Verduurzamen melkveehouderijen op Ameland

Verduurzamen melkveehouderijen op Ameland

Kevin Noordanus

2 | P a g i n a Kevin Noordanus

Verduurzamen melkveehouderijen op Ameland Kevin Noordanus: Oppenheimstraat 84a 9714 ET, Groningen [email protected] Studentnr.: 357068 06 – 83 69 02 89 Opleiding: Technische Bedrijfskunde Hanzehogeschool Groningen Zernikeplein 11 9747 AS, Groningen Begeleidend Docent: Tjitske Bouma Stagebedrijf: Eneco Solar, Bio & Hydro B.V. Marten Meesweg 25 3068 AV, Rotterdam Opdrachtgever/ Begeleider: Tamara de Vroedt [email protected] 088 – 895 35 11


Contents Managementsamenvatting ........................................................................................................ 6 Voorwoord ................................................................................................................................. 7 Opgave scheikundige stoffen en figuren.................................................................................... 8 Scheikundige stoffen .............................................................................................................. 8 Begrippen................................................................................................................................ 8 Figuren .................................................................................................................................... 8 1.

Inleiding .............................................................................................................................. 9

1.1

Inleiding rapport .......................................................................................................... 9

1.2

Introductie Eneco Holding N.V. ................................................................................. 10

1.3

Visie Eneco................................................................................................................. 10

1.4

Introductie Flexigas ................................................................................................... 11

1.5

Aanleiding en probleemstelling................................................................................. 12

1.6

Doelstelling en hoofdvraag........................................................................................ 12

1.7

Projectgrenzen........................................................................................................... 12

2.

Agrariërs op Ameland....................................................................................................... 13

2.1

Voordelen Ameland................................................................................................... 13

2.2

Wie is de Boer A?....................................................................................................... 13

2.3

Onderzoek van Boer A ............................................................................................... 14

2.4

Beantwoording subvraag 1........................................................................................ 14

3.

Natura 2000...................................................................................................................... 15

3.1

Wat is Natura 2000? .................................................................................................. 15

3.2

Natura 2000 op Ameland .......................................................................................... 15

3.3

Probleem voor uitbreiding ........................................................................................ 16

3.4

Ammoniak.................................................................................................................. 17

3.5

Emissie van ammoniak .............................................................................................. 17

3.6

Beantwoording subvraag 2........................................................................................ 18

3.7

AAgro‐Stackberekening ............................................................................................. 18

3.8

Beantwoording subvraag 3........................................................................................ 20 4 | P a g i n a

Kevin Noordanus

4.

Werking mestmonovergister ........................................................................................... 21

4.1

Het idee van vergisting .............................................................................................. 21

4.2

Mest – mono – vergister............................................................................................ 22

4.3

Werking vergister ...................................................................................................... 22

4.4 Digestaat ......................................................................................................................... 24 4.5 Beantwoording subvraag 4............................................................................................. 25 5.

Conclusies......................................................................................................................... 26

6.

Aanbevelingen.................................................................................................................. 27

6.1

Plaatsing vergister ..................................................................................................... 27

6.2

Filtering Ammoniak ................................................................................................... 27

6.3

Informatie richting agrariërs...................................................................................... 28

6.4

Vervolgonderzoeken.................................................................................................. 28

Bijlagen ..................................................................................................................................... 29 Bijlage A:

Gespreksverslag dhr. Hakemulder ................................................................. 29

Bijlage B:

Gespreksverslag dhr. Deelstra........................................................................ 29

Bijlage C:

Gespreksverslag boer A .................................................................................. 29

Bijlage D:

Wageningen Universiteit: Digestaat............................................................... 29

Bijlage E:

AAgro‐Stackberekeningen Boer A .................................................................. 29

Bijlage F: Plaatsing vergister Boer A .................................................................................. 29 Bijlage G:

Filteringmethoden .......................................................................................... 29

Bijlage I: RAV‐codes .......................................................................................................... 29 Bronvermelding........................................................................................................................ 30 Geraadpleegde bedrijven ..................................................................................................... 30 Internet ................................................................................................................................. 30 Literatuur .............................................................................................................................. 30


Managementsamenvatting Dit rapport is een uitwerking van het onderzoek naar de mogelijke verlaging van ammoniakuitstoot door een mestmonovergister in te bouwen in een gesloten mestsysteem. Hiervoor is onderzoek gedaan naar diverse aspecten: de agrariërs, de wetgeving waar de agrariërs tegenaan lopen en de mestmonovergister zelf. De agrariërs op Ameland die graag willen uitbreiden hebben hier een vergunning voor nodig. Sinds 2003 valt Ameland echter onder de Natura 2000 wetgeving, een nieuwe Europese wetgeving die ervoor moet zorgen dat de biodiversiteit in Europa behouden blijft. Hierdoor is het veel lastiger geworden om vergunningen te verkrijgen wanneer agrariërs willen uitbreiden. Onderzoek naar de Natura 2000 heeft uitgewezen dat het grootste probleem ligt bij de uitstoot van ammoniak. De mest zorgt voor een hoge uitstoot van ammoniak. Dit onderzoek heeft uitgewezen dat de mestmonovergister niet zorgt voor een verlaging van ammoniak. In de vergister vinden namelijk veel chemische processen plaats, maar in geen van deze processen wordt ammoniak actief afgebroken. Voornamelijk de stoffen in het biogas, methaan en koolstofdioxide worden ontrokken uit de mest. Het restproduct wat hier uitkomt, bevat nog wel ammoniak. Hieruit wordt geconcludeerd dat de mestmonovergister geen invloed uitoefent op de Natura 2000 wetgeving. Eneco wordt aanbevolen om een onderzoek te doen hoe men het restproduct kan bewerken om het ammoniakgehalte hier in te verlagen.


Voorwoord Voor u ligt het rapport wat ik in het kader van mijn stage voor Eneco heb geschreven. Mijn stage heeft tien weken geduurd en was voor de opleiding ‘Airline Pilot & Management’ van de Hanzehogeschool. Ik heb met veel plezier aan het verslag en het onderzoek gewerkt en wil middels dit voorwoord een paar mensen bedanken. Ten eerste wil ik graag Tamara de Vroedt bedanken. Zij was bereid om mij hulp te bieden op meerdere aspecten van het stagelopen, zowel bij de informatievergaring als rapportopbouw en rapportstijl. Het is mij goed bevallen en vooral voor een eerste student vind ik dat zij hierin goed werk geleverd heeft, bedankt. Vervolgens wil ik van de Hanzehogeschool Margreet van de Velde bedanken, die mij met Eneco verbonden heeft. Zonder haar had ik deze stage nooit gevonden. Tevens wil ik mijn stagebegeleider, Tjitske Bouma, bedanken voor de op – en aanmerkingen op het plan van aanpak en eindrapport. Tot slot wil ik DMT graag bedanken voor het bieden van een werkplek op hun kantoor te Joure.


Opgave scheikundige stoffen en figuren In dit hoofdstuk een korte beschrijving van de scheikundige stoffen en figuren van dit rapport.

Scheikundige stoffen CO2 = Koolstofdioxide CH4 = Methaan NH3 = Ammoniak NH4 = Ammonium

Begrippen Digestaat = Restproduct uit de mestmonovergister Emissie = Uitstoot Eutrofiëring = Dit houdt in dat er een overschot aan nutriënten op het land of in het water ontstaat. Hierdoor kan excessieve plantengroei ontstaan. Homogeen = Gelijksoortig

Figuren Figuur 1: Flexigas

10

Figuur 2: Natura 2000 op Ameland

15

Figuur 3: Emissiecyclus van ammoniak

16

Figuur 4: Vergisting

18

Figuur 5: Scheikundige werking vergisting

20


1. Inleiding 1.1 Inleiding rapport Dit rapport is geschreven in het kader van een verplichte stage voor de studie Technische Bedrijfskunde aan de Hanzehogeschool Groningen. Deze stage duurde slechts 10 weken in verband met de combinatiestudie ‘Airline Pilot & Management’. Dit rapport is verder geschreven in opdracht van Eneco die een stageopdracht klaar hadden liggen. De opdracht omvat onderzoek naar de mestmonovergister en de relatie tot verlaging van ammoniak door deze vergister. Een aantal boeren op Ameland willen namelijk hun boerderij uitbreiden, maar worden verhinderd door een nieuwe Europese wetgeving, de Natura 2000. Deze nieuwe wetgeving heeft een groot gedeelte van Ameland beschermd natuurgebied gemaakt, waardoor vergunningen voor uitbreidingen lastiger te verkrijgen zijn. Eneco wil daarom onderzoeken of de mestmonovergister hierbij hulp kan bieden. Dit rapport is in een aantal hoofdstukken opgedeeld. Eerst wordt er kort beschreven wat voor bedrijf Eneco is en waar zij voor staat. Vervolgens gaat het rapport in op de agrariërs zelf hoe zij tegenover dit project staan. Daarna wordt uitgelegd wat Natura 2000 precies is en welke problemen zich aandienen voor de agrariërs. Het vierde en laatste kernhoofdstuk gaat in op de mestmonovergister en behandeld de scheikundige processen van de vergister. Na deze kernhoofdstukken worden de conclusies getrokken en tot slot worden er aanbevelingen gedaan richting Eneco.


1.2 Introductie Eneco Holding N.V. Eneco is een Nederlands energiebedrijf wat zich specialiseert in de productie, handel, levering en transport van aardgas, elektriciteit en warmte. Het bedrijf telt circa 3.500 medewerkers. De aandelen van het bedrijf zijn in handen van 60 gemeenten, waarvan Rotterdam de meeste bezit (ongeveer 31%). Eneco is opgericht op 1 januari 1995 als fusie tussen de energiebedrijven van Rotterdam, Den Haag en Dordrecht. De naam Eneco staat voor ENErgie en COmmunicatie. In juli 2000 fuseerde het bedrijf met 6 regionale energiebedrijven. In dat jaar werden ook de kabelactiviteiten verkocht aan UPC, waardoor het bedrijf verder ging onder de naam ‘Eneco Energie’. Sinds 1 juli 2008 bestaat Eneco uit drie kernbedrijven: het energiebedrijf Eneco, het infrabedrijf Joulz en het netwerkbedrijf Stedin. Het hoofdkantoor van Eneco zit in Rotterdam en overige vestigingen zitten verspreid over heel het land, met ook vestigingen in België. In 2010 behaalde Eneco een omzet van € 4,9 miljard (waarvan € 4,2 miljard afkomstig van het energiebedrijf) en een winst van € 141 miljoen. Dit project valt onder de businessunit ‘Eneco Solar, Bio & Hydro’. In deze businessunit worden alle zon‐, biomassa‐, en wateractiviteiten in Nederland en België ondergebracht.

1.3 Visie Eneco ‘’Eneco wil in Noordwest‐Europa de meest duurzame en toekomstgerichte energie‐ dienstverlener zijn.’’ Dit is een citaat van de brochure van de website van Eneco Corporate. Deze zin geeft precies aan wat Eneco wil, namelijk verduurzaming van de energie. Eneco wil dat in 2012 20% van de afzethoeveelheid duurzaam is opgewekt en tegen 2020 moet dat al 70% zijn, met als uiteindelijke doelstelling de volledige afzet duurzaam op te wekken. Dat Eneco groen wil zijn blijkt ook uit onderzoeken van de actieorganisatie Greenpeace. Waar deze organisatie zich meestal bezighoudt met protesten, heeft zij ook onderzoek gedaan naar het groenste energiebedrijf van Nederland. Eneco is in 2008 en 2009 door Greenpeace uitgeroepen tot het groenste energiebedrijf van Nederland. In de figuur rechts is te zien dat Eneco het best scoort en het energiebedrijf E.ON het slechtst.


1.4 Introductie Flexigas Flexigas ontwikkelt componenten voor de biogasketen om zo efficiënt mogelijk biogas te kunnen produceren, transporteren en gebruiken. De flexibele keten die deze componenten vormen noemen we een biogas grid. In dit grid zijn biomassa, vergisting, opwerking, opslag, transport en gebruik van biogas belangrijke schakels. Flexigas onderzoekt vormen van inrichting en voert hier laboratorium‐ en veldexperimenten voor uit in samenwerking met 15 bedrijven en kennisinstellingen. Het vertrekpunt van Flexigas is decentrale productie van biogas. Het opwerken daarna tot groen gas (aardgaskwaliteit) en het als zodanig toepassen leidt niet noodzakelijkerwijs tot de meest economische keten. Toekomstige lokale markten zullen bredere kwaliteitsbanden accepteren indien dat economisch gunstiger is. Flexigas beoogt de rentabiliteit van biogasketens te vergroten door het inbouwen van kwalitatieve en kwantitatieve flexibiliteit in de keten.

Figuur 1: Flexigas


1.5 Aanleiding en probleemstelling De aanleiding van dit onderzoek komt vanuit een project op Ameland. Dit is een project van Eneco ondergebracht onder het Flexigas‐project. Op Ameland zijn er agrariërs die hun veestapel uit willen breiden, maar dit niet kunnen door de wet – en regelgeving op Ameland met betrekking tot de emissie van ammoniak. Deze wetgeving staat bekend onder de naam Natura 2000. Over Natura 2000 is meer te lezen in hoofdstuk 4. Eneco wil onderzoeken wat de impact is van een mestmonovergister op de Natura 2000 wetgeving. Hiermee wil Eneco bereiken dat de agrariërs kunnen uitbreiden zonder de natuur en de wetgeving te schaden.

1.6 Doelstelling en hoofdvraag De hoofdvraag van het project luidt als volgt: Is het mogelijk om met behulp van een gesloten mestsysteem met een mestmonovergister te kunnen voldoen aan de Natura 2000 wetgeving waardoor de melkveehouderij kan uitbreiden? Het doel van dit onderzoek is om een goed onderbouwd rapport te schrijven dat ingaat op de aspecten van de vergister, de Natura 2000 en de agrariërs.

1.7 Projectgrenzen Binnen dit project zijn er een aantal randvoorwaarden waaraan voldaan moet worden: ‐ ‐ ‐ ‐

Het project dient binnen 10 weken te zijn afgerond De werktijd bedraagt 8 uur per dag Er dienen een aantal formulieren voor de Hanze worden ingevuld Het eindresultaat is een rapport voor de Hanze en Eneco en nog een presentatie voor Eneco (Flexigas)


2. Agrariërs op Ameland Op Ameland wonen veel agrariërs met veehouderijen. Veel van deze agrariërs willen uitbreiden om meer inkomsten te genereren. Zo ook boer A van Ameland, de agrariër die geïnterviewd is voor dit onderzoek. Een verslag van dit interview is te vinden in Bijlage C. Bij dit onderzoek hoort ook een andere agrariër. Deze agrariër is niet zelf geïnterviewd, maar uit eerdere gesprekken van Eneco blijkt dat deze agrariër tegen dezelfde problemen aanloopt. Eneco heeft ook met hem een overeenkomst. De subvraag die bij dit hoofdstuk behoort, is de volgende: Subvraag 1: ‘Wat willen de agrariërs op Ameland?’

2.1 Voordelen Ameland Ten eerste een korte inleiding over het eiland zelf: Ameland leent zich als eiland zeer goed voor projecten. Ameland wordt namelijk voor meerdere projecten gebruikt, waaronder het Flexigas‐project. Hieronder staan een paar redenen waarom Ameland zo gunstig is als projecteiland. ‐ ‐

‐

Ambitieus: Ameland is ambitieus. Het eiland wil graag voorloper zijn van voornamelijk milieugerelateerde onderdelen. Dit project is hier een goed voorbeeld van. Infrastructuur: Vanwege het toerisme moet er een goede infrastructuur zijn op het eiland. Het eiland is daarom gemakkelijk te bereiken met de boot en ook op het eiland zijn alle plekken goed te bereiken met de auto of de fiets. Hierdoor is het prettig om op Ameland een project uit te kunnen voeren. Ondernemend: De agrariërs die werkzaam zijn op het eiland zijn ondernemend en staan open voor nieuwe ideeën die hen kunnen helpen bij het bevorderen van hun bedrijf of van het eiland.

2.2 Wie is de Boer A? Boer A is één van de agrariërs die benaderd is voor de bouw van de mestmonovergister op zijn erf. Boer A heeft een melkveehouderij met 120 koeien en wil graag uitbreiden naar circa 200 koeien. Sinds kort heeft Boer A een camping op zijn erf laten bouwen, waarmee hij veel inkomsten genereert. Het bedrijf van Boer A is van oorsprong echter een melkveehouderij. De stal voor deze koeien staat er al 25 jaar en is aan vernieuwing toe. Tegelijk met deze vernieuwing wil Boer A uitbreiden, omdat dit financieel veel rendabeler is. Voor deze


uitbreiding is echter wel een vergunning nodig en Boer A moet aan verschillende criteria voldoen, waaronder aan de Natura 2000‐wetgeving, waar dit onderzoek op gespitst is.

2.3 Onderzoek van Boer A Zelf is Boer A ook bezig geweest met het onderzoeken van mogelijkheden om uit te breiden zonder de Natura 2000 regels te overtreden. In hoofdstuk drie is het grootste probleem wat de uitbreidingen tegenwerkt uiteengezet. Boer A is momenteel bezig met plannen maken om een nieuwe stal te laten bouwen met de nieuwste bevindingen op het gebied van uitstootbeperkende stallen. Hierbij valt aan te denken aan bijvoorbeeld verbeterde ventilatie, een andere stalvloer, een andere stalopbouw, etc. Dit zijn ook factoren waar de provincie Fryslân onderzoek naar zal doen wanneer Boer A een vergunning voor uitbouw aanvraagt.

2.4 Beantwoording subvraag 1 In deze paragraaf de beantwoording van de subvraag: ‘Wat willen de boeren op Ameland?’ Het is duidelijk dat Boer A bereid is om mee te werken aan projecten zoals Flexigas. Boer A heeft zelf al veel kennis vergaard op het gebied van de Natura 2000 wetgeving(hoofdstuk 3), wat betrekking heeft op de uitbreiding van zijn stal. Boer A staat open voor ideeën die hem en zijn bedrijf (zowel de melkveehouderij als de camping) nog beter laten draaien. De mestmonovergister is één van die ideeën, op de vergister wordt in hoofdstuk 4 verder op ingegaan.


3. Natura 2000 De nieuwe Natura 2000‐wetgeving is de wetgeving waar de agrariërs op stuiten wanneer zij uit willen breiden. In dit hoofdstuk wordt uitgelegd wat deze wetgeving precies is en wat de problemen zijn wanneer agrariërs uit willen breiden. De subvragen die bij dit hoofdstuk behoren, zijn de volgende: Subvraag 2: ‘Wat zijn de grenzen van Natura 2000?’ Subvraag 3: ‘Wat stoot een koe gemiddeld uit aan ammoniak?’

3.1 Wat is Natura 2000? Natura 2000 is een Europees netwerk van beschermde natuurgebieden op het grondgebied van de lidstaten van de Europese Unie. Dit netwerk vormt de hoeksteen van het beleid van de EU voor behoud en herstel van biodiversiteit. Natura 2000 is niet enkel ter bescherming van gebieden (habitats), maar draagt ook bij aan soortenbescherming. De biodiversiteit (soortenrijkdom) in Europa gaat al jaren achteruit. Bescherming van flora en fauna is daarom voor veel Europese regeringen een belangrijke prioriteit. Het Natura 2000 netwerk omvat alle gebieden die zijn beschermd op grond van de Vogelrichtlijn van 1979 en de Habitatrichtlijn van 1992. Het netwerk is in opbouw; nog niet alle lidstaten hebben definitief alle gebieden aangewezen. Het Natura 2000 netwerk beslaat anno 2010 wel alle 27 lidstaten van de Europese Unie en bestaat uit bijna 26.000 beschermde gebieden. De oppervlakte van het netwerk is meer dan 850.000 km2 en beslaat circa 18% van het grondgebied van de lidstaten.

3.2 Natura 2000 op Ameland Op Ameland heeft het gebied wat de Natura 2000 omvat, de naam ‘Duinen Ameland’ gekregen. Dit landschap wordt gekenmerkt door een uitgestrekt duingebied dat zich over de gehele lengte van het eiland uitstrekt. In het oosten en in het noordwesten groeit het eiland aan en ter hoogte van Nes en Buren vindt kustafslag plaats. Het gebied heeft een grote diversiteit aan milieutypen als gevolg van grote variaties op het eiland. Denk hierbij aan nat versus droog, zoet versus zout en kalkhoudend versus kalkarm. In het oosten zijn de duinen relatief kalkrijk en is de verstuivingsdynamiek hoog, waardoor de Kooiduinen en Oerderduinen soortenrijk zijn. In het westen zijn het laagveenmoeras van de Lange Duinen, de heide terreinen en de korstmosrijke, oude duinkoppen bij Hollum bijzonder. In de binnenduinrand is een groot areaal aan duinheiden aanwezig met kraaihei 15 | P a g i n a Kevin Noordanus

en dophei. Het gebied omvat ook een paar kleine boscomplexen die bestaan uit aangeplant naald‐ en loofbos en spontane opslag.

Dit toont aan dat Ameland een grote biodiversiteit heeft en daarom is ook op Ameland een beschermd natuurgebied ingesteld die onder de Natura 2000 wetgeving valt. In de figuur hieronder, figuur 2, is aangegeven wat het Natura 2000 gebied is in Ameland. Het groene gedeelte is Natura 2000 gebied.

Figuur 2: Natura 2000 op Ameland

3.3 Probleem voor uitbreiding Tegen welke regel van de Natura 2000 wetgeving loopt de agrariër aan om uit te breiden om Ameland? ‘Voor activiteiten die leiden tot meer stikstof in Natura 2000‐gebieden, kunnen vaak geen vergunningen worden afgegeven, als dit een negatief effect heeft op de natuurwaarden in deze gebieden. Dat kan al gelden als de stikstoftoename heel klein is of als de activiteit buiten een Natura 2000‐gebied plaatsvindt, maar de stikstof wel in het gebied terechtkomt.’ (www.rijksoverheid.nl, 15 november 2011) Het grootste probleem van de agrariër ter uitbreiding van de melkveehouderij is dus een extra hoeveelheid stikstof (waar ammoniak een vorm van is) die mogelijk vrijkomt bij een uitbreiding van de melkveehouderij. Indien er geen veranderingen plaatsvinden aan de stal of de mestopslag zal er, vanzelfsprekend, een hogere stikstofuitstoot zijn. Immers, hoe meer koeien, hoe meer mest, hoe meer stikstof.


3.4 Ammoniak Om een goed beeld te krijgen welke stof precies het probleem is in de Natura 2000, is in deze paragraaf beschreven wat ammoniak is en wat voor werkingen en invloeden deze stof heeft. Ammoniak is een anorganische verbinding (dit betekent dat er geen koolstof in het molecuul zit) van stikstof en waterstof met als brutoformule NH3. Een teveel aan ammoniak schaadt het milieu. Ammoniak is basisch, maar wordt door oxidatie in de lucht en in de bodem omgezet tot salpeterzuur. Deze verzuring is schadelijk voor bos‐ en natuurgebieden. Meer dan de helft van de verzuring in Nederland komt door de uitstoot van ammoniak. Daarnaast leidt ammoniak tot vermesting of eutrofiëring. Ammoniak, kan net als door het lozen van afvalwater met een teveel aan nitraat en fosfaat, in het oppervlakte water aan een overmaat aan voedingsstoffen veroorzaken. Wanneer dit het geval is, kan in het water een teveel aan algen ontstaan, of op het land een te veel aan planten die beter tegen dit soort voeding kunnen, zoals brandnetels. Hierdoor gaat de biodiversiteit flink achteruit en dat is precies wat de Natura 2000‐wetgeving wil voorkomen.

3.5 Emissie van ammoniak Ammoniak komt op verschillende manieren terecht in de lucht. Deze emissie vindt al plaats in de stal, daarnaast is er ook emissie bij de mestopslag, bij de beweiding, bij het gebruik van kunstmest en zo zijn er nog meer momenten te bedenken waar ammoniak de lucht in komt. In de onderstaande figuur, figuur 3, is te zien hoe de emissie van ammoniak kan leiden tot verzuring en eutrofiëring en hierdoor het verlies van biodiversiteit (wat de Natura 2000‐ wetgeving moet behouden).


Figuur 3: Emissiecyclus van ammoniak

3.6 Beantwoording subvraag 2 In deze paragraaf het antwoord op de tweede subvraag: ‘Wat zijn de grenzen van Natura 2000?’ In dit hoofdstuk is het volgende uitgelegd: • • • •

wat de Natura 2000 wetgeving inhoudt; wat de Natura 2000 inhoudt op Ameland; wat ammoniak precies is; hoe de ammoniakcyclus werkt.

Hieruit volgt dat de regels betreffende de maximale uitstoot van ammoniak de grootste dwarsligger zijn voor de agrariërs. De grenzen van deze waarden van de Natura 2000 wetgeving liggen dus in die regels voor de agrariërs.

3.7 AAgroStackberekening ‘De hoeveelheid stikstofdepositie door de uitbreiding of nieuwe vestiging van een veehouderijbedrijf kan berekend worden met het rekenmodel AAgro‐Stacks.’ (www.hetlnvloket.nl, 31 oktober 2011) Met behulp van de AAgro‐Stackberekening kan dus na worden gegaan hoeveel uitstoot er momenteel is op de melkveehouderij en hoeveel deze gaat worden in een nieuwe situatie. Boer A heeft een dergelijke berekening al uit laten voeren door het bedrijf ‘DLV’. Dit is een adviesbureau dat onderzoeken en projecten uitvoert. Zo hebben zij ook de berekening gedaan voor Boer A. In bijlage E is deze AAgro‐Stackberekening van de melkveehouderij van Boer A terug te vinden. De uitkomst van deze berekening is dat Boer A met de nieuwe stal al zal voldoen aan de wetgeving. 18 | P a g i n a Kevin Noordanus

In deze documenten is dus te vinden hoeveel de uitstoot bedraagt en hoeveel deze kan worden bij de bouw van een nieuwe stal.

In Bijlage I is te vinden wat maximale uitstootwaardes zijn per RAV‐code. In bijlage G is een toetsingskader te vinden, waar stap voor stap wordt beschreven waar een bedrijf aan moet voldoen om een vergunning te verkrijgen.


3.8 Beantwoording subvraag 3 In deze paragraaf het antwoord op de derde subvraag: ‘Wat stoot een koe gemiddeld uit aan ammoniak?’ Wat de koeien uitstoten en hoeveel ze mogen uitstoten is al berekend door Boer A. In de bijlagen E & F is hier informatie over te vinden. De belangrijkste uitkomst van dit hoofdstuk betreffende deze subvraag is dat nu bekend is wat de uitstootwaarden zijn. In het volgende hoofdstuk is te vinden of de mestmonovergister deze waarden kan verlagen.


4. Werking mestmonovergister Nu bekend is dat de ammoniakuitstoot de dwarsligger is, moet onderzocht worden of de mestmonovergister de uitstoot van ammoniak nog verder kan verlagen. In dit hoofdstuk wordt uitgelegd wat een mestmonovergister is, hoe een mestmonovergister werkt en wat voor processen zich afspelen binnen de mestmonovergister. Om dit proces beter te begrijpen zijn de heer Hakemulder van Eneco (Bijlage A) en de heer Deelstra van Oosterhof ‐ Holman(Bijlage B) geïnterviewd. De subvraag die bij dit hoofdstuk behoort, is de volgende: ‘Hoe werkt een mestmonovergister’?

4.1 Het idee van vergisting In de figuur, figuur 4, hiernaast is te zien waardoor vergisting zo effectief kan zijn. De gele pijlen tonen aan hoe praktisch de vergister is. Maïs en bermgras (of andere voedingsstoffen voor het vee) zorgen voor voedsel voor het vee. Deze produceren mest, wat in de vergister wordt gebracht. In de vergister vinden diverse processen plaats. Hieruit komt enerzijds biogas (CH4 + CO2) en anderzijds het digestaat, wat door de processen in de vergister bijna dezelfde karaktereigenschappen heeft als kunstmest. Dit zorgt weer voor groei in de landbouw, waardoor weer maïs en bermgras kan groeien, kortom een positieve, vicieuze cirkel. In de vergister kan eventueel ook nog de maïs worden gebracht, maar dit onderzoek draait om de mestmonovergister, waarbij alleen mest in de vergister geleid wordt.

Figuur 4: Vergisting


4.2 Mest – mono – vergister De eerste vraag die bij dit lange woord boven komt drijven is:’ wat betekent het woord mestmonovergister precies?’ Het woord mestmonovergister is op de delen in drie losse woorden: mest, mono en vergister. Het woord vergister slaat op het proces wat plaatsvindt, namelijk vergisting. Hier wordt in paragraaf 4.3 verder op ingegaan. Het woord mest slaat op wat er in de vergister gestopt moet worden om deze draaiende te houden. Tot slot slaat mono (van het Griekse ‘één’) op dat er slechts één stroom van stoffen de vergister ingaat, namelijk de mest.

4.3 Werking vergister Eén van de meest belangrijkste zaken om te weten in het onderzoek naar vergister is welke processen er gaande zijn in de vergister. Wat er in de vergister allemaal wordt omgezet is van cruciaal belang bij het beantwoorden van de hoofdvraag of de ammoniak verlaagd kan worden door het plaatsen van een vergister. Vergisting is een anaeroob proces, dit houdt in dat er geen zuurstof nodig is. In grote lijnen worden er vier fasen onderscheiden: • • • •

Hydrolyse; fermentatie (verzuring); acetogenese; methagonese.

In figuur 3 is te zien in welke stap wat plaatsvindt. De koolhydraten, eiwitten en vetten komen uit de mest. Hydrolyse: Tijdens de eerste fase, de hydrolyse worden voornamelijk de grotere, moeilijkere structuren afgebroken tot kleinere, simpelere structuren. Zo worden de biopolymeren door enzymen, aangemaakt door de aanwezige bacteriën, en water omgezet in minder complexe verbindingen. Meervoudige suikers (scheikundig: polysachariden) worden omgezet in enkelvoudige suikers (scheikundig: monosachariden), eiwitten worden afgebroken tot aminozuren en ook vetten worden ontleed in hogere vetzuren en glycerol. Fermentatie: De tweede fase, de fermentatie, is een zuurvormende fase waarin de omzetting van organische verbindingen naar minder complexe verbindingen plaatsvindt. Deze reactie is mogelijk door de fermentatieve bacteriën. In deze fase worden veel stoffen gevormd, waaronder de voor dit onderzoek belangrijke ammoniak. Acetogenese: In de derde fase, de acetogenese, vindt een biochemische omzetting plaats van organische verbindingen (de producten uit de tweed fase) waarbij voornamelijk koolstofdioxide (CH2), water en azijnzuur worden gevormd. 22 | P a g i n a Kevin Noordanus

Methagonese: In de vierde en laatste fase, de methagonese, worden de producten van de voorgaande stap, de acetogenese, omgezet in biogas en nieuw celmateriaal. Het biogas bestaat vooral uit methaan en koolstofdioxidegas.

Figuur 5: Scheikundige werking vergisting

Vergisting is een delicate balans van verschillende bacteriën die samenwerken om zo de biogassen te produceren. Er zijn echter vele mogelijkheden waarop het fout kan gaan als de vergisting niet regelmatig gecontroleerd wordt. Zo kan er een te hoge pH‐waarde ontstaan, waardoor diverse bacteriën kunnen sterven of in een te grote hoeveelheid voor kunnen komen, waardoor er geen goed biogas meer geproduceerd kan worden.


4.4 Digestaat Diverse sites weten te melden dat het digestaat, wat na het vergistingsproces overblijft, ook zeer nuttig kan zijn. Dit heeft betrekking op het gebruik van het digestaat als kunstmest. Uit onderzoek blijkt dat digestaat een betere bemestingswaarde heeft dan onvergiste mest. De volgende aspecten spelen hierbij een rol: ‐ ‐ ‐

Door de verblijftijd in de installatie wordt een homogeen product verkregen; Het organisch materiaal dat overblijft na vergisting is stabiel en biedt veel structuur; Door afbraak van organisch materiaal tijdens de vergisting komt organisch gebonden stikstof vrij. Hierdoor heeft digestaat een vergelijkbare werking als kunstmest.

Van de website van ‘Oosterhof Holman’, de een vooraanstaand bedrijf in de wereld van vergisting, is ook een stukje te vinden over hoe dit digestaat nuttig kan zijn. ’Hij (Durksz) wijst op een onderzoek van PPO-agv Lelystad waaruit blijkt dat het restproduct uit de vergister een goede kwaliteit heeft. Het gaat zelfs richting kunstmest. Dan is het toch onlogisch dat we dit digestaat moeten afvoeren en kunstmest aanvoeren? Ook vanuit de politiek neemt de druk toe om de afzet van digestaat te vergemakkelijken ‘’ ‘’Het mes snijdt aan drie kanten als er digestaat wordt uitgereden in plaats van kunstmest: je hoeft geen kunstmest te kopen, je hoeft geen mest af te voeren en er is geen productie van kunstmest nodig.’’ (www.oosterhof-holman.nl, 21 november 2011)

Dit zijn de twee belangrijkste citaten van het artikel van de website van Oosterhof Holman. Er zijn ook onderzoeken gedaan naar het digestaat. Eén van die onderzoeken is gedaan door de Wageningen Universiteit en is in bijlage D te vinden. Vooral uit het tweede citaat valt op te maken dat het digestaat, wat verkregen is uit de vergisting, zeer nuttig kan zijn en geld op kan leveren.


4.5 Beantwoording subvraag 4 In deze paragraaf de beantwoording van de subvraag: ‘Hoe werkt een mestmonovergister?’ Deze vraag ligt het dichtst tegen de hoofdvraag aan. Uit dit hoofdstuk komt namelijk voort of de vergister wel of niet ammoniakverlagend werkt. In de vergister zijn allemaal scheikundige processen aan de gang. Aangezien dit project hier niet te diep op in kan gaan zijn globaal de belangrijkste stappen in het proces van de vergisting weergegeven. Opvallend is hier dat alleen methaan en koolstofdioxide, dus geen ammoniak of stikstof, wordt ontrokken aan de mest. Naast het biogas is er ook nog digestaat wat overblijft. Dit digestaat is zeer bruikbaar als kunstmest, alleen moet er nog goed onderzoek naar gedaan worden wat de mogelijkheden zijn van dit digestaat.


5. Conclusies In dit hoofdstuk worden de conclusies getrokken die voortvloeien uit de voorgaande hoofdstukken. De hoofdvraag luidde aan het begin van het project als volgt: Is het mogelijk om met behulp van een gesloten mestsysteem met een mestmonovergister te kunnen voldoen aan de Natura 2000 wetgeving waardoor de melkveehouderij kan uitbreiden? Om deze hoofdvraag te beantwoorden, zijn in het plan van aanpak een aantal subvragen opgesteld. Deze vragen zijn in de hoofdstukken beantwoord en samengevat in de paragrafen 2.4, 3.6, 3.8 en 4.5. Deze vragen zijn in die hoofdstukken beantwoord en hieruit volgt de beantwoording van de hoofdvraag. Het eerste stuk van de hoofdvraag, of het mogelijk is om te kunnen voldoen aan Natura 2000 wetgeving, valt positief te beantwoorden. In de documenten van Boer A is aangetoond dat een verandering van de bouw van de stal zal leiden tot een flinke verlaging van de uitstoot van ammoniak. Het tweede stuk van de hoofdvraag, of de mestmonovergister zorgt voor verlaging van de uitstoot van ammoniak, is negatief. De mestmonovergister zorgt op zichzelf niet voor een lagere uitstoot. De eindconclusie is dat de mestmonovergister niet voor verlaging in de ammoniakuitstoot zorgt, maar wel andere voordelen biedt, waardoor het aangeraden wordt door te gaan met de ontwikkeling van dit project.


6. Aanbevelingen Er zijn echter wel veel andere voordelen aan de mestmonovergister verbonden. Vooral het opwekken van eigen stroom, een bedrijf verbruikt vaak veel stroom, is financieel een groot pluspunt voor bijvoorbeeld een melkveehouderij. Ook de reclame voor een melkveehouderij is een pluspunt. Veel klanten zoals campinggasten van boer A en melkafnemers zullen gecharmeerd zijn van een bedrijf wat zijn eigen energie opwekt. Naar aanleiding van dit onderzoek zijn er diverse aanbevelingen voor Eneco omtrent de bouw van de mestmonovergister. Deze deel ik op in de volgende categorieën: • Aanbevelingen met betrekking tot de plaatsing van de vergister; • Aanbevelingen met betrekking tot filtering van de ammoniak; • Aanbevelingen met betrekking tot informatie richting de agrariërs • Vervolgonderzoeken

6.1 Plaatsing vergister Uit een interview met Boer A is gebleken dat deze agrariër al niet verwachtte dat de mestmonovergister voor een flinke reductie zal zorgen in de emissie van ammoniak. Wel vertelde hij dat hij positief stond tegenover het project, hiermee vooral doelend op de opwekking van zijn eigen energie. Boer A heeft vrij hoge energiekosten en het is voor hem financieel zeer gunstig als hij zijn eigen energie op kan wekken. Daar komt ook nog eens bij dat de mest, die afgevoerd moet worden, dan ook niet meer afgevoerd hoeft te worden, wat ook in de kosten scheelt. De tweede aanbeveling richting Eneco is om door te gaan met dit project. De agrariërs lijken zeer geïnteresseerd, voornamelijk in het opwekken van de eigen energie. De provincie Fryslân is al eens langs geweest en heeft al schetsen gemaakt voor de uitbreiding van de stal en de plaatsing van de vergister.

6.2 Filtering Ammoniak Uit hoofdstuk 5 blijkt dat het antwoord op de vraag, of de mestmonovergister de emissie van ammoniak verlaagt, negatief is. In deze paragraaf worden daarom een mogelijkheidbenoemd die kan leiden tot een betere samenstelling van het digestaat en/of mogelijke reductie van de ammoniakemissie uit het digestaat.


Mestscheiding is één van de mogelijkheden om de emissie van ammoniak, naar de landbouwgrond, te verlagen. Hierbij wordt er een dikke fractie en een dunne fractie gescheiden. De dunne fractie bevat een hoog aandeel stikstof en de dikke fractie vooral organische stof en fosfaat. Meer over mestscheiders is te lezen in ‘Bijlage F.’

6.3 Informatie richting agrariërs De derde en laatste aanbeveling heeft betrekking op het contact en de informatieverstrekking met de agrariër. Uit het interview met Boer A kwam naar voren dat hij niet erg op de hoogte was van de vorderingen van de vergister en wist ook niet precies wat Eneco nog wilde in het project. Als Eneco daarom de agrariërs eens in de zoveel tijd een soort update geeft, dan voelen de agrariërs zich meer betrokken bij het project en dan zal voor hen Eneco veel aantrekkelijker zijn.

6.4 Vervolgonderzoeken Naar aanleiding van dit rapport zijn mogelijkheden voor vervolgonderzoek Er is vervolgonderzoek mogelijk naar hoe de ammoniak uit het digestaat gehaald kan worden of hoe de ammoniakemissie wél gereduceerd kan worden. Dit onderzoek richtte zich op de vraag of er al ammoniakreductie was en nu dat niet het geval is, kan onderzocht worden hoe dit wel gefilterd kan worden bij een dergelijke installatie. (Hierover is ook al wat te lezen in Bijlage G).


Bijlagen

Bijlage A: Gespreksverslag dhr. Hakemulder Bijlage B: Gespreksverslag dhr. Deelstra Bijlage C: Gespreksverslag boer A Bijlage D: Wageningen Universiteit: Digestaat Bijlage E: AAgroStackberekeningen Boer A Bijlage F: Plaatsing vergister Boer A Bijlage G: Filteringmethoden Bijlage I: RAVcodes


Bronvermelding

Geraadpleegde bedrijven Eneco Oosterhof Holman Melkveehouderij boer A

Internet www.eneco.nl www.hetlnvloket.nl www.oosterhof‐holman.nl www.rijksoverheid.nl

Literatuur Grit, R. (2008), Projectmanagement, Noordhoff uitgevers: Groningen Hogeweg, R. (2010), Een goed rapport, ThiemeMeulenhoff: Baarn Mertens, J. (2010), Praktijkonderzoek voor bachelors, Coutinho Uitgevers: Bussum


BIJLAGE A

Interview J. Hakemulder (Engineer Eneco) Datum: Interviewer: Geïnterviewde: Onderwerp:

10 oktober 2011 Kevin Noordanus Dhr. J. Hakemulder Werking mestmonovergister

Inleidende informatie Eneco is bezig met het opzetten van eigen centrales om zo risico’s van de markt (het inkopen van energie) weg te halen. Het huidige project komt voor uit het project Duurzaam Ameland waar naast Eneco ook o.a. de Gemeente Ameland, Gasterra en de NAM bij betrokken zijn. Kerninformatie Het oorspronkelijke idee was om een centrale vergister neer te zetten, maar de boeren wilden elkaars mest niet, dus dit idee was van de kaart. Hieruit kwam het idee om de boeren met een eigen vergister te laten werken. Doel van dit onderzoek is om na te gaan of de mestmonