ruimte is voor een soepeler recht op vermenigvuldiging. Het is echter van belang dat een deel van de waarde die de lezer hecht aan een boek en diens auteur opnieuw bewerkstelligd wordt. De uitgeverij dient op zijn beurt weer een zeker vertrouwen te geven aan de lezer, dat diens privacy gewaarborgd wordt. Er moet kortom gezocht worden naar een nieuwe balans. Bij het zoeken naar een dergelijke balans is bewustwording een belangrijke notie, voor zowel de uitgever als de consument. Ik kan me voorstellen dat in een cultuur van remixen en overlappende cultuuruitingen, de uitgeverij minder zichtbaar is voor de consument dan dat het eens was. Wanneer (jonge) consumenten niet geleerd wordt dat het verspreiden van auteursrechtelijk materiaal gevolgen kent voor de auteurs, makers- en de inhoudelijke kwaliteit van een werk, dan wordt er geen bewustzijn gecreëerd en de morele verantwoordelijkheid die consumenten dragen ten opzichte van auteursrechtelijk materiaal niet aangesproken. Om een de mindset van de downloadende consument te veranderen is het procederen dat Stichting BREIN doet, en de jacht die ze maken op de grootschalige uploaders, vooral een symbolisch gevecht. Consumenten die erop gebrand zijn een bestand illegaal te downloaden zullen hier altijd een weg toe vinden. Maar door internetpiraterij continu in het nieuws te houden, wordt het gevoel van collectieve evenals de individuele verantwoordelijkheid aangesproken. In mijn optiek ligt hier een taak voor stichting BREIN, alsmede voor uitgevers, online retailers en met name voor de auteurs. Zij dienen consequent en gezamelijk inzichten naar buiten te dragen omtrent culturele producten, om zo de morele verantwoordelijkheid van de consument aan te spreken. Het is essentieel voor uitgeverijen om te blijven innoveren, om te investeren in onderzoek naar de behoefte van de consument zoals het nieuwe ‘Spotify voor e-boeken’ dat hier een goed voorbeeld van is. Om het motto aan het begin van dit onderzoek tegen te spreken: met gratis valt wél te concurreren er dient alleen buiten de bekende kaders gezocht te worden. 75


Het is een feit dat de structuur van productie, distributie en consumptie in de maatschappij is veranderd door het internet. Verschillende branches gaan mee in deze verandering en de boekenbranche hoeft hierin geen buitenstaander te zijn. Wat duidelijk is geworden uit dit onderzoek, is dat wanneer er vanuit de literaire veld niet adequaat gereageerd wordt op belangrijke en ingrijpende ontwikkelingen, het filesharen toeneemt en de symbolische en economische waarde van de uitgeverij afneemt.

