Het ontstaan en de toename van
Het Duitse toerisme op Ameland
Profielwerkstuk Melissa van der Molen Dockinga College te Dokkum Afdeling HAVO/VWO 11-01-2014 E. Hooijenga
Voorwoord Het Duitse toerisme op Ameland. Hoe is dit ontstaan? Hoe is het in de loop der jaren gegroeid? Of is het juist afgenomen? Ik, Melissa van der Molen, heb hiernaar onderzoek gedaan. Het onderwerp van mijn profielwerkstuk is daarom ook: Het ontstaan en de toename van het Duitse toerisme op Ameland. Hoe ik op het onderwerp gekomen ben, is niet zo moeilijk. Omdat mijn opa en oma op Ameland wonen en mijn moeder er ook geboren is, ben ik er nog vaak te vinden. Al van kinds af aan heb ik te maken met het toerisme op Ameland. Nu ik, sinds april 2013, als vakantiewerk bij Wagenborg Passagiersdiensten te Holwerd werk, is deze connectie alleen nog maar versterkt. Niet alleen in de dorpen of op het strand van Ameland merkte ik dat er in de loop der jaren steeds meer Duitse toeristen op het eiland aanwezig waren, maar ook op het werk kwam ik zeer vaak in contact met Duitse toeristen die naar Ameland gingen. Duitse jeugdgroepen, Duitse families of Duitse stelletjes die gezellig het eiland zouden gaan bezoeken. Vooral in de tijd rond Pasen (wanneer de Duitsers een lange vakantie hebben) maar ook in de zomervakantie waren de Duitsers volop aanwezig op het werk en op Ameland. Al deze Duitsers wekten mijn nieuwsgierigheid. Hoe kan het dat al deze Duitsers juist naar Ameland komen? Waar zouden ze weg komen? Mijn profielwerkstuk heb ik bij het vak Duits gehouden en samen met meneer E. Hooijenga heb ik mijn werkstuk in elkaar kunnen zetten. Ik heb verschillende onderzoeken gedaan en alles van verschillende kanten bekeken. Zo heb ik een interview gehad met mevrouw De Witte van het VVV te Ameland en heb ik enquêtes afgenomen in het dorp Nes te Ameland en deze enquêtes heb ik laten invullen door uitsluitend Duitse toeristen. Ik heb gemaild met Duitse VVV's en heb verschillende bijlagen van Duitse eilanden Spiekeroog en Norderney gekregen met daarin allerlei informatie over de aantallen toeristen door de jaren heen op die eilanden en de herkomst van deze toeristen. Ik heb ook veel met het internet en boeken gewerkt en hier veel informatie uit gehaald.
Al deze vragen en aspecten heb ik onderzocht en verwerkt in een werkstuk dat geheel in het teken staat van Ameland en haar Duitse toerisme. Melissa van der Molen 11 januari 2014
1
Inhoudsopgave 1. Inleiding
blz. 3
2. Toerisme 2.1 Begrip toerisme 2.2 Ontstaan toerisme 2.3 Het hedendaagse toerisme
blz. 4 blz. 5 blz. 6
3. De waddeneilanden 3.1 De Waddenzee 3.2 De waddeneilanden 3.2.1 De Duitse waddeneilanden 3.2.2 De Nederlandse waddeneilanden 3.3 Toerisme op de Waddeneilanden 3.3.1 Toerisme op de Duitse waddeneilanden 3.3.2 Toerisme op de Nederlandse waddeneilanden 4. Ameland 4.1 Het ontstaan van Ameland 4.2 De eerste toeristen op Ameland 4.2.1 De eerste toeristen op Ameland ‘algemeen’ 4.2.2 De eerste Duitse toeristen op Ameland 4.3 Ameland tijdens de oorlog 4.3.1 Het Duitse toerisme op Ameland tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog 4.4 Ontwikkeling van het toerisme op Ameland na 1945 4.4.1 Ontwikkeling van het algemene toerisme op Ameland na 1945 4.4.2 Ontwikkeling van het Duitse toerisme op Ameland na 1945
blz. 7 blz. 9 blz. 11 blz. 13 blz. 15 blz. 17 blz. 19 blz. 21
blz. 23 blz. 25 blz. 29
5 Verwerking en conclusie van de enquêtes 6. Conclusie gehele profielwerkstuk 6.1 Conclusie op basis van gegevens, bronnen, interviews en enquêtes
blz. 32 blz. 35
7. Bijlagen 8. Bronnen 9. Literatuurlijst
blz. 37 blz. 54 blz. 56
2
Inleiding Ik heb onderzoek gedaan naar het ontstaan en de toename van het Duitse toerisme op Ameland. Hiervoor heb ik verschillende aspecten van het toerisme onder de loep genomen. De opbouw van mijn PWS is gericht op het steeds specifieker worden van de hoofd- en deelvragen. Hoe zit het met het toerisme op de Nederlandse en Duitse waddeneilanden? Hoe is het Duitse toerisme op Ameland ontstaan? Hoe heeft het toerisme zich in de loop der jaren ontwikkeld? Mijn PWS begint met een hoofdstuk over het toerisme. Wat is dit? Hoe is het ontstaan? Hoe heeft het zich ontwikkeld en verspreid? Daarna ga ik in op het begrip ‘waddeneiland’. Wat is de Waddenzee? Wat zijn de Duitse en wat de Nederlandse waddeneilanden? En hoe is het gesteld met het toerisme op deze eilanden? Tot slot zoom ik nog dieper in. Ik richt me compleet op het Nederlandse waddeneiland Ameland. In dit hoofdstuk heb ik vooral onderzoek gedaan. Enquêtes zijn er afgenomen onder het Duitse toerisme, interviews zijn gehouden en veel boeken zijn gelezen. Hoe is het Duitse toerisme hier ontstaan? Hoe was dit tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog? Hoe is het ontwikkeld in de laatste jaren? Neemt het Duitse toerisme op Ameland nog altijd toe? In het profielwerkstuk zijn ook bijlagen verwerkt die verkregen zijn van de Duitse waddeneilanden Norderney en Spiekeroog. Deze gegevens zouden normaliter niet zomaar uitgegeven mogen worden. Ook interviews met leden van het VVV Ameland worden sporadisch gehouden. Allen hebben toch besloten mij informatie te verlenen en deze heb ik allemaal verwerkt in dit profielwerkstuk,
Het ontstaan en de toename van het Duitse toerisme op Ameland.
3
2. Toerisme 2.1 begrip toerisme De activiteiten van personen die reizen naar en verblijven op plaatsen buiten hun normale omgeving, voor niet langer dan een (aaneengesloten) jaar, om redenen van vrijetijdsbesteding, zaken en andere doeleinden die niet zijn verbonden met het uitoefenen van activiteiten die worden beloond vanuit de plaats die wordt bezocht1. Er zijn verschillende vormen van toerisme. Een aantal voorbeelden zijn:2 Dagrecreatie: toerisme dat voor één dag naar een plaats gaat om deze te bezichtigen en in één dag zoveel mogelijk waar kan nemen. Avontuurtoerisme: het reizen naar avontuurlijke, ruwe gebieden om daar bijvoorbeeld sporten als alpinisme of wandelen uit te oefenen. Duurzame toerisme: locaties waar maar een beperkt aantal reizigers mogen verblijven. Het doel is om de natuurlijk zo ongerept mogelijk in stand te houden zodat ook de reiziger de beleving van het gebied maximaal kan ervaren. Massatoerisme: na de jaren ’60 is deze vorm van toerisme ontstaan. Bij massatoerisme gaat een hele grote groep toeristen naar één bepaalde plaats op vakantie. Erfgoedtoerisme: een zeer populaire vorm van toerisme in Europa. De reis gaat door verschillende landen en daar worden de bekendste bouwwerken en gebieden bekeken, meestal staand op de Werelderfgoedlijst. Natuurtoerisme: mensen willen hun vakantie te midden van de natuur doorbrengen en maken in de natuur dan ook lange wandelingen en verblijven hier ook door te gaan kamperen.
1 2
http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/methoden/begrippen/default.htm?conceptid=3205 http://reizen-en-recreatie.infonu.nl/diversen/34875-soorten-toerisme.html
4
2.2 Ontstaan toerisme De oude Grieken waren de eersten die met het begrip toerisme in aanmerking kwamen. Het begrip toerisme kent men nog niet zo lang. Voorheen werd het tornos genoemd, wat in het Grieks ‘keerpunt’ betekent. Een keerpunt van het leven, waarin de Grieken uit hun eigen, vertrouwde omgeving wegtrokken en op reis gingen om de rest van de wereld te verkennen en hun machtsveld te verbreden. Maar ook door het ontstaan van de Olympische Spelen te Athene, Griekenland, kwamen toeschouwers van over de hele wereld om naar dit spektakel te kijken. Zo hebben de Grieken van twee kanten gezorgd voor de ontwikkeling van het begrip tornos oftewel toerisme. 3 Vanaf de 16e eeuw is het in opmars gekomen. Mensen in die tijd hadden een steeds grotere behoefte aan ontspanning en ontdekking. Ze gingen op pad zonder een doel te hebben en liepen naar een onbekende bestemming. Goede landkaarten en routebeschrijvingen waren er niet. De belangrijkste herbergen en bezienswaardigheden stonden in een steen gekerfd of op een bordje geschreven door de plaatselijke bevolking. Een mijl of kilometer verschilde ook per persoon. Niemand had een idee van de precieze afstand en ieder gokte dan ook de afgelegde afstand en de afstand die hen werd verteld door de plaatselijke bevolking moest ook maar geloofd worden. Eind 17e eeuw kwam de infrastructuur tot stand. De wegen werden verbeterd zodat ook reizigers met paard en wagen verder konden komen. Er werden herbergen geopend, waar de reizigers konden overnachten. In de Nederlanden waren de herbergen van opzienbarende kwaliteit. Er zaten sloten op de kamerdeuren en er was warm water aanwezig voor men om zich in te kunnen wassen. Ook behoorde de herbergen in de Nederlanden tot één van de properste. Het beddengoed werd één keer per week verschoond maar verdere schoonmaakvoorschriften kenden ze niet. Ziektes en besmetting werd niet in verband gebracht met de hygiëne van de herbergen. Duur waren de herbergen ook niet. De maaltijd die de gasten ’s avonds aten in de herbergen waren in verhouding duur en bij een gul avondmaal kregen de gasten vaak de kamer gratis tot hun beschikking. Ook het nuttigen van wijn was een typisch ritueel in een toeristische herberg. Veel kamers had een herberg niet maar wel bestond er altijd een grote ruimte waar ’s avonds na het avondmaal alle reizigers bijeen kwamen om te drinken, verhalen te vertellen en gezellig samen te zijn. 4 In de 18e eeuw was het voor de aristocraten een normale zaak om als jongere, als eind van hun ontwikkeling, op reis te gaan naar een culturele stad zoals Rome, Napels of Florence. In de 19e eeuw ontstond het medisch genezende reizen. De toeristen die aan deze reizen meededen, waren ziek of wilden de door God-aangewezen plaatsen bezoeken waarin ze heil zouden vinden. Voorbeelden van deze vorm van toerisme zijn reizen naar de Bonifatiusbron te Dokkum, de Donaubron te Donaueschingen of naar de bergen in Zwitserland. 5
3
Karel Meulemeester , Van tornos tot toerisme, 16 http://home.scarlet.be/~htelders/het_ontstaan_van_het_toerisme.htm 5 http://nl.wikipedia.org/wiki/Toerisme 4
5
2.3 Het hedendaagse toerisme Toerisme is door de jaren heen uitgegroeid tot een belangrijke economische activiteit. Bezoekers uit binnen- en buitenland besteden vele miljarden bij het toeristische bedrijfsleven en dat is goed voor de omzet en de werkgelegenheid van een land. In bijlage ❶ is te zien hoe de toeristische sector in Nederland in de periode 2000-2012 zich ontwikkeld heeft. Uit de tabel is op te maken dat er in 2007 een expliciet aantal toeristen Nederland heeft bezocht namelijk zo’n 11 miljoen. In 2009 is een enorme daling van het aantal toeristen te zien. De oorzaak hiervan is ook al aangegeven in de tabel: de economische crisis. In 2012 heeft zich een enorme groei voorgedaan met een toename van 3% ten opzichte van het jaar 2011. Zo’n 11,7 miljoen toeristen kwamen Nederland bezoeken. De groei van dit jaar heeft een paar duidelijke verklaringen. Door de relatieve zwakke waarde van de euro zijn de vakanties naar Nederland voor inwoners van niet-Europese landen relatief goedkoper geworden. De economische groei in de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India en China) heeft gezorgd voor een boost in het internationale reizen in die landen. Ook profiteerde Nederland in 2012 van het groeiende stedenreissegment in Europa (vooral de stad Amsterdam werd druk bezocht door internationale reizigers). Tot slot zorgde een licht groeiend aantal vliegverbindingen in Nederland voor een groei van het toerisme in Nederland. In bijlage ❷ is de ontwikkeling van het inkomend toerisme uit verschillende landen naar Nederland toe weergegeven. In 2012 is er bij verschillende landen een behoorlijke groei ten opzichte van 2011 zichtbaar. Vooral de landen als Noorwegen (+11%), Rusland (+11%), Zweden (+10%) en België (+9%) zijn de sterke ‘Europese’ groeiers. De landen die een daling laten zien in de tabel zijn Frankrijk, Italië, Spanje en Denemarken. De eerste drie, de ZuidEuropese landen, zijn negatief mede door de financieel-economische problemen in deze landen. De drie belangrijkste herkomstmarkten van Nederland: Duitsland, België en GrootBrittannië hebben in het jaar 2012 ook een groei laten zien in verhouding tot het jaar 2011. Zo’n 11.680.000 toeristen hebben in het jaar 2012 ons land bezocht waarvan 2.284.000 van buiten Europa zijn gekomen, intercontinentale toeristen. Toerisme en recreatie zorgt in Nederland voor ruim 37 miljard aan bestedingen. Ruim 4,5% van de Nederlandse bevolking werkt in de sector toerisme en recreatie, dit zijn zo’n 410.000 werknemers die zijn verdeeld over zo’n 50.000 bedrijven. Naar verwachting zullen er over 10 jaar zo’n 60.000 à 70.000 banen in de toeristische sector toegevoegd worden. Toerisme levert de overheid jaarlijks zo’n €36,9 miljard en is dus een zeer belangrijke inkomstenbron voor ons land. 6
6
http://www.nbtc.nl/nl/homepage/cijfersentrends/economisch-belang-toerisme.htm
6
3. De Waddenzee 3.1 De Waddenzee Sinds juni 2009 heeft de Waddenzee een plek op de UNESCO Werelderfgoedlijst gekregen. De Waddenzee is zo’n 400 km lang en heeft een totaal oppervlakte van 9.683,9 km². Dit oppervlakte wordt verdeeld in twee delen: een Duits deel (7.133 km²) en een Nederlands deel (2.550,9 km²). Dit is het gebied wat onder het Werelderfgoed valt, dat wil zeggen 66% van het Waddengebied. De overige 44% van het Waddengebied, wat dus niet onder het Werelderfgoed valt, ligt achter de waddeneilanden en vormt nog zo’n 2.720 km². Het Waddengebied wat wel bij het Werelderfgoed hoort, bestaat uit: 240 km² eilanden en zandbanken, 2.325 km² overstroomde wadplaten en geulen, 4.120 km² bij eb droogvallende wadplaten en 280 km² kwelder. Het Werelderfgoed gebied wordt ook in de landen Duitsland en Nederland weer opgesplitst. Het Duitse Waddengrondgebied is opgedeeld in drie delen: het Nationalpark Hamburgisches Wattenmeer, het Nationalpark Niedersächsisches Wattenmeer en de Nationalpark Schleswig- Holsteinisches Wattenmeer. Het Nederlandse Waddengrondgebied is onderverdeeld in de provincies Noord-Holland, Friesland en Groningen. Het deel, het Eems-Dollardgebied, wat tussen Nederland en Duitsland ligt, behoort ook tot het Werelderfgoedgebied. 7 Het getij heeft een grote invloed op de Waddenzee. Niet alleen het getij bepaalt het leven van talrijke dieren en schelpen in de Waddenzee maar ook mensen kunnen afhankelijk zijn van het getij van het water in de Waddenzee. Vogels komen met laag water (eb) naar de Waddenzee om zo uit het waddenslik het benodigde voedsel te halen. Mensen kunnen met laag water wadlopen en met hoog water de watersporten uitoefenen. 8 Met het begrip getij spreken we over de dagelijkse op- en neergaande bewegingen van de zee. Het zeewater bereikt in de loop van 6 uren een hoogste stand, waarna het zich in 6 uren weer terugtrekt van de kust. Dit allen gebeurt onder invloed van de aantrekkingskracht van de maan en centrifugale krachten aan de van de maan afgerichte zijde van de aarde. De getijden lopen in de pas met de schijnbare omloop van de maan en keren daarom dagelijks 50 minuten later terug. Het getijverschil tussen hoog- en laagwater bedraagt langs de Duitse Noordzeekust ca. 2,5 m. Niet wordt het getij door de aantrekkingskracht van de maan beïnvloed maar ook door de ligging van de wind. Zo is in de Waddenzee de waterstand bij een harde oostenwind lager dan normaal. De getijden in de Waddenzee worden sinds het afsluiten van de Zuiderzee in 1932 en de Lauwerszee in 1969 bepaald zoals we het getij nu kennen. De dijken en dammen hebben invloed op de stroomsterkte en stroomsnelheid van het water en het zandtransport. Dit heeft tot gevolg dat de Waddenbodem steeds veranderd en er een grote diversiteit in ligging en waterleven blijft bestaan. 9
7
http://www.waddensea-worldheritage.org/nl/waddenzee-werelderfgoed/uniek-haar-soort http://www.waddenzee.nl/Waterstanden.11.0.html 9 http://www.ecomare.nl/index.php?id=6695 8
7
Op pagina twee van de bijlagen (bijlage ❸ en ❹) zijn twee getijgrafieken uitgebeeld. Tabel ❸is een overzicht van het getij van de Waddenzee bij het Duitse Waddeneiland Norderney en in tabel ❹ is een overzicht van het getij van de Waddenzee bij het Nederlandse Waddeneiland Ameland. In de week van dinsdag 13 november t/m dinsdag 19 november 2013 is hier voor beide eilanden het laag- en hoogwater getij van de Waddenzee in een tabel gezet. In tabel ❸ van het Duitse Waddeneiland Norderney is tweemaal per dag een tijdstip aangegeven met NW wat slaat op niedrigwasser (laag water, eb) en HW wat slaat op hochwasser (hoog water, vloed). Dit is ook terug te zien in de waterstand in meters, staand in de rechter kolom van de tabel. In tabel ❹ is het weergeven van hoog- en laagwater anders verwerkt in de tabel. In de tabel van het Nederlandse Waddeneiland Ameland staat bij de tijd, de hoogte van het water weergeven. Een min voor het getal duidt op een waterniveau boven NAP en dit verwijst naar laag water, eb. Getallen achter de tijd, zonder een minteken duidt op een waterniveau boven NAP en dit verwijst naar hoog water, vloed. Ook is er een verband in de tabellen te zien tussen de waterstanden van het Duitse Waddeneiland Norderney en het Nederlandse Waddeneiland Ameland. Het getij van Norderney loopt ca. 100 minuten voor op Ameland. Dat wil zeggen: de Waddenzee heeft, ter hoogte van het Duitse Waddeneiland Norderney, 100 minuten eerder de eb- of vloedstand bereikt dan het Nederlandse Waddeneiland Ameland.
3.2 De waddeneilanden 3.2.1 De Duitse waddeneilanden De Noord-Friese waddeneilanden zijn een reeks waddeneilanden, gelegen ten westen van de Duitse deelstaat Sleeswijk-Holstein en de regio Zuid-Denemarken. De Deense Eilanden Langli, Fanø, Mandø, Rømø en het verdwenen eiland Jordsland en de Duitse Eilanden Sylt, 8
Föhr, Amrum, Pellworm, Nordstrand, hallingen Oland, Langeneβ, Japsand, Gröde, Habel, Hambug Halling, Hooge, Nordstrandischmoor, Norderoog, Norderoogsand, Süderoog, Süderoogsand en Südfall behoren allen tot deze Noord- Friese wddeneilanden.10 De Oost-Friese waddeneilanden zijn een reeks waddeneilanden, gelegen ten noordwesten van Duitsland. De zeven bewoonde eilanden van deze Oost-Friese waddeneilanden zijn Borkum, Juist, Norderney, Baltrum, Langeoog, Spiekeroog en Wangerooge. Naast de bewoonde eilanden heeft dit Oost- Friese deel ook nog enkele onbewoonde zandplaten, namelijk: Lütje Hörn, Kachelotplate, Memmert, Minsener- Oldoog en Alte Mellum. 11 Dit PWS is vooral gericht op zeven bewoonde Oost-Friese waddeneilanden van Duitsland en dan met namelijk specifiek gericht op de eilanden Norderney en Spiekeroog.
12
De Duitse waddeneilanden
Het Duitse Waddeneiland Norderney is zeer waarschijnlijk een overblijfsel van het eiland Buise dat in 1362 door de Tweede Marcellusvloed in twee eilanden werd gesplitst. Het oostelijk deel kreeg de naam Osterende en het overgebleven, veel kleinere, deel van Buise werd na een tweede stormvloed in 1651 verwoest en verdween. Het eiland Osterende nam in omvang toe en kreeg in de 16e eeuw de naam Nordernei, wat in de 18e eeuw veranderd is
10
http://www.duitsekust.nl/noord-friese-eilanden.html http://www.wereldpagina.nl/index.php/Oost-Friese_Waddeneilanden 12 Afbeelding: http://call-of-the-sea.blogspot.nl/2012/10/duitse-waddeneilanden.html 11
9
in de huidige schrijfwijze: Norderney. 13 Norderney is het één na grootste eiland in de reeks van de Oost- Friese waddeneilanden van Duitsland, met een lengte van 15 km, maximaal twee kilometer breed en met een totale oppervlakte van 2.530 hectare. Daarnaast heeft het eiland zo’n 5.878 inwoners14. Naast Borkum is Norderney ook het enige Oost-Friese Waddeneiland waar autoverkeer toegestaan is. 15 De naam Norderney wordt niet alleen gebruikt als naam van een waddeneiland, maar ook als naam van het voormalige zendschip van Radio Veronica. In 1959 ontstond dit zendschip en voer in begin 1964 onder leiding van de drie gebroeders Verweij. Deze gebroeders hebben ook voor het ombouwen en de restauratie van het schip gezorgd. Na een half jaar was het schip ‘Norderney’ weer in staat de taak van het oude zendschip over te nemen. 16 Het Duitse Waddeneiland Spiekeroog heeft dezelfde lengte als het bovengenoemde Norderney, namelijk een lengte van 15 km. Spiekeroog heeft een oppervlakte van 18,25 km² en is een opvallend groen eiland. Het bevat een ongewoon groot bomenbestand met een grote hoeveelheid Oostenrijkse dennen en eiken. Op het autovrije eiland is ook geen fietsverhuur, alles is lopend te bereiken. Het eiland heeft omstreeks 757 inwoners en is kenmerkend aan het authentieke eilandkarakter. 17 De herkomst van de naam van het eiland Spiekeroog is onduidelijk. Het kan komen van het woord speichern, wat opslaan betekent. Ook kan het afgeleid zijn van het kustdorpje Spieka, waar mogelijk de eerste bewoners van het eiland vandaan kwamen. 18
3.2.2 De Nederlandse waddeneilanden De Nederlandse waddeneilanden bestaan uit een vijf reeks bewoonde eilanden: Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Het Waddeneiland Texel behoort tot de provincie Noord-Holland en de overige vier eilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en 13
Marina Goudsblom & Ruud Koot, 43 Waddeneilanden, 79 Jaartal 2012, uit bijlage ❺ 15 http://www.ecomare.nl/index.php?id=4938 16 Marina Goudsblom & Ruud Koot, 43 Waddeneilanden, 81 17 http://www.ecomare.nl/index.php?id=4941 18 Marina Goudsblom & Ruud Koot, 43 Waddeneilanden, 91 14
10
Schiermonnikoog behoren tot de provincie Friesland. Texel is het grootste eilanden van allen. Met een lengte van 25 km en een breedte van 8 km.19 De lengte van het strand van Texel is 30 km en het Nederlandse waddeneiland heeft zeven dorpen: De Cocksdorp, de Waal, Oudeschild, den Brug, de Koog, den Hoorn en Oosterend. 20 Het eiland heeft zo’n 13.634 inwoners21 Het daaropvolgende waddeneiland is Vlieland. Met een lengte van 20 km en een breedte van 3,5 km heeft een kleiner oppervlakte dan Texel. Het eiland bestaat uit één dorp, genaamd Oost-Vlieland. Op het eiland wonen zo’n 1.112 inwoners22 Op Vlieland is het meenemen van een eigen auto door toeristen uitgesloten. Alleen eilanders mogen met hun auto het eiland betreden. Terschelling, het derde eiland in de reeks van vijf Nederlandse waddeneilanden. Terschelling is het één na grootste waddeneiland. Het eiland heeft een lengte van 30 km en een gemiddelde breedte van 3,5 km. 23 Het aantal inwoners op Terschelling bedraagt ca. 4.721. 24 Terschelling is ook zeer geliefd onder de jongeren. Op de campings Terpstra (Midsland) en Appelhof (Formerum) komen jaarlijks honderden jongeren om daar gezamenlijk hun vakantie te vieren. Terschelling heeft vijf hoofddorpen genaamd: Oosterend, Hoorn, Formerum, Midsland en West-Terschelling. Daarnaast heeft het ook nog drie dorpen die een stuk kleiner zijn en grotendeels zijn gevormd door recreatieplaatsen zoals Baaiduinen, Kinnum en West-aan-Zee. 25 Ameland is het belangrijkste eiland in dit PWS. Ameland is het vierde eiland in de reeks van de vijf Nederlands waddeneilanden. Ameland heeft zo’n 3.594 inwoners26, is 27 km lang en de breedte van het eiland is maximaal 4 km. In totaal zijn er vier dorpen op het eiland: Hollum, Ballum, Nes en Buren. Ameland wordt in hoofdstuk 4 nog uitgebreid beschreven.
Schiermonnikoog is het laatste eiland in de reeks waddeneilanden van Nederland. Schiermonnikoog staat ook, net als Vlieland, bekend om de autoloosheid. Alleen eilanders mogen met de auto het eiland betreden maar toeristen hebben niet de mogelijkheid om hun auto mee te nemen op vakantie. Schiermonnikoog heeft het kleinste aantal inwoners van
19
http://www.texel.net/nl/voor-de-pers/wist-je-dat-van-texel/ http://www.texel.net/nl/over-texel/dorpen/ 21 Gemeten: 1 augustus 2013, CBS 22 Gemeten: 1 augustus 2013, CBS 23 http://www.doeksen-groepsaccommodatie.nl/terschelling.htm 24 http://www.dewaddeneilanden.nl/organisatie/over-ons/ 25 http://www.youropi.com/nl/terschelling/article/dorpen-op-terschelling-819 26 Gemeten: 1 augustus 2013, CBS 20
11
alle vijf de waddeneilanden, namelijk 948 27. Door de weinige hoeveelheid inwoners, is Schiermonnikoog ook de kleinste gemeente van Nederland (qua inwoneraantal). Schiermonnikoog bevat, net als Vlieland, maar één dorp, genaamd Schiermonnikoog. Het eiland heeft een lengte van 18 km en een breedte van gemiddeld 2,6 km en is daarmee het kleinste, bewoonde, eiland in de reeks van de Nederlandse waddeneiladen.28 Tot slot zijn er nog twee onbewoonde eilanden: Rottum, ook wel Rottumeroog genoemd, en het nog kleinere eiland Rottumerplaat. In de 16e eeuw lag Rottumeroog op de plaats waar nu Rottumerplaat ligt. Het eiland Rottum was toen 9 tot 10 kilometer lang en is nu nog circa 250 hectare groot. 29 Rottumerplaat is daarentegen maar 7,82 m². Rottumerplaat is ontstaan in1833. De twee onbewoonde eilanden worden alleen tijdelijk bewoond in de zomerperiodes door vogelwachters. 30
31
De Nederlandse waddeneilanden
3.3.1 Het toerisme op de Duitse waddeneilanden De Ostfriesische Inseln zijn vanuit verschillende havens te bereiken. De vaartocht naar Borkum wordt verzorgd vanuit de Eemshaven (Nederland) of vanuit het 27
Gemeten: 1 augustus 2013, CBS http://nl.wikipedia.org/wiki/Schiermonnikoog 29 http://www.ecomare.nl/ecomare-encyclopedie/gebieden/waddengebied/nederlandswaddengebied/onbewoonde-eilanden/rottumeroog/ 30 http://dewaddeneilanden.wordpress.com/rottumerplaat/ 31 Afbeelding: http://erozenga.wordpress.com 28
12
Duitse Emden, beide door rederij ‘AG Ems’. 32 De vaartochten naar Juist en Norderney worden verzorgd door rederij ‘Frisia’ vanuit het Duitse plaatsje Norddeich. 33 Eén- à tweemaal daags wordt de overtocht vanaf Neβmersiel naar Baltrum en weer terug verzorgd door rederij ‘Baltrum Linie’ 34 en vanuit Bensersiel wordt de overtocht door rederij ‘AIS Langeoog’ naar Langeoog verzorgd, dit meerdere malen per dag. 35 Spiekeroog kan worden bereikt door de boot ‘der Nordseebad Spiekeroog’.36 en het laatste eiland, Wangeroog, wordt verzorgd door rederij ‘DB Bahn’ vanuit de badplaats Harlesiel. 37 Het Waddeneiland Norderney is niet te vergelijken met één van de Nederlandse waddeneilanden. Dit komt door de zeer dichte bebouwing van het eiland in vergelijking met de oppervlakte van het eiland. Het waddeneiland is volgebouwd met vele hotels, kuuroorden en gezondheidscentra. Het eiland is volledig gericht op het toerisme. Norderney heeft zo’n 40.000 overnachtingsplaatsen en ontvangt jaarlijks zo’n 100.000 toeristen die het eiland voor een dagje bezoeken. Al zo’n twee eeuwen is het eiland een Noordzeekuuroord.38 In bijlage ❺ is een overzicht van allerlei toeristencijfers in verschillende categorieën opgesteld in diverse jaargangen. Hieruit is af te leiden dat er een stijging te zien is in de dagjestoeristen in de periode van 2002 -2012 met zo’n 45%. Ook de aantal overnachtingen zijn in de loop der jaren toegenomen op het eiland Norderney. Met in 2002 2.885.058 overnachtingen en in 2012 3.241.494 overnachtingen. Dit duidt op een toename van zo’n 12%. In deze tabellen is ook te zien dat het aantal inwoners van het eiland eerst fors is gestegen en vanaf het jaar 1980 het aantal inwoners geleidelijk af is genomen met 8.299 inwoners in 1980 en het laatst gemeten aantal inwoners, 5.878, in 2012. Nordrhein-Westfalen is het ‘Bundesland’ (provincie) waar de meeste toeristen vandaan komen. Zo’n 53,4% in 2012, bijna de helft van alle toeristen.
Voor 1890 was het moeilijk voor toeristen om het Waddeneiland Spiekeroog gemakkelijk te bereiken. Door de slechte aanleggelegenheid voor grote schepen in de haven van Spiekeroog, werden de toeristen vanaf de veerboot met hoge waddenwagens aan land gezet. Vanaf 1890, na een aangestrand Fins schip met 8000 houten planken, hebben de 32
http://www.borkumlijn.nl/dienstregeling/dienstregeling-veerdienst.html http://www.reederei-frisia.de/ 34 http://www.baltrum-linie.de/ 35 http://www.schiffahrt-langeoog.de/ 36 http://www.spiekeroog.de/urlaub-planen/fahrplan.html 37 http://www.siw-wangerooge.de/siw-de/start/fahrplan.html 38 http://www.duitslandweb.nl/naslagwerk/Geografie/Toerisme/Toerisme+aan+de+kust.html 33
13
bewoners van het eiland een aanlegsteiger gebouwd. Sindsdien is op dit waddeneiland het toeristenaantal gestegen door de gemakkelijke bereikbaarheid. 39 Op Spiekeroog staat het oudste en kleinste kerkje van alle Oost-Friese eilanden. In 1525 is het eerste kerkje gebouwd. Doordat vele restauraties mislukten, is het hele kerkje in 1696 opnieuw gebouwd. De kerk werd voor alle gelegenheden gebruikt. Trouwerijen, zondagsdiensten en begrafenissen. Na het steeds hoger toenemende toerisme, heeft men besloten in 1961 een andere kerk te bouwen, die genoeg plaats zal bieden voor alle toeristen in de zomermaanden. Vanaf begin november tot half maart worden alle diensten en gelegenheden in de oude kerk gehouden, in de zomermaanden is dit in de nieuwe kerk van Spiekeroog. 40 In bijlage ❻ is een overzicht weergeven van alle toeristenaantallen op het eiland Spiekeroog door de jaren heen (1969 – 2012). Zo is in de tabellen te zien dat het aantal toeristen, die jaarlijks naar het eiland toekomen, geleidelijk aan gestegen is. In 2009 is er een lichtelijke stijging te zien is, in vergelijking met de voorgaande en latere jaren. In het jaar 1999 is er een enorm aantal dagjestoeristen naar het Waddeneiland gekomen. Het aantal dagjesmensen en de toeristen die een paar dagen overnachten op het eiland, is in het jaar 2012 in beide gevallen gedaald ten opzichte van het voorgaande jaar, 2011. In de tabel Wohnsitz der Gäste (de woonplaats van de gasten die het eiland Spiekeroog bezoeken en bezocht hebben) is te zien dat verreweg de meeste buitenlandse toeristen uit Zwitserland naar dit waddeneiland komen, zowel de dagjestoeristen (Ankünfte), als vakantiegangers die meerdere dagen op het eiland verblijven (Übernachtungen). In de tabel die de cijfers van het jaar 2008 met 2009 vergelijkt, staat er een positief getal bij Zwitserland. Dit duidt op nog steeds een toename van het aantal toeristen uit Zwitserland.
3.3.2 Het toerisme op de Nederlandse waddeneilanden Net als bij de Duitse waddeneilanden, zijn de Nederlandse waddeneilanden ook alleen te bereiken d.m.v. een veerboot. 39 40
Marina Goudsblom & Ruud Koot, 43 Waddeneilanden 91 http://de.wikipedia.org/wiki/Alte_Inselkirche_(Spiekeroog)
14
Doordat het Waddeneiland Texel bij het Noord-Hollandse grondgebied behoort, kan het eiland ook vanuit een Noord-Hollandse stad worden bereikt, Den Helder genaamd. de TESO- bootdienst verzorgd deze 20-minuten durende overtocht. 41 Vlieland en Terschelling zijn te bereiken vanuit Harlingen, verzorgd door ‘Rederij Doeksen’. Harlingen is vanaf 1234 een belangrijke handelsstad geworden. Door de gegraven grachten is de haven van Harlingen ontstaan. Sinds 1923 houdt Rederij Doeksen zich bezig met het passagiersvervoer naar Terschelling en Vlieland. In totaal zijn er zes schepen die deze overtocht verzorgen. De ‘Ms Friesland’ vaart tussen Harlingen en Terschelling, de ‘Ms Vlieland’ vaart tussen Harlingen en Vlieland. De ‘Ms Midsland’ verzorgt de overtocht vanuit Harlingen naar beide de eilanden. De twee snelboten ‘Ms Koegelwieck’ en de ‘Ms Tiger’42
Jaarlijks worden er zo’n 8.500 overtochten door Wagenborg Passagiersdiensten verzorgd naar Ameland en Schiermonnikoog. Per jaar komen er ca. 1.8 miljoen toeristen op deze eilanden Ameland en Schiermonnikoog, die allemaal per boot op het eiland arriveren vanaf Holwerd en Lauwersoog. 43 Royal Wagenborg is een organisatie die zich volledig inzet voor het internationale transport. Het is een Koninklijke organisatie die sinds 1898 onder leiding van Egbert Wagenborg is opgezet. Hedendaags heeft het zo’n 3.500 medewerkers en heeft 12 projecten over de hele wereld: Wagenborg Agencies, Wagenborg Foxdrill, Wagenborg Middle East, Wagenborg NedLift, Wagenborg Offshore, Wagenborg Oilfield Services, Wagenborg Projects & Logistics, Wagenborg Shipping, Wagenborg Sleepdienst, Wagenborg Stevedoring en Wagenborg Passagiersdiensten. 44 Op 15 mei 1905 beseft Egbert Wagenborg, de grondlegger van de grote maatschappij Wagenborg, dat het een noodzaak is om het gehele jaar een reguliere passagiersdienst te laten varen en op die datum wordt een riviersleepboot omgebouwd tot het eerste ‘echte’ passagiersschip die het gehele jaar door vaart. De boot krijgt de naam Anna Meika en verzorgt de overvaart tussen Delfzijl en het Duitse Emden. 45 In 1911 komt er een tweede passagiersschip bij: Vooruitgang II. Deze vaart ook de route tussen Delfzijl en het Duitse Emden maar verzorgd tevens driemaal per week de overtocht naar het Duitse Waddeneiland Borkum.
41
http://www.texel.net/nl/naar-texel/boot/ http://www.rederij-doeksen.nl/over-rederij-doeksen/58-schepen?locale=nl 43 www.wpd.nl 44 http://www.wagenborg.com/nl/onze-bedrijven 45 http://www.wagenborg.com/nl/royal-wagenborg/geschiedenis 42
15
Het is niet alleen mogelijk om door middel van een veerboot het eiland te bereiken maar ook kan men vanaf bepaalde plaatsen lopend naar het eiland, onder leiding van een deskundige. Dit zogenaamde ‘wadlopen’ kan worden gedaan vanuit Pieterburen, Uithuizen, Leeuwarden en Wierum. Ook is het mogelijk om vanaf de pier in Holwerd lopend Ameland te bereiken bij laag water. Vanuit Uithuizen gaat met uitsluitend naar Rottumeroog. Vanuit Leeuwarden kan men alleen Engelsmanplaat en Ameland lopen. Ook is het wadzeilen erg populair onder het watersporttoerisme. Op de Waddenzee hangt het wadzeilen van verschillende aspecten af, zoals het wantij, de geulen en de windrichting. Dit zorgt voor een grotere uitdaging voor de watersportliefhebbers.46 Voor toeristen is het niet alleen mogelijk om naar één Nederlands waddeneiland te gaan, maar ook wordt er het zogenaamde eilandhoppen aangeboden. Het is mogelijk om een doorreis te maken langs alle vijf de Nederlandse waddeneilanden. Van Texel naar Vlieland, van Vlieland naar Terschelling, van Terschelling naar Ameland en van Ameland naar Schiermonnikoog. Er zijn hiervoor andere boten ingezet om de overtocht tussen de eilanden te verzorgen. Bij een te harde stroming of te hoog water kan de overtocht afgelast worden omdat er vaak een zware stroming van de Noordzee tussen de eilanden staat. 47 Niet alleen op Ameland maar ook op de andere eilanden zijn er Duitse toeristen. In verhouding tot Ameland en Terschelling zijn er op Schiermonnikoog en Vlieland minder Duitse toeristen. Dit komt doordat er op deze twee laatstgenoemde eilanden geen auto’s toegestaan zijn. Vaak hebben Duitsers de voorkeur voor het meenemen van de auto om het feit dat ze vaak lang op vakantie gaan, gemiddeld 2 à 3 weken, en dit brengt veel bagage met zich mee. Ook is er een verschil tussen Ameland en Terschelling. De geografische ligging van Ameland is, in verhouding tot Terschelling, gunstiger voor de Duitsers. Dit zorgt voor een voorkeur voor Ameland van de Duitsers. Terschelling kent wel een hoog percentage herhalingsbezoek maar ziet in de periode van 2011-2012 wel een lichtelijke daling in het bezoek van het Duitse toerisme.48 In bijlage ❼ is een tabel te zien die de ontwikkeling van alle overnachtingen per Friese gemeente weergeeft in een periode van 2000-2009. Hierin is te zien dat Ameland, ondanks dat het in verhouding tot Terschelling een kleiner oppervlakte heeft, verreweg het grootste aantal overnachtingen weergeeft én het een positieve ontwikkeling heeft ondergaan door elke gemeten periode een hoger aantal aan te duiden. 4. Ameland 4.1 Het ontstaan van Ameland
46
J. Abrahamse en D. Westra, Wadden- zee en land, 40 http://www.rugzaktrips.nl/europa/nederland/waddeneilanden_eilandhoppen.htm 48 Gegevens VVV Vlieland, VVV Schiermonnikoog en VVV Terschelling. 47
16
In 1287 is Ameland ontstaan tijdens de Hubertusvloed, waarbij de Waddenzee tussen de eilanden en het vaste land is komen liggen. Tot circa 1300 kon men het eiland vrij makkelijk bereiken over het wad. Te voet kwamen mensen naar Ameland toe en pas toen de zeespiegel begon te stijgen, begon Ameland een echt eiland te worden. Omstreeks 1430 kwam de eerste edelman op Ameland: Ritske Jelmera. Na verschillende generaties is de naam van de familie veranderd in Cammingha. Deze familie maakte 250 jaar dienst uit op het waddeneiland. Door middel van rechtstreekse onderhandelingen tussen andere naties zijn zij erin geslaagd om de neutraliteit van Ameland te waarborgen. Dit was namelijk de voorkeur van de eilanders: geen kant kiezen tussen de Hollanders en de Friezen maar zich afzijdig opstellen en zichzelf zien als een aparte staat met een eigen heer. Ook in de oorlogen, als de Tachtigjarige Oorlog en die tussen Engeland en de Republiek, wist Ameland zich neutraal te houden. Door de grote macht van de familie, was er ook groot verzet tegen de heren tot 1600. Vanaf 1629 keerde de rust terug, toen Spanje de neutraliteit van Ameland erkende. In 1681 is de laatste Cammingha gestorven en vervolgens nam de familie Schwartzenberg de taak van deze familie over. Zo’n 20 jaar later, in 1704, verkocht de familie het eiland aan Johan Willem Friso van Oranje, toenmalige stadhouder van Friesland. Circa 100 jaar later, in 1801, werd Ameland deel van Friesland en in 1814, na de invoering van een grondwet, maakte Ameland officieel deel uit van Nederland. 49 In 1872 werd, om Ameland makkelijk te bereiken, een dam gebouwd die het vaste land en Ameland met elkaar verbond. Door een reeks zware stormen, met name in het jaar 1881, heeft de dam het begeven en vanaf 1905 ontstond de veerbootmaatschappij Wagenborg. In de 17e en 18e eeuw leefden de Amelands grotendeels van de walvisvaart. Ook nu nog zijn er op Ameland oude huizen te zien van toenmalige walvisvaartkapiteins. De huizen zijn te herkennen aan een dubbele rij getande randen in de voorgevel, waarop met metalen muurankers ook het bouwjaar van het huis is aangegeven. Hoe meer getande randen, hoe hoger de rang van de commandeur. Nu is toerisme het belangrijkste middel van bestaan op het waddeneiland Ameland. 50
Het waddeneiland Ameland heeft vier pittoreske dorpen. Hollum, Ballum, Nes en Buren genaamd.
49 50
Marina Goudsblom & Ruud Koot, 43 Waddeneilanden, 43 Marina Goudsblom & Ruud Koot, 43 Waddeneilanden 44
17
Hollum is het grootste, westelijkste dorp op Ameland en tevens ook het dichtstbevolkte dorp: het telt 990 inwoners. 51 In Hollum staat de vuurtoren: het boegbeeld van Ameland. De vuurtoren, 59 meter hoog en gebouwd in 1880, heeft een lichtsterkte van zo’n 2000W en dat zorgt ervoor dat de vuurtoren op Ameland één van de sterkste ter wereld is. Eens per maand is er een demonstratie te zien van de oude Amelander reddingboot. Tien paarden trekken de boot ze zee in, door de branding. Dit om de toeristen te laten zien hoe vroeger de reddingsboten te water werden gebracht. 52 Het daarnaast gelegen dorp Ballum was de voormalige woonplaats van de familie Cammingha, die het eiland in hun bezit had. Hier stond hun kasteel, die in 1829 gesloopt is. De grafkelder van de familie is te vinden binnen de funderingen van de afgebroken oude kerk. Het kleinste dorpje van het eiland telt zo’n 282 bewoners. 53 In het begin van de 19e eeuw was het dorpje Nes het bloeiendste van alle dorpen op Ameland. Dit vanwege haar directe ligging aan het water en de haven. Na 1950 werd deze welvaart echter terug gedrongen. Het dorp is van zo’n 800 inwoners toentertijd naar zo’n 680 inwoners. Het dorp is om de centrale toren heen gebouwd, die vroeger fungeerde als vuurtoren. 54 Buren behoorde lange tijd bij het plaatsje Nes. Doordat deze twee dorpen nauw naast elkaar liggen, was het gemakkelijk om van het ene dorpje naar het andere te gaan. Rond 1900 is buren een zelfstandig klein dorp geworden. Het dorpje telt zo’n 321 inwoners.55
4.2 De eerste toeristen op Ameland 4.2.1 De eerste toeristen op Ameland ‘algemeen’
51
A.J. van der Aa, Frieslands verleden, 9 http://www.ameland.org/amelandalgemeen.html 53 A.J. van der Aa, Frieslands verleden, 7 54 A.J. van der Aa, Frieslands verleden, 11 55 A.J. van der Aa, Frieslands verleden 8 52
18
Op 29 januari 1837 werd Daniël van Heeckeren, zoon van de toenmalige burgemeester baron Walraven Robbert van Heeckeren, burgemeester. Hij zag in dat Ameland grote mogelijkheden had als badplaats. Het begon allemaal erg bescheiden in 1852. Men had voldoende middelen om in de herfst van dat jaar een badhuis en twee badkoetsen te bouwen. Het badhuis werd geplaatst op een hoog duin aan zee bij de badplaats Nes. In juni 1853 was het badhuis klaar voor gebruik en 15 juni dat jaar was de officiële opening. Propaganda werd er in de voorgaande maanden gemaakt door middel van dagbladen. Hierin werd vermeld dat het heldere zeewater een genezende werking hebben op het menselijk lichaam. De twee badkoetsen werden gebruikt als vervoersmiddel, één voor de vrouwen en de ander voor de mannen. De badkoetsen, voortrekkend door een paard, werden ingezet als een toerist aangaf in het reinigende zeewater te willen badderen. De badkoets werd een klein stukje de zee in gereden. Daarna werd er een ingewikkeld proces in werking gebracht. 56
‘Men bespatte terstond borst- en maagholte overvloedig met water en dompele zichdan onverwijld in de golven, daar een langzame en trapsgewijze nederdaling een meerdere beklemming in de ademhaling teweegbrengt. Men toeve vooral bij de aanvang en wanneer men koude baden niet gewoon is, slechts kort in zee, van twee tot vijf minuten, naar gelang de temperatuur van water of lucht of van eigen individualiteit.’57 Door de slechte zomer van 1853, kreeg men op Ameland slechts twee vaste badgasten die wegens hun verlamming de heilzame kracht van het badwater opzochten. De andere toeristen verbleven maar één dag en zijn niet meer teruggekeerd. De badkoets hoefde maar 131 keer in de zee te worden gereden. Ondanks menige verbouwingen en investeringen, leek het toerisme op Ameland maar niet echt op gang te komen. In december 1858 had het badhuis een zomer met verlies gedraaid en dat gaf de aanleiding om te stoppen met het promoten van het eiland. 58 Om Ameland te bereiken was er meer nodig dan een gemakkelijke, korte overtocht. Om destijds Ameland te bezoeken, moest men een moeizame tocht per zeilschip ondergaan bij hoog water. De boot bracht de toeristen ver voor de kust, waarna de toeristen tientallen meters door sterke mannen naar de wal gedragen moesten worden. Soms met paard en wagen, soms lopend moesten de toeristen zelf hun weg vinden naar het dorpje Nes, dat alleen bereikt kon worden via slecht onderhouden zandpaden. Pas zo’n dertig jaar later, rond 1984, werd er weer een serieuze poging ondernomen om Ameland als badplaats te presenteren. Opnieuw werd dit een grote teleurstelling. Rond de 56
Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 11 Citaat burgemeester Daniël van Heeckeren, Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 11 58 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 12 57
19
eeuwwisseling kwam er echter verandering in deze teleurstelling. Rond 1900 kwam er een ultieme oplossing voor de moeilijke bereikbaarheid van het eiland voor toeristen: de motorboot werd het nieuwe vervoersmiddel om naar Ameland vervoerd te kunnen worden. Op 18 juni 1902 werd een tweede badpaviljoen opgericht, ‘Noordzeebad Ameland’. Dit bleek een schot in de roos: dit mocht beschouwd worden als de feitelijke geboortedatum van Ameland als badplaats. Vanaf die datum, 18 juni 1902, heeft het toerisme op Ameland zich langzaamaan ontwikkeld. 59 Deze ontwikkeling zette zo’n 12 jaar voort, tot oktober 1914. De Eerste Wereldoorlog brak uit en het aantal badgasten nam snel af. Tijdens deze oorlog bleef het toeristenaantal zeer laag. Door menige windhozen en stormen was het strandpaviljoen zwaar beschadigd. Met als abrupte einde de zware novemberstorm van 1917. Het paviljoen bezweek onder de wind en bleef over als een vervallen en leeg strandpaviljoen. 60 Na de oorlog keerde het aantal toeristen in grote mate terug naar Ameland. Doordat vele mensen akelige en angstige tijden hadden doorstaan, zocht men rust en vrede op Ameland. Door de onverwachte, sterk opkomende groei van de toeristen, vormden zich daar de eerste vakantiehuisjes. Zo’n 13% van de beroepsbevolking op Ameland leefde dan nog maar van het toerisme. Een veel groter percentage, zo’n 62,4%, leefde toentertijd van de landbouw. Doordat de grond niet zo vruchtbaar was, kon men niet meer kon verbouwen dan de hoeveelheid voor hun eigen voorziening. De beroepsbevolking op Ameland besloot rond 1930 massaal weg te trekken naar de vaste wal. In 1930 kende Ameland dan ook een dieptepunt betreffende het inwonersaantal. Maar ondanks het vertrek van vele bewoners van het eiland, begon Ameland in de jaren dertig van de vorige eeuw steeds meer kenmerken van een toeristengebied te vertonen. Rijkswaterstaat had voor zowel Nes als Holwerd gezorgd voor een veerdam met aanlegsteigers. De overtocht werd toen al verzorgd door Wagenborg Passagiersdiensten uit Delfzijl. Niet alleen de overtocht maar ook de verblijfmogelijkheden voor toeristen werd luxer. In alle vier de dorpen kwamen kampeerterreinen. 61
4.2.2 De eerste Duitse toeristen op Ameland ‘Pas na 1920 werd Ameland groots ontdekt door de Duitse bevolking. Voorheen was ver 59
Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 13 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 14 61 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 16 60
20
reizen vaak niet mogelijk, vooral niet bij gezinnen met weinig tot geen vermogen. Daarom bezochten de Duitsers de eigen waddeneilanden in de zomerperiode. In 1921 richtte pastoor Edmund Janssen uit de gemeente Kleef in het Duitse deelstaat Nordrhein Westfalen als eerste Duitser het Duitse ‘Kinderferienwerk’ op na een oriënterende reis in 1910. Hij kwam per boot met een groep van zo’n 40 kinderen uit arme gezinnen vanuit Kleef.’ 62 De kinderen kwamen vaak uit gebieden waar de lucht onzuiver en ongezond was, vooral uit het Ruhrgebiet, een sterk geïndustrialiseerde regio in de Duitse deelstaat NordrheinWestfalen. Ameland was makkelijk bereikbaar vanuit Kleef en omdat Ameland in verhouding goedkoop was en zijn eigen groene karakter goed behield, kwamen er elkaar weer meer Duitse groepen vanuit het Ruhrgebiet die hun vakantie op Ameland hielden. Ondertussen waren er niet veel Duitse toeristen die buiten de kinderreizen om naar Ameland kwamen. Omdat dit financieel niet mogelijk was en er een tekort was aan vervoersmogelijkheden. Pas na de tweede Wereldoorlog kwam het echte toerisme van de Duitse gezinnen en families op gang. 63 Op de onderstaande afbeeldingen is de eerste groep te zien die met pastoor Edmund Janssen naar Ameland kwam, in 1921.Waarom het alleen maar jongens zijn, is onduidelijk. Waarschijnlijk was dit omdat de meisjes moesten helpen met de verzorging en het huishouden. De boot ‘Actief’ is de boot die de kinderen vanuit Kleef naar Ameland vervoerde.
64
4.3 Ameland in de oorlog 4.3.1 Het Duitse toerisme op Ameland tijdens en na de Tweede Wereldoorlog
62
Anneke de Witte, VVV-Ameland http://reizen-en-recreatie.infonu.nl/diversen/101037-vriendschapsband-tussen-kleef-en-ameland.html 64 Afbeeldingen: http://reizen-en-recreatie.infonu.nl/diversen/101037-vriendschapsband-tussen-kleef-enameland.html 63
21
‘Tot aan 1938 gingen jaarlijks honderden Duitse kinderen met de opgerichte ‘Kinderferienwerk’ reizen van Edmund Janssen naar Ameland toe. Toen in Duitsland de Tweede Wereldoorlog uitbrak, stopten deze reizen abrupt. Geen Duitser kwam vanaf dat moment nog op Ameland.’65 Na de oorlogsverklaring tussen Engeland en Duitsland, vlogen de gevechtsvliegtuigen van weerszijden af en aan over Ameland heen. Ook spoelden er regelmatig zeemijnen aan die uit de vliegtuigen waren losgelaten. Als er zo’n zeemijn aangespoeld was, werden deze gemarkeerd door rode vlaggen die door de soldaten werden geplaatst. De Amelanders trokken zich hier echter niks van aan, ze wilden de vlaggen stelen of zelfs het koper van de zeemijnen afkloppen. 66 De Nederlandse toeristen waren de twee daaropvolgende jaren nog wel volop actief op Ameland. Tot aan de zomer van 1940 kende Ameland nog een relatief hoog toeristenaantal., maar aan het einde van het seizoen, op 26 augustus 1940, verordonneerde de Duitse bezetter op het eiland dat alle niet-eilanders per direct het eiland moesten verlaten. Om toch de toeristen naar het eiland te laten komen, werd in het jaar erna, in 1941, een kleine campagne-actie gehouden. Er werd in verscheidene bladen geadverteerd om zo nog enige klanten te werven. De campagne leverde echter niks op, bijna geen toeristen kwamen naar het eiland toe. Degenen die het eiland wel hadden bereikt, werden binnen korte tijd door de Duitse bezetters weer teruggestuurd naar de wal. De veerdienst Olivier en Van der Geest, die vanaf Zwarte Haan (Fr) naar Nes voer, werd ook opgeheven en verboden doordat het hele vrije verkeer naar het eiland verboden werd dor de Duitsers. In de loop van de oorlogsjaren werd Ameland steeds verder afgesloten van het vasteland. Toeristen werden niet toegelaten op het eiland, men kon alleen het eiland bereiken als men aan kon tonen dat men voor zaken naar Ameland moest. De veerboot voer wel vanuit Holwerd maar dit echter alleen voor de mensen die een pasje konden tonen, afgegeven door de Duitsers. De mensen die dan na veel moeite toch het eiland hadden bereikt, konden alleen de dorpen bezoeken. Strand en duinen waren voor de Nederlanders en Amelanders afgezet door middel van prikkeldraad. 67
Langs de noordkust werden in de duinen bij Hollum en op het Oerd bunkers gebouwd. Dit diende ervoor om eventuele invasies van de geallieerden tegen te gaan. Ook de burgemeester werd vervangen door een NSB-burgemeester, Boudewijn Bakker genaamd. 65
Anneke de Witte, VVV-Ameland Anna van der Molen, Ameland tijdens de Tweede Wereldoorlog, 15 67 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 18 66
22
Dit gebeurde in 1942. Een bezettingsleger van zo’n 700 Duitse soldaten werden ingezet op het Nederlandse waddeneiland. Op de afbeelding hiernaast is de bouw van een bunker te zien in de duinen vlakbij Hollum. 68
Op 15 oktober 1941 werd op Ameland het volgende bericht verstuurd door de gemeente Ameland: ‘De burgemeester der gemeente Ameland maakt op verzoek van den Eilandcommandant bekend, dat vanaf heden het betreden van het strand weer verboden is, alsmede de duinenstrook tot op 300 meter vanaf het strand. Voorts mag de omgeving van “Excelsior” niet betreden worden. 69 Alle vakantiehuisjes die in de jaren 40 van de vorige eeuw op Ameland stonden, werden bewoond door de Duitse soldaten. De mannen op Ameland die in de leeftijdscategorie vielen om tewerkgesteld te worden, konden grotendeels tewerkgesteld worden op Ameland. Dit door de mannen in te zetten bij het slopen van vakantiehuisjes en het bouwen van bunkers. 70 De tewerkgestelde mannen hadden de keus om op bepaalde tijden te komen werken voor de Duitsers. Als ze dit deden, konden ze gewoon op Ameland blijven. Onder de oproepen stond groots gedrukt: ‘Niet aanmelding zal tot gevolg hebben tewerkstelling in Duitsland’. Dit had tot gevolg dat de mannen keurig naar de Duitse soldaten luisterden en het werk goed en snel verricht werd. 71 Niet alleen werden er bunkers en nieuwe, verharde wegen gebouwd, ook werden er palenen mijnenvelden aangelegd. Dit om bescherming te bieden tegen de vliegtuigen van de geallieerden. Dit alles had voor de Amelander bevolking een zeer nadelige invloed. Niet alleen werden grote stukken natuur afgepakt en vernietigd, ook had het grote gevolgen voor de voedselvoorziening. De burgers mochten, buiten de dorpen, op bijna geen enkele plek nog komen. Zeevissen en het stropen van konijnen in de duinen zat er niet meer in. 72
De reddingsboot werd tijdens de oorlog nog wel volop ingezet. De bemanningsleden werden geheel zonder toezicht vrijgelaten door de Duitsers. Wel moesten ze, als het nodig was, klaar staan voor militaire reddingen van de Duitsers. De reddingsboot van Hollum had een motor en Nes moest het doen met een roeireddingsboot. Met als gevolg dat Hollum vaker werd opgeroepen en Nes vaak op de tweede plek werd gezet. De reddingsboot van Hollum werd vaak door de Duitsers opgeroepen om drenkelingen en neergestorte vliegtuigen op te zoeken. 73 68
Afbeelding: Van Kampen, Mulder, Reitsma, van der Meer, Friesland 1940 – 1945, 90 Anna van der Molen, Ameland tijdens de Tweede Wereldoorlog, 6 70 Anna van der Molen, Ameland tijdens de Tweede Wereldoorlog, 8 71 Anna van der Molen, Ameland tijdens de Tweede Wereldoorlog, 22 72 Anna van der Molen, Ameland tijdens de Tweede Wereldoorlog, 28 73 Jan A. Blaak, Het reddingswezen op Ameland, 49 69
23
Na de bevrijding op 5 mei 1945, voelden de Amelanders zich bij lange na niet bevrijd. Nadat de Duitse en Canadese officieren op het eiland waren gekomen om in het gemeentehuis de officiële overdracht te regelen, bleven de Duitse soldaten gewoon op het eiland. Dit heeft nog een maand geduurd. Pas op 3 juni 1945 vertrokken de Duitse troepen per boot vanaf de pier bij Nes. Gelijk die middag kwam de veerboot met de nieuwe burgemeester Roel Walda, vergezeld met de leden van de Binnenlandse Strijdkrachten, aan in Nes. 74 Maar ook na de bevrijding was de oorlog nog lang niet uit het eiland. Naast de landmijnen en het prikkeldraad waren ook vele gebouwen in verwoeste en slechte staat achtergelaten door de Duitse soldaten. Maar de overgebleven materialen hadden niet alleen maar een negatieve invloed op de Amelanders. Ze konden ander materiaal wat door de Duitsers was achtergebleven, zoals wagens en kanonnen, zelf goed gebruiken. Ook waren de stenen en het hout uitermate geschikt voor het wederopbouwen van de vakantiehuizen en herbergen. Dit leidde tot weer een snelle groei van het toerisme op Ameland. De toeristen konden in de periode van 1946 tot en met 1953 twee weken lang met een forse korting op het eiland verblijven. 75 ‘Niet alleen de Nederlanders kwamen weer rustig aan naar het eiland toe om hun vakantie daar te besteden. In 1953 is de Stiftkirche met een grote groep jongeren teruggekeerd naar Ameland. Jaarlijks komen er ongeveer 6.000 tot 7.000 kinderen naar ons eiland met reizen die meerder deels georganiseerd zijn vanuit de kerk. Vroeger ging het vooral om kinderen die uit gezinnen kwamen met financiële problemen zaten, maar nu is dit zelden nog het geval.’76
4.4 Ontwikkeling van het toerisme op Ameland na 1945 4.4.1 Ontwikkeling van het algemene toerisme op Ameland na 1945 Na de bevrijding op het eiland kwam het toerisme al snel weer op gang. Door de goedkope reizen die aangeboden werden, kwamen de toeristen naar Ameland om te genieten van de rust en de natuur. Er werden meerdere campings opgericht om zich te dekken tegen de hoog verwachte opkomst van het toerisme in de loop van de jaren. Op 6 juli 1949 werd camping ‘Duinoord’ te Nes geopend en gelijk dit jaar boeken 30.000 toeristen hun vakantie op Ameland. Deze camping was opgericht door de Stichting 74
Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 19 Anna van der Molen, Ameland tijdens de Tweede Wereldoorlog, 48-50 76 Anneke de Witte, VVV Ameland 75
24
Jeugdkampen, die de toen nog oude campingplaats heeft omgebouwd tot een waar vakantiepark. Een gebied waar alleen zomerhuisjes mochten worden gebouwd en ten noorden een groot tentenkamp, die gescheiden werd in drie gedeelten: een deel voor gezinnen, een deel voor de meisjes en een deel voor de jongens. Ook werden er voorzieningen gebouwd, zoals wasgelegenheden en toiletten. Het toerisme bleef groeien. In het jaar 1954 hadden zo’n 250.000 bezoekers de vijf Nederlandse waddeneilanden bezocht. In 1956 had Ameland zelfs een te kort aan vakantiehuizen in de zomermaanden juli en augustus. Het toerismeaantal bleef stijgen, vooral na de renovatie van de vuurtoren in Hollum, in datzelfde jaar. De vuurtoren werd, direct na de renovatie in het voorjaar, in de zomermaanden bezocht door zo’n 4.000 bezoekers, die allemaal wilden genieten van de hoogte en het uitzicht over het hele eiland. 77
In 1985 kreeg rederij Wagenborg twee nieuwe aanwinsten: de Sier en de Oerd. De veerboot die tot 1985 ingezet werd als vervoersmiddel van Holwerd naar Nes, kon geen nieuwe functie meer vervullen voor de rederij en werd daarom ook gratis afgestaan door Wagenborg aan VVV Ameland. Deze gebruikte de oude veerboot als promotieboot. De boot werd jaarlijks in het voorjaar ingezet om langs verschillende Nederlandse steden te varen en daar promotie voor Ameland te maken. Leeuwarden, Sneek, Groningen, Assen, Kampen, Zwolle, Deventer, Arnhem en Nijmegen werden dat eerste jaar bezocht. Het totale aantal toeristen, dit waren er in totaal 7.000, die Ameland door de promotieboot daadwerkelijk hadden bezocht, viel wat tegen maar dankzij de originele promotie zorgde dit ook voor grote publiciteit in kranten en tijdschriften. Twee jaar later, in 1987, ging de promotieboot nogmaals in het voorjaar op weg om langs de Nederlandse steden te varen. De drieweken durende reis ging ditmaal langs Amsterdam, Arnhem, Venlo, Den Bosch, Dordrecht, Utrecht, Rotterdam en Lelystad. Dit jaar had de boot meer succes. Vooral oudere mensen stapten de loopplank over om een kijkje te nemen in de promotieboot. Niet alleen mensen die op de boot geweest waren, waren nu naar Ameland gekomen maar ook mensen die nieuwsgierig waren geworden door alle aandacht en publiciteit om de boot heen. 78 Binnen tien jaar, in de periode van 1947 tot en met 1957, was het toeristenaantal op de waddeneilanden meer dan verdubbeld. Het bestuur van Ameland kwam voor een moeilijke beslissing te staan: het bordje ‘vol’ ophangen en geen toeristen meer toelaten als het eiland bezet is of het eiland uitbreiden en meer vakantieparken bouwen? De Amelanders kozen voor een tussenweg. Door uit te breiden zal het eiland zijn natuurlijke karakter verliezen en de waarde kwijt raken. Aan de andere kant was het toerisme na de Tweede Wereldoorlog voor meer dan de helft van de eilandbewoners de belangrijkste bron van inkomsten geworden. In 1959 kon Ameland nog geen 10.000 badgasten onderdak bieden maar men 77 78
Hans Bakker, 100 jaar ‘onderlinge’ Ameland, 80 Durk TH. Reitsma, Twee witte banden, 111
25
had berekend dat er een veilige uitloop naar 11.600 was. Echter, de groei hield aan en de geschatte 11.600 slaapplaatsen waren allen bezet. Ameland moest veel badgasten teleurstellen met het feit dat er gewoon te weinig onderdak was voor al deze toeristen. Het opvallende was dat Ameland haar rustige en groene karakter behield. In 1959 was er zelfs nog geen waterleiding en riolering op het eiland. 79 In 1960 werd de vijfdaagse werkweek een feit. Mensen trokken massaal naar campings en sindsdien is het toerisme op Ameland steeds meer gestegen. Camping Roosdûnen in Ballum ontstond en ook in Buren werd er een campingplaats opgericht: “Klein vaarwater” genoemd. Mede dankzij een documentaire over Ameland in 1964, die duidelijk maakte dat het boren naar aardgas geen belemmering was voor de rust en natuur, bleven de toeristen maar binnenstromen. 80 In 1970 werden enkele cijfers door de gemeente Ameland gepubliceerd: Het aantal overnachtingen was gestegen naar 1.438.155. In totaal hadden 95.877 gasten zich gemeld. 49.319 gasten daarvan hadden overnacht op kampeerterreinen en zo’n 18.512 gasten waren verbleven op kampeerboerderijen en kamphuizen. De zomerhuisjes waren bevolkt door 15.322 gasten. Ook werden er huizen tijdelijk beschikbaar gesteld door de Amelander bevolking. Hierin verbleven dat jaar 3.013 gasten. De overige gasten (9.801) verbleven in hotels en pensions. 81 Op 9 januari 1975 werd ook in Nederland de zogenaamde ‘Kurtax’, de toeristenbelasting, ingesteld. Deze belasting moesten alle badgasten, die naar Ameland gingen, betalen. Dit geld was voor de gemeente Ameland. Deze toeristenbelasting gebruikte de gemeente Ameland om het eiland te voorzien van slechtweer-voorzieningen en het aanleggen van goede fietspaden. In 1982 werden de voorzieningen gebouwd of gerenoveerd. Recreatiepark ‘de Vleyen’ in Buren werd ingericht. Niet alleen werd hierbij gedacht aan de slechte weersomstandigheden maar ook om royale mogelijkheden te bieden voor jong en oud om alleen hier hun ontspanning te vinden. Ook de fietspaden op het Oerd werden gerenoveerd. Jaarlijks fietsen hier tienduizenden toeristen langs om te genieten van dit Beschermend Natuurmonument in de zin van de Natuurbeschermingswet. 82 Ook de musea werden aangepakt. Het Sorgdragersmuseum in Hollum, dat slechts de beschikking over een 18e eeuwse woning had, kreeg in 1982 de naast gelegen boerderij ook tot haar beschikking. Het Sorgdragersmuseum geeft een beeld van het leven van de Amelander in vroeger tijden. In 1991 werd het museum nog verder uitgebreid en kreeg een ruimte voor wisselexposities. Niet alleen het Sorgdragersmuseum is toentertijd verbouwd. Ook het Natuurmuseum te Nes heeft een grondige verbouwing ondergaan. Het in 1972 79
Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 28-30 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 34 81 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 39 82 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 50-51 80
26
opgericht museum had in 1989 al een nieuw onderkomen gekregen en is toen opnieuw geopend. In 2009-2010 is het museum grondig gerenoveerd en verbouwd tot een groot en educatief natuurcentrum voor jong en oud. Verder zijn ook het reddingmuseum in Hollum en het landbouw-juttersmuseum in Buren ontstaan om alle toeristen een plek te bieden tijdens hun vakantie met goed en slecht weer. 83 Ook worden kleinere attracties als toeristentrekker gebruikt. Het zwembad te Buren, molen ‘De Phenix’ in Nes, het vliegveld in Ballum waar men als toerist in een zweefvliegtuig een tochtje boven het eiland kan maken, de golfbaan bij Hollum en de boottochten naar de Robbenbank. Vanaf de steiger van Nes kan men van begin april tot eind oktober dagelijks met de ‘Robbentocht’ van Ameland naar de Robbenbank, een plaat zand tussen Ameland en Terschelling die met eb droogvalt. Hier liggen soms wel honderden zeehonden op het droge: een echte toeristentrekker. Maar wat de toeristen nog altijd het meest trekt is, zijn de kenmerken: de rust en natuur op Ameland. De natuur moet regelmatig in de gaten gehouden worden en daar waar nodig aangepast worden. Rijkswaterstaat neemt deze taak op zich. Deze overheidsdienst zorgt op Ameland voor het beplanten van grassen en helmen om zandverstuiving en duinvervorming tegen te gaan, om de dijken in goede staat te houden en door de veerdammen in Holwerd en Nes te onderhouden. 84 In 1997 was er, in opdracht van het VVV Ameland en de gemeente Ameland, een onderzoek gedaan naar de herkomst van de toeristen op Ameland. Marcus Bokma had allerlei gegevens verzameld over het toerisme op Ameland tijdens het hoogseizoen. In dat seizoen kwam 62,8% van de toeristen uit Nederland, 36,2% uit Duitsland en zo’n 1% uit Vlaanderen. Van de Nederlanders waren het meest West-Nederlanders die het eiland in het hoogseizoen bezochten, zo’n 23,5%. Gevolgd door de Oost-Nederlanders met zo’n 18,2%. 85 ‘Hedendaags bezoeken meer dan 500.000 bezoekers de ‘waddendiamant’ Ameland en te verwachten is dat dit aantal door de jaren heen nog meer zal stijgen. De veerdiensten zijn al aangepast op de toenemende hoeveelheid toeristen. De twee boten, de Oerd en de Sier, hebben een capaciteit van 1200 passagiers en 72 personenauto’s. De campings en vakantieparken worden steeds meer uitgebreid en de musea worden gerenoveerd. In een periode van bijna 70 jaar heeft Ameland een onberekende wending gemaakt betreffende het toerisme. Van een klein eiland met wat boeren en walvisvaarders tot een heus vakantieeiland maar met toch dat ene natuurlijke karakter wat de andere eilanden niet meer bezitten. Ameland heeft haar eigen karakter gehouden en straalt nog steeds die rust uit, die 83
http://www.amelandermusea.eu/ http://www.amelandportal.nl/live/nuttige-adressen/interessant-op-ameland/1091-rijkswaterstaatameland.html 85 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 85 84
27
ze 100 jaar geleden ook uitstraalde.’86 In bijlage ❽ is een tabel weergeven die de overzetting per boot naar Ameland weergeeft. In de periode van 2003 – 2012 is te zien dat er in het jaar 2010 en 2011 een lichtelijke daling in het totaal aantal toeristen even als de totale overzettingen van niet- inwoners Ameland. 2009 en 2012 kunnen worden gezien als een gunstig jaar voor het eiland. ‘Ondanks de recessie kan het jaar 2013 gelijkgesteld worden aan 2012 We hebben vaak tijdens de zomermaanden een extra boot in moeten zetten om de dagjestoeristen te kunnen vervoeren. Door de twee tropische maanden juli en augustus dit jaar hebben veel mensen besloten een dagje of een korte vakantie op Ameland te vertoeven tijdens de warme dagen om hun ontspanning en verkoeling te vinden op het strand en in het bos. Ook merken we dat de Duitsers steeds in grotere aantallen naar Ameland gaan. Sinds een aantal jaren neemt de ‘gezinsvakanties’ weer toe. In het begin van de opkomst van het Duitse toeristen waren het alleen grote families en groepen die naar Ameland kwamen. Nu zit men steeds vaker de kleinere gezinnen op vakantie gaan en ook de Duitse stelletjes trekken steeds vaker samen naar Ameland. ’87
4.4 Ontwikkeling van het toerisme op Ameland na 1945 4.4.2 Ontwikkeling van het Duitse toerisme op Ameland na 1945 ‘De Nederlandse toeristen kwamen na 1945 zo maar weer opzetten maar de Duitse toeristen lieten jaren na de oorlog nog niet veel van zich horen. De Amelanders wilden werk en privé goed gescheiden houden maar Duitsers waren als toeristen nog niet echt welkom op het eiland. De oorlog was nog te kort geleden om dat zo maar te vergeten’88 Maar in 1953 werd, na een overleg tussen de leden van het VVV te Ameland, besloten ze dat 86
Citaat Anneke de Witte, VVV Ameland Citaat W. Barendse, Wagenborg Passagiersdiensten B.V. 88 Citaat Anneke de Witte, VVV Ameland 87
28
het Duitse toerisme, ondanks de pasgeleden oorlog, toch weer toe moesten laten op het eiland.89 Pastoor Hubert Janssen: ‘In navolging van mijn oom, pastoor Edmund Janssen, heb ik in 1953 het Kinderferienwerk Ameland opgericht. Ik was toen jeugdkapelaan in Duisburg/Homburg. Aanvankelijk ging het om kinderen uit het Ruhrgebied, maar het nam al gauw een enorme vlucht. Met name in de 70-er jaren reisden er jaarlijks zo’n 14.000 kinderen uit vrijwel alle West-Duitse Bondstaten en later ook enkelen uit Oost-Duitsland met onze organisatie mee naar Ameland. Er moest voldoende begeleiding zijn voor deze grote hoeveelheid kinderen dus reisden er jaarlijks ook zo’n 1500 tot 2000 groepsleiders mee. Sinds 1988 leidt ik de ‘Arbeitsgemeinschaft Ameland’ niet meer en woon ik weer in mijn geboorteplaats Kevelaer maar kom jaarlijks nog vier weken in mijn functie als toeristenpastor.’90 Het Kinderferienwerk van deze pastoor is de grondlegger geweest van het massale Duitse toerisme op Ameland. Vaak komen kinderen, die met zulke reizen vanuit de kerk eens naar Ameland zijn gegaan, terug met hun familie of vrienden. Door communicatie en publicatie kwam Ameland steeds meer voor in de Duitse begrippen. Ook Ameland ging zich steeds meer inzetten voor het werven van het Duitse toerisme. In 1987 is er een Amelanders gids ‘Ameland Waddendiamant’. Dat jaar verscheen deze gids in een oplage van 30.000 stuks, 20.000 in het Nederlands en 10.000 in het Duits. Ook het bezoeken van een aantal internationale beurzen stond dat jaar op de planning en er werden advertenties in de plaatselijke kranten geplaatst. 91 De Nederlandse toeristen waren door middel van de promotieboot voldoende getrokken naar het eiland. Nu het Duitse toerisme nog. Hier werd ook aan gedacht. Twee jaar later, in 1989, had men een promotiebus bedacht, waar ditmaal zes weken door Duitsland zou worden gereden. Een dubbeldekker, vol met gegevens over de aantrekkelijkheden van Ameland en de diverse mogelijkheden om er tijdens de vakantie verblijven. Van 15 januari 1990 tot en met 1 maart reed de dubbeldekker door Duitsland heen. Ook hier zorgde de bus voor een grote publiciteit in de Duitse kranten en tijdschriften. De bus bleef gedurende de zes weken gemiddeld drie dagen staan in onder andere Keulen, Frankfurt en Hamburg. Uit deze promotie bleek dat de Duitsers vooral gecharmeerd waren van de nog altijd betrekkelijke rust die Ameland uitstraalde en het ontbreken van hoogbouw, in tegenstelling tot op massatoerisme gerichte forse complexen op de Duitse waddeneilanden zoals op Norderney. 92
89
Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 25 Citaat Pastoor Hubert Janssen, Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 43 91 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 57 92 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 59 90
29
Terugverwijzend naar het eerder genoemde onderzoek in 1997 door de heer M. Bokma naar de herkomst van het toerisme op Ameland waar ook het Duitse toerisme in opgenomen was, bleek dat de toeristen hoogst voornamelijk uit Niedersachsen/Bremen (43,9%) en Nordrhein-Westfalen (34,1%) kwamen. Te bedenken dat deze twee Bundeslanden maar liefst 10,2% en 22% van de totale Duitse beroepsbevolking vormden, was het voor Ameland niet moeilijk te bedenken dat Duitsers een hele belangrijke bron van inkomsten vormden. Vakantiebeurzen in Hamburg, Essen, Keulen en Oldenburg werden bezocht en advertenties in binnen- en buitenlandse dagbladen en tijdschriften werden geplaatst. Vooral de advertenties in de veel gelezen Duitse tijdschriften leverde veel publiciteit op. Niet alleen werden advertenties geplaatst maar ook de Amelander gids ‘Ameland, Waddendiamant’ werd in grote oplage verstuurd naar het Buitenland. 93 ‘Vooral de advertenties in de Duitse kranten hebben gezorgd voor een grotere opkomst van het Duitse toerisme maar de echte omslag kwam in de 80-er jaren na een Ameland reportage in “Der Stern”, één van de meest gerenommeerde tijdschriften met een gigantische oplage. Vanaf dat moment kwamen der Duitsers naar Ameland in Porsche en BMW. Gepromoot hadden we toen nog alleen nog in West-Duitsland. Na de val van de Berlijnse muur in 1989 zijn we Ameland ook gaan presenteren in Oost-Duitsland.’94 ‘De herkomst van het hedendaagse Duitse toerisme is in de jaren na 1997 niet veel veranderd. Voornamelijk komen ze vanuit het Bundesland NRW, Nordrhein-Westfalen. Het voordeel van het Duitse toerisme is dat ze vaak met grote families of vriendengroepen komen. Duitsers houden er niet van om als klein gezin op vakantie te gaan maar nemen vaak hun hele familie mee. Hierdoor wordt Ameland ook sneller via grotere groepen gepromoot via social media en verbale communicatie. Vaak zie je ook dat, als je de gasten vraagt naar de manier waarop ze met Ameland in aanmerking zijn gekomen, de keuze om naar Ameland te gaan vaak op advies van familie of vrienden is. Ook speelt de prijs mee, op Ameland zijn de prijzen van vakantiehuizen en tenten over het algemeen goedkoper dan op de Duitse eilanden. Dit zorgt ook weer voor een groter aantal Duitse toeristen die Ameland of een ander Waddeneiland verkiezen boven hun ‘eigen’ waddeneilanden.’ 95
93
Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, 78 Citaat Pieter Smit, VVV Ameland 95 Citaat Anneke de Witte, VVV Ameland 94
30
5. Enquêtes 5.1 Verwerking en conclusie van de enquêtes Als onderdeel van dit PWS zijn er ook nog een aantal enquêtes afgenomen onder verschillende Duitse toeristen op Ameland, twintig stuks. Uit deze enquêtes is gebleken dat de gegevens die bekend zijn over de herkomst en de aanmerking van Duitsers met Ameland, juist verkregen zijn. Maar liefst 75% van de Duitsers die de enquête ingevuld hebben, komen uit het Bundesland Nordrhein-Westfalen. De andere 25% is afkomstig uit het Bundesland Niedersaksen. In de tweede vraag van de enquête werd aan de Duitse toeristen gevraagd waarom ze Ameland verkozen hadden boven de andere Nederlandse en Duitse waddeneilanden. De uitkomsten hiervan zijn meer verdeeld.
Voorkeur voor Ameland
30% Kenmerken Ameland Eerste waddeneiland 50%
Aanbeveling Traditie/schoolkampen
10% 10%
Onder de kernmerken van Ameland verstaan we bijvoorbeeld de rust, de mooie natuur en het brede zandstrand waar de Duitsers over praten. Traditie is een breed onderdeel, maar dit gaat voornamelijk over de Duitsers die hier vroeger met schoolkampen voor het eerst naar toe gekomen zijn en sindsdien elk jaar het eiland bezoeken.
31
Bij vraag drie werd de vraag gesteld hoe de Duitsers in aanmerking gekomen zijn met Ameland. Hieruit blijkt dat het merendeel, zo’n 35% in aanmerking gekomen is door vrienden die het eiland aanbevolen hebben of eerder het eiland ook bezocht hebben. 25% van de Duitse toeristen is aanbevolen door familie en of andere kennissen. 20% is op het eiland gekomen door het Kinderferienwerk. Families die naar Ameland toe komen omdat ze grootse verhalen van hun eigen kinderen gehoord hebben over hun vakantie of mensen die zelf, tijdens het ontstaan van deze reizen, zelf eens mee geweest zijn en zo in aanmerking gekomen zijn met Ameland. De laatste 20% van de toeristen heeft een bericht in de Duitse kranten of tijdschriften gelezen. Hieruit blijkt dat alle vormen van communicatie en publicatie nog van groot belang zijn voor het blijven trekken van de Duitse toeristen naar Ameland. Ameland kent ook een groot percentage van jaarlijks terugkerende Duitse toeristen. Slechts 20% van de toeristen is dit jaar voor het eerst in aanmerking gekomen met Ameland, 30% van de Duitse toeristen zijn hier een aantal keren geweest maar minder dan 10 jaar maar de grote meerderheid, 50%, komt jaarlijks op het eiland al voor langer dan een periode van 10 jaar. Van de 50% die jaarlijks het eiland bezoeken, komt 20% vaker dan één keer per jaar naar het eiland. De andere 80% komt verdeeld over het jaar, in het zomerseizoen of in het winterseizoen.
Over de overnachtingsplaatsen van het Duitse toerisme is geen duidelijke conclusie te vellen. Vooral in de zomermaanden zit er weinig tot geen verschil in de voorkeur van dorpen. Over het gehele eiland zijn vakantiehuizen en –parken. Het feit dat er over het algemeen toch iets minder toeristen naar Ballum gaan is vanwege de activiteiten in en rondom het dorp. Er is ten opzichte van Nes en Hollum iets minder te doen en daarom is er een klein verschil in het percentage.
Overnachtingsdorp
20% 35%
Hollum Ballum 15%
Nes Buren
30%
32
Tot slot de vraag hoe de Duitsers overnachten op het eiland. 90% van de Duitse toeristen, op basis van de enquête, verblijft in een ferienhaus, een vakantiehuis of bungalow. Slechts 5% verblijft in een hotel en ook 5% slaapt met een grote groep in een kampeerboerderij in Buren. In de realiteit, voornamelijk in de zomer, ligt het aantal overnachtingen in de kampeerboerderijen hoger. Dit door de grote groepen Duitse kinderen die nog steeds elk jaar met het ‘Arbeitsgemeinschaft Ameland’ naar het eiland toe komen.
Terugkomend op bijlage ❺ en❻. In bron ❺ is te zien dat de herkomst van de Duitse toeristen op Norderney in overeenstemming komt met de Duitse toeristen op Ameland. De grote meerderheid komt ook hier uit Nordrhein-Westfalen. Ook is te zien dat de Duitse toeristen, op welke verblijfplaats dan ook, kiezen voor een ‘Ferienwohnung’. Hieruit kun je concluderen dat de gemiddelde Duitse toerist een luxe vakantie verkiest boven het kamperen. In 2012 laat bron ❺, het eiland Norderney, een toename zien ten opzichte van 2011, in tegenstelling tot bron ❻, Spiekeroog, die juist een lichte daling laat zien. Dit komt hoogstwaarschijnlijk door het verschil in de twee eilanden. Norderney staat bekend als luxe eiland, waarop alles te vinden is voor een vakantie vol kuuroorden, grote gebouwen, massa en spa’s. Spiekeroog staat bekend als autovrij, rustgevend en groen. Mensen kiezen, in deze maatschappij waar het draait om zien en gezien worden, vandaag de dag vaker voor luxueus en minder vaak voor de ‘alternatieve’ vakanties. Tot slot conclusie op basis van de gegevens van de enquêtes. Ter ondersteuning van de gegevens die vermeld staan in de boeken en de informatie die verbaal toelicht zijn door mevrouw A. de Witte, is er een kleine enquête aan dit PWS toegevoegd. Hieruit is op te maken dat de gegevens wel degelijk kloppen en betrouwbaar zijn. Door de lage oplage in ingevulde enquêtes is het niet mogelijk grote, belangrijke conclusies te trekken uit de verkregen gegevens, hoewel het duidelijk overeenstemt met de rest van het PWS. De herkomst van de Duitsers, de verblijfplaats en ook de goed aangegeven voorkeur voor het eiland boven de andere eilanden komen allen goed naar voren in de afgenomen enquêtes. In de bijlagen zijn de enquêtes te zien, vermeld met het aantal personen met wie de ondervrager zich op Ameland bevindt.
33
Conclusie In dit hoofdstuk geef ik mijn conclusies betreffende het ontstaan en de toename van het Duitse toerisme op Ameland. Al deze conclusies zijn gebaseerd op verschillende literatuur, interviews en de enquêtes. Al sinds de 50-er jaren van de 19e eeuw wordt Ameland beïnvloed door het toerisme. Na een paar moeizame jaren, begint in de 20e eeuw het toerisme op Ameland sterk te stijgen. Voor de Tweede Wereldoorlog leeft de Amelander bevolking vooral nog van landbouw maar geven steeds meer hun boerenbestaan op en gaan over op de toeristische sector. Er worden vakantiehuizen gebouwd en er komen grote kampeerplaatsen. Veel Duitse toeristen komen er in deze periode niet. Alleen het Kinderferienwerk komt jaarlijks met grote groepen kinderen naar het eiland. Het verdere toerisme komt uit eigen land. Tijdens de Tweede Wereldoorlog staat het toeristenaantal op nul. De Amelander bevolking wordt tewerkgesteld door de Duitsers en toeristen komen niet verder dan de pier in Holwerd: Ameland wordt compleet afgesloten van de buitenwereld. De opgebouwde vakantiehuisjes worden in de periode van 1940- 1945 bewoond door de Duitse soldaten. Er worden landmijnen ingegraven, de boot vervoert sporadisch mensen en er worden bunkers gebouwd. Nadat alle huizen en vakantieparken in 1945 weer gerenoveerd en gebouwd zijn, komt het langverwachte toerisme vanaf 1947 dan echt op gang. De grote Duitse groepen met kinderen komen weer massaal naar het eiland maar nu komen ook de Duitse families en vriendengroepen naar Ameland toe. Door middel van promotiebussen en advertenties komen er steeds meer Duitse toeristen naar deze Waddendiamant, zoals Ameland genoemd wordt. Vandaag de dag groeit het aantal Duitse toeristen op Ameland nog steeds. De voorkeur voor Ameland boven de andere Nederlandse en Duitse eilanden komt door de rust die Ameland uitstraalt, de natuur, de prijs, het brede zandstrand en de makkelijke geografische toegankelijkheid (inclusief auto). Het toerisme op de Duitse eilanden is redelijk stabiel. Op het ene eiland, zoals Norderney, stijgt het toeristenaantal ook immer maar op kleinere eilanden, zoals Spiekeroog, neemt het toeristenaantal de laatste jaren met gematigde hoeveelheden af.
34
De Duitse toeristen komen vooral in aanraking met Ameland door aanbeveling van vrienden of familie. Omdat Duitsers vaak in familieverband Ameland bezoeken, komen ze vaak met grotere groepen naar het eilanden. Duitsers gaat ook geregeld met vrienden op vakantie. Dit zorgt voor grote groepen Duitsers die, als ze Ameland goed ervaren, Ameland aanbevelen aan anderen. Hoewel de Duitse toeristen nu steeds vaker ook in gezinsverband gaan, is het in de enquêtes duidelijk naar voren gekomen dat de aanbeveling vaak genoemd wordt. Niet alleen aanbeveling maar ook traditie speelt een grote rol in de grote aantallen Duitse toeristen die jaarlijks Ameland bezoeken. Kinderen die met het Kinderferienwerk Ameland bezoeken in hun jeugd, keren vaak terug naar Ameland met hun ouders of keren later terug als ze zelf ouder zijn. Als de toeristen eenmaal op Ameland geweest zijn, keren ze vaak terug en dit is zeer gunstig voor het toeristenaantal op Ameland. Na dit onderzoek kan ik met recht concluderen dat Ameland zich door de jaren heen imposant ontwikkeld heeft tot een eiland dat jaarlijks door duizenden Duitse toeristen wordt bezocht en nog veel bezocht zal worden. Ameland behoudt haar rustige karakter ondanks de groei van het Duitse toerisme.
35
Bijlagen ❶
96
❷
97
96 97
Toerisme_in_perspectief_2013_-_juli.pdf , 4 Toerisme_in_perspectief_2013_-_juli.pdf , 5
36
❸
98
❹
99
98 99
http://www.bsh.de/cgi-bin/gezeiten/was_tab.pl?ort=DE__111P&zone=Gesetzliche+Zeit+%B9&niveau=KN http://live.getij.nl/getij_resultaat.cfm?location=NES
37
❺
Gegevens van het Duitse waddeneiland Norderney
38
39
40
41
42
❻
43
44
45
❼
46
❽
47
Enquêtes
1 man
2 volwassenen, 2 kinderen
4 volwassenen, 4 kinderen
1 vrouw
48
man en vrouw
2 volwassenen, 4 kinderen
1 man
3 vrouwen
49
4 volwassenen
2 volwassenen, 2 kinderen
1 vrouw
2 volwassenen, 2 kinderen
50
4 volwassenen
2 volwassenen, 1 kind
2 volwassenen, 3 kinderen
2 volwassenen 51
2 volwassenen, 2 kinderen
3 volwassenen, 1 kind
2 volwassenen, 2 kinderen
2 volwassenen 52
Bronnen Toerisme http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/methoden/begrippen/default.htm?conceptid=3205 http://reizen-en-recreatie.infonu.nl/diversen/34875-soorten-toerisme.html http://home.scarlet.be/~htelders/het_ontstaan_van_het_toerisme.htm http://nl.wikipedia.org/wiki/Toerisme http://www.nbtc.nl/nl/homepage/cijfersentrends/economisch-belang-toerisme.htm Waddenzee http://www.waddensea-worldheritage.org/nl/waddenzee-werelderfgoed/uniek-haar-soort http://www.waddenzee.nl/Waterstanden.11.0.html http://www.ecomare.nl/index.php?id=6695 http://www.duitsekust.nl/noord-friese-eilanden.html http://www.wereldpagina.nl/index.php/Oost-Friese_Waddeneilanden http://call-of-the-sea.blogspot.nl/2012/10/duitse-waddeneilanden.html http://www.ecomare.nl/index.php?id=4938 http://www.ecomare.nl/index.php?id=4941 http://www.texel.net/nl/voor-de-pers/wist-je-dat-van-texel/ http://www.texel.net/nl/over-texel/dorpen/ http://www.doeksen-groepsaccommodatie.nl/terschelling.htm http://www.dewaddeneilanden.nl/organisatie/over-ons/ http://www.youropi.com/nl/terschelling/article/dorpen-op-terschelling-819 http://nl.wikipedia.org/wiki/Schiermonnikoog http://www.ecomare.nl/ecomare-encyclopedie/gebieden/waddengebied/nederlandswaddengebied/onbewoonde-eilanden/rottumeroog/ http://dewaddeneilanden.wordpress.com/rottumerplaat/ http://erozenga.wordpress.com http://www.borkumlijn.nl/dienstregeling/dienstregeling-veerdienst.html http://www.reederei-frisia.de/ http://www.baltrum-linie.de/ http://www.schiffahrt-langeoog.de/ http://www.spiekeroog.de/urlaub-planen/fahrplan.html http://www.siw-wangerooge.de/siw-de/start/fahrplan.html http://www.duitslandweb.nl/naslagwerk/Geografie/Toerisme/Toerisme+aan+de+kust.html http://de.wikipedia.org/wiki/Alte_Inselkirche_(Spiekeroog) http://www.texel.net/nl/naar-texel/boot/ http://www.rederij-doeksen.nl/over-rederij-doeksen/58-schepen?locale=nl http://www.wpd.nl http://www.wagenborg.com/nl/onze-bedrijven http://www.wagenborg.com/nl/royal-wagenborg/geschiedenis http://www.rugzaktrips.nl/europa/nederland/waddeneilanden_eilandhoppen.htm
53
Ameland http://www.ameland.org/amelandalgemeen.html http://reizen-en-recreatie.infonu.nl/diversen/101037-vriendschapsband-tussen-kleef-enameland.html http://reizen-en-recreatie.infonu.nl/diversen/101037-vriendschapsband-tussen-kleef-enameland.html http://www.amelandermusea.eu/ http://www.amelandportal.nl/live/nuttige-adressen/interessant-op-ameland/1091rijkswaterstaat-ameland.html Bijlagen Toerisme_in_perspectief_2013_-_juli.pdf http://www.bsh.de/cgibin/gezeiten/was_tab.pl?ort=DE__111P&zone=Gesetzliche+Zeit+%B9&niveau=KN http://live.getij.nl/getij_resultaat.cfm?location=NES
54
Literatuurlijst Marina Goudsblom & Ruud Koot, 43 Waddeneilanden, Utrecht 2009 Hans Bakker, 100 jaar ‘onderlinge’ Ameland, Ameland 1998 Anna van der Molen, Ameland tijdens de Tweede Wereldoorlog, Ameland 2010 L. van Kampen – J.J. Mulder – C. Reitsma – J.J. van der Meer, Friesland 1940 – 1945, s.l.,1980 A.J. van der Aa, Frieslands verleden - Oostergo, s.l.,1998 Jan A. Blaak, Het reddingswezen op Ameland 1824 – 1988, Groningen 1992 Hans Bakker, Ontstaan en groei van de recreatie op Ameland, Drachten 2002 Durk TH. Reitsma, Twee witte banden, Hallum 1987 Karel Meulemeester, Van tornos tot toerisme. s.l., 2011 J. Abrahamse en D. Westra, Wadden- zee en land, Haren 1968
55