76


6. REFLECTIE 6.1 BEPERKINGEN VAN HET ONDERZOEK. Dit onderzoek is een observatie van een contemporaine ontwikkeling. Ik heb gekozen voor een literatuuronderzoek aangevuld met enkele praktijkonderzoeken en ervaringen die ik zelf heb uitgevoerd en opgedaan. Hoewel ik graag meer praktijkinformatie had willen verwerken zoals de (bewuste) keuzes die consumenten maken om te downloaden of te uploaden, en daartoe ook zeker pogingen heb ondernomen, stuitte ik op weerstand. Zo plaatstte ik op verschillende fora en websites een oproep, waarbij ik mensen verzocht anoniem hun ervaringen met filesharing te delen met mij. Deze oproepen verdwenen binnen enkele uren van de websites. Om mijn eigen privacy te beschermen maakte ik een alternatief e-mailadres aan en bezocht ik vanaf een universiteitscomputer de websites waar veel filesharing plaatsvindt, zodat niet mijn persoonlijke ip-adres geregistreerd werd. Deze maatregel nam ik omdat sommige fora waar ik toegang tot zocht, waaronder hetmultimediacafe.be (mogelijk de thuisbasis van Dutchreleaseteam) vrij intimiderende voorwaarden plaatst op de website wanneer je deze wilt bezoeken of deel wilt nemen aan de foragesprekken. Ik citeer: Je verklaart dat je niet voor Justitie, Stichting BREIN, BAF of soortgelijke organisaties werkt. Je IP- adres wordt bij registratie en iedere post opgeslagen, waardoor we het volgen van de voorwaarden kunnen afdwingen. Je gaat ook akkoord met het feit dat “Het Multimedia Cafe” het recht heeft om op ieder moment een onderwerp te verwijderen, verplaatsen of sluiten. Als gebruiker sta je ook toe dat jouw opgegeven informatie in onze database wordt opgeslagen.’130 Ook benaderde ik via Marktplaats verschillende verkopers, die e-boeken voor een kleine vergoeding aanboden of in sommige gevallen usb-sticks vol boeken aanboden. Deze mensen verdwenen op slag van de website, nadat ik ze zo open mogelijk benaderde, omdat ze mogelijk in de veronderstelling waren dat ik bij stichting BREIN hoor. Ik kreeg op geen enkele oproep een respons. Hoewel je in dagelijkse gesprekken regelmatig hoort dat men ‘even’ een film of muziekalbum downloadt lijkt er toch een bepaald taboe te zijn, of angst te heersen om erover te spreken binnen het kader van een onderzoek. Zoals ik ook stelde bij de uiteenlopende onderzoeksresultaten omtrent het downloadgedrag van consumenten lijkt er sprake te zijn van sociaal wenselijke antwoorden wanneer het op downloaden aankomt. Wellicht heeft dat te maken met de connotatie van een zekere 130

Bron: www.hetmultimediacafe.be

77


wetteloosheid omtrent het downloaden van bestanden waar mensen zich niet mee willen associeren. In mijn omgeving waren er wel lezers die bereid waren om te spreken over hun downloadgedrag maar deze motieven kwamen overeen met veelvuldig omschreven motieven in de vakliteratuur. Geen van allen waren zich bewust van het feit dat zij ook bestanden uploaden terwijl zij torrents downloaden, zodoende kon ik hen ook niet als zodanig beschouwen in relatie tot dit onderzoek. Omdat ik geen positieve reacties kreeg op mijn oproep aan verscheidene uitgevers om wat vragen te beantwoorden voor mijn onderzoek vond ik het niet van toegevoegde waarde om slechts een kant, die van de lezers, uitgebreid te belichten. Het is mij duidelijk dat een gebrek aan deze vorm van praktijkonderzoek als een beperking worden beschouwd. Een tweede beperking is dat er rondom filesharing wekelijks, zo niet dagelijks, nieuwe ontwikkelingen zijn. Mijn onderzoek kent zodoende geen eeuwigheidswaarde en zal op sommige punten wellicht wat kort door de bocht zijn. Desalniettemin heb ik getracht de belangrijkste (recente) ontwikkelingen uit te lichten. Hierbij realiseerde ik mij dat elk aspect van filesharing een volledig op zich zelf staand onderzoek zou kunnen vormen: consumentengedrag, uitgeversbeleid, het bestrijden van filesharing enzovoorts.

6.2 SUGGESTIES VOOR VERDER ONDERZOEK De beperkingen die ik hierboven omschreef kunnen aanleiding zijn voor een verder onderzoek, evenals elementen die ik in mijn onderzoek slechts zijdelings heb besproken zoals: de effectiviteit van strafrechtelijke vervolgingen. Dit is interessant omdat met een dergelijk onderzoek het werk van Stichting BREIN op waarde kan worden geschat, en mijn stelling dat hun werk uiteindelijk een symbolische strijd is eventueel gestaafd of ontkracht kan worden. Ook zou het interessant zijn om toch de persoonlijke beweegredenen in kaart te brengen van de hackers en uploaders die bestanden online beschikbaar stellen. Enkele beweegredenen omschreef ik eerder in deze scriptie en de kans bestaat dat een onderzoek naar de achterliggende motivatie niet direct nieuwe redenen boven tafel brengt. Wellicht dragen deze redenen echter toch bij aan een (nog) completer beeld van de verschillende leesbehoeftes die er zijn. Een laatste suggestie voor aanvullend onderzoek betreft de invloed van Netflix en Spotify – al dan niet de ‘Spotify’voor e-boeken - op het aanboden met name de afname van illegaal downloadbare bestanden. Op dit moment staat deze ontwikkeling nog in de kinderschoenen, 78


zodoende zijn de resultaten nog niet ter beoordeling beschikbaar. Deze abonnementsdienst voor media betreft echter een alternatief voor het illegale aanbod en de uitkomst van dergelijke projecten dienen daarom in de gaten gehouden te worden.

79


7 GERAADPLEEGDE LITERATUUR Adida, Ben. “Rights Expression vs. Rights Enforcement: clarifying the Associated Press story”. 1 augustus 2009. Geraadpleegd via: https://creativecommons.org/weblog/entry/16380. Bezocht op: 11 juni 2013. Alberdingk Thijm. A. “Privacy vs. Auteursrecht in een digitale omgeving”. Den Haag: Sdu Uitgevers, IVIR 2001. Berry, D. “On the ‘Creative Commons’: a critique of the commons without commonalty”. Free Software Magazine. 15 juni 2005. Geraadpleegd via: http://www.freesoftwaremagazine.com/articles/commons_without_commonality. Bezocht op: 6 september 2013. Bourdieu, P. “The production of belief: contribution to an economy of symbolic goods”. Media, Culture and Society. vol 2, 1980. P. 261-293. Bousie, H. “All animals are equal.” 9 april 2013. Geraadpleegd via: http://www.boekblad.nl/all-animals-are-equal.205788.lynkx. Bezocht op:19 juni 2013. Chandy, R.K. & Tellis, G.J. “Organizing for Radical Product Innovation: The Overlooked Role of Willingness to Cannibalize”.Journal of Marketing Research, Vol. 35 (4), 1998, p. 474-487. Coelho, P. “Promo Bay”. 28 januari 2012. Geraadpleegd via: http://paulocoelhoblog.com, Bezocht op: 17 augustus 2013. Crossfield, J. “Is the internet killing copyright?”. 23 oktober 2008. Bron: NETT better business advice. Geraadpleegd via: http://nett.com.au/web-design/is-the-internet-killingcopyright-0311/. Bezocht op: 16 oktober 2013. Deursen, van. A. en Jan van Dijk. “Trendrapport internetgebruik 2012. Een Nederlands en Europees perspectief”. Enschede: Universiteit Twente / Center for e-Governement Studies, 15 November 2012. Downloadverbod.nl. “Kabinet zet streep door downloadverbod”. 5 februari 2013. Geraadpleegd via: http://www.downloadverbod.nl/kabinet-zet-streep-door-downloadverbod/. Bezocht op: 9 september 2013.

80


Epstein, J. “Publishing: The Revolutionary Future”.New York: The New York Review of Books, 11 maart 2010. Geraadpleegd via: http://www.nybooks.com/articles/archives/2010/mar/11/publishing-the-revolutionary-future/. Bezocht op 13 juni 2013. Essen, L. “Dagblad Trouw en uitgeverij Querido starten schrijfcursus en schrijfbibliotheek”.Amsterdam: Trouw, 5 juli 2006. Fortuin, A. “Uitgeverij ziet niets in e-boek; Studente sprak vijftien Nederlandse uitgevers”. NRC Handelsblad, 31 januari 2012. P. 18-19. Gerard Genette: Paratexts. Thresholds of Interpretaton, Cambridge: Cambridge University Press, 1997, p. 1- 37. Hoftijzer, P.G et al. Bibliopolis. Handboek. Overzicht van de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek, 1998-2002.Geraadpleegd via www.bibliopolis.nl. Hugenholtz, P.B. “De toekomst van het auteursrecht: DRM met een vriendelijk gezicht?”. Universiteit van Amsterdam, 15 oktober 2004. Jager, W. “Vijf alternatieve redenen waarom ebooks niet aanslaan in Nederland”. 28 maart 2013. Geraadpleegd via: www.eburon.nl. Bezocht op: 21 juli 2013. Jaworski, B. Kohli, A.K. Sahay, A. “Market- Driven Versus Driving Markets”. Journal of the Academy of Marketing Science, 2002. Jones, P. “Piracy adding to publishers’digital costs”. 11 april 2011. Geraadpleegd via www.thebookseller.com. Bezocht op:11 juni 2013. Joosse, M. “Aandeel ebooks in boekenmarkt VS naar 31 procent”. 29 maart 2012. Geraadpleegd via: http://www.ereaders.nl/29031201_aandeel_ebooks_in_boekenmarkt_vs_naar_31_procent. Bezocht op 21 juli 2013. Joosse, M. “Ebook-torrents, illegaal aanbod en beveiliging”.23 december 2011. Gepubliceerd op: http://www.ereaders.nl/23121103_ebook-torrents_illegaal_aanbod_en_beveiliging. Bezocht op: 1 juni 2013.

81


Joosse, M. “Interessant inkijkje: jongeren en ebooks”. 26 maart 2013. Geraadpleegd via: www.ereaders.nl. Bezocht op:15 juni 2013. Kok, S. “Ten strijde tegen de e-boekenpiraat”. 18 januari 2013.Verschenen in Boekblad, Jaargang 2012, editie 16. Geraadpleegd via: http://www.boekblad.nl/ten-strijde-tegen-de-eboekenpiraat.201613.lynkx. Bezocht op:12 juni 2013. Kraan, J. “E-books goed voor 4 procent Nederlandse boekenmarkt”. 13 juli 2013. Geraadpleegd via: http://www.nu.nl/tech/3524884/e-books-goed-4-procent-nederlandseboekenmarkt.html. Bezocht op: 1 oktober 2013. Kuitert, E.A. “De uitgeverij en de symbolische productie van literatuur : een historische schets 1800-2008”. Stilet : Tydskrif van die Afrikaanse Letterkundevereniging, Vol 20, Issue 2, September 2008. Leezenberg, M. Gerard de Vries. Wetenschapsfilosofie voor geesteswetenschappen. Amsterdam: Amsterdam university Press, 2001. P. 194-195 Lier, Heleen van. “Drie redenen waarom de e-boekverkoop in Nederland achterloopt”. Amsterdam: de Volkskrant, 27 Maart 2013. Geraadpleegd via: http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2664/Nieuws/article/detail/3416404/2013/03/27/Drie-redenenwaarom-de-e-bookverkoop-in-Nederland-achterloopt.dhtml. Bezocht op: 16 juni 2013.

Lingen, mr. N, van. Auteursrecht in hoofdlijnen, 2e herziene druk. Alphen aan de Rijn: H.D. Tjeek Willink, 1987. Lingen, mr. N, van. Auteursrecht in hoofdlijnen, zesde druk. Groningen: Wolters-Noordhoff, 2007. Lovink, G. and Ned Rossiter, “Seriality for All: The Role of Protocols and Standards in Critical Theory”. in Pieter Wisse (ed.)Interoperabel Nederland, The Hague: Forum Standaardisatie, 2011. Luckerhof, C. “Aantal illegale downloads neemt toe onder studenten”. 18 juli 2013. Gepubliceerd op: http://www.boekblad.nl/aantal-illegale-downloads-neemt-toeonder.211275.lynkx. Bezocht op 15 september 2013.

82


Lulgjuraj S. “One year later, Tor Books reflects on going DRM-free”. 30 April 2013. Geraadpleegd via: www.teleread.com. Bezocht op 1 augustus 2013. Marshall, L. Music and copyright. 2e editie. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2004. Mason, M. Piraterij. Hoe hackers, punkkapitalisten en graffitimiljonairs onze cultuur remixen en de wereld veranderen. Amsterdam: Lebowski, 2009. Nederhof, T. “Voor de verandering. Reacties van bibliotheken op de komst van het e-boek en de gevolgen voor het literaire veld”. Masterscriptie Redacteur/Editor. Universiteit van Amsterdam, 2010. NRCnext. “Kopieerbescherming. Met watermerken, kleine variaties in teksten, hopen uitgevers het kopiëren van e-books te stoppen”. Amsterdam: NRC Handelsblad. 19 juni 2013, p. 11. Peitz, M. en P. Waelbroeck. “Why the Music Industry May Gain from Free Downloading the Role of Sampling”. International Journal of Industrial Organization, Vol. 24,May 2006. P. 907-913. Pogue, D. “Should e-Books Be Copy Protected?” 17 december 2009. New York: New York Times. Geraadpleegd via: http://www.nytimes.com/2009/12/17/technology/personaltech/17pogue-email.html?_r=0. Bezocht op: 11 juli 2013. Poort, J. en Jorna Leenheer. “Filesharing 2©12. Downloaden in Nederland.”Amsterdam: IVIR, oktober 2012. Poort, J. et al. “Digitaal gebonden. Onderzoek naar de functionaliteit van een vaste prijs voor het e-boek”. SEO Economisch onderzoek i.o.v. Ministerie van OC&W. Amsterdam, oktober 2011. Public Libraries: “Google Books is now facing a class-action suit from authors”. 1 juni 2012. Geraadpleegd via: http://www.publiclibraries.com/blog/google-books-is-now-facing-a-classaction-suit-from-authors/. Bezocht op 11 september 2013. Rees, van K. en G. Dorleijn. De productie van literatuur. Het Nederlandse Literaire veld 1800-2000. Nijmegen: Uitgeverij van Tilt, 2006

83


Reijerman, D. “Onderzoek: verkoop e-readers keldert met 36 procent”. 11 december 2012. Geraadpleegd op: http://tweakers.net/nieuws/86052/onderzoek-verkoop-e-readers-keldertmet-36-procent.html/. Bezocht op: 1 oktober 2013.

Rutten, P. Digitalisering en dynamiek: cver de consequenties van de digitale revolutie voor de media-industrie in het bijzonder de uitgeverij.Leiden: Leiden University Press, 2007. Schellevis, J. “Beheerder Duitse torrentsite veroordeeld tot bijna vier jaar cel”. 7 mei 2013. Geraadpleegd via: http://tweakers.net/nieuws/88944/beheerder-duitse-torrentsite-veroordeeldtot-bijna-vier-jaar-cel.html . Bezocht op: 1 mei 2013. Schellevis, J. “Europese Hof gaat zich buigen over btw-tarief op e-books”. 14-06-2013 Geraadpleegd via: http://tweakers.net/nieuws/89711/europese-hof-gaat-zich-buigen-over-btwtarief-op-e-books.html Bezocht op: 19 juni 2013. Schermer, B. W., & Wubben, M. Feiten om te delen: Digitale contentdistributie in Nederland. Amsterdam: Considerati, 2011. Schoorl, J. “Iedereen wil vijftig-tinten lezen, omdat iedereen het leest”. 11 oktober 2012. Gepubliceerd in het online boekenkatern van de Volkskrant. Schrijvers, F. “Kalkoenen, profeten en uitvinders. Hoe reageren uitgeverijen op het e-boek en hoe zijn de verschillen tussen de reacties te verklaren?” Masterscriptie redacteur/editor. Amsterdam: december 2011.

Schriks, C. Het Kopijrecht 16de tot 19de eeuw. Aanleidingen tot en gevolgen van boekprivileges en boekhandelsusanties, kopijrecht, verorderingen, boekenwetten en rechtspraak in het privaat-publiek- en staatsdomein in de Nederlanden, met analoge ontwikkelingen in Frankrijk, Groot-Britannie en het Heilige Roomse Rijk. Zutphen: Walburg Pers-Kluwer Juridische Uitgevers, 2004 Siob.nl. “E-books en e-readers”. Geraadpleegd via: http://www.siob.nl/bibliotheekmonitor/trends-media-informatie/boeken/e-books-en-ereaders/item95. Bezocht op 19 september 2013. Snijders, R. “DRM-vrije boeken zijn geen science fiction”. 26-04-2012. Geraadpleegd via: http://rsnijders.info/vakblog/2012/04/26/drm-vrije-boeken-zijn-geen-science-fiction/. Bezocht op: 16 juli 1013. 84


Srinivasan et al. “Technological Opportunism and Radical Technology Adoption: An Application to E-Business”. Journal of Marketing Research. Vol. 66, No3, Juli 2002. Stone, B. “Amazon Erases Orwell Books From Kindle”. New York: New York Times. 17 Juli 2009. Geraadpleegd via: http://www.nytimes.com/2009/07/18/technology/companies/18amazon.html . Bezocht op: 19 juni 2013. Striphas, T. “The Abuses of Literacy: Amazon Kindle and the Right to Read”.Communication and Critical/Cultural Studies, 2010. Teeven, F. “Kamervragen inzake gegevnsverstrekking aan stichting BREIN”. 30 september 2013. Geraadpleegd via: www.rijksoverheid.nl. Bezocht op: 4 oktober 2013. Van Rij, A. “Geschiedenis van het auteursrecht”. 8 februari 2012. Geraadpleegd via: http://www.iusmentis.com/auteursrecht/boekdrukkunst-geschiedenis/. Bezocht op: 11 juni 2013. Verheugt, J.W.P, mr. Inleiding in het Nederlandse recht. Den Haag: Boom Juridische uitgevers, 2000. Vries, de W. “Bibliotheken akkoord over voorwaarden uitlenen e-boeken”. 18 juni 2013. Geraadpleegd via: http://www.boekblad.nl/bibliotheken-akkoord-over-voorwaarden-uitlenene.209573.lynkx. Bezocht op 25 juni 2013. Vries, W. de. “WPG en Lannoo werken aan ‘Spotify voor e-boeken”. 13 augustus 2013. Geraadpleegd via: http://www.boekblad.nl/wpg-en-lannoo-werken-aan-spotify-voor-eboeken.214371.lynkx. Bezocht op: 17 augustus 2013.

Weda, J. et al. Digitale Drempels. Knelpunten voor legaal digitaal aanbod in de creatieve industrie. SEO economisch onderzoek, IVIR. Amsterdam, juni 2012. Witt, de E. “Nadenken over de toekomst van het boek”. 10 juli 2013. Geraadpleegd via: http://www.boekblad.nl/nadenken-over-de-toekomst-van-het-boek.210714.lynkx. Bezocht op: 10 juli 2013. Zittrain, J. “Tethered Devices, Software as Service, and Perfect Enforcement”. The Future of the Internet – And How to Stop It. New Haven: Yale University Press, 2008. 85


OVERIGE (INTERNET-)BRONNEN:

-

“Uitgeverij Contact organiseert weer schrijfcursus.”Gepubliceerd online op Schrijvenonline. Bron: http://www.schrijvenonline.org/nieuws/uitgeverij-contactorganiseert-weer-schrijfcursus.

-

Informatie auteursrecht, bron: http://www.wetboek-online.nl/wet/Auteurswet/1.html.

-

Website Stichting BREIN, bron: www.anti-piracy.nl.

-

Website Het Multimediacafe: www.hetmultimediacafe.be .

-

Kroes, N. “Making Europe the home of eBooks”. Europese Commissie. Brussel, 25 maart 2013, toespraak. Bron: http://commentneelie.eu/speech.php?sp=SPEECH/13/262.

-

Lessig, L. “Copyright in the digital age”. Stockholm, 18 november 2009, toespraak. Bron: http://www.youtube.com/watch?v=-YObAhx0cBs.

86

Het e-boek vogelvrij verklaard

Recommend Documents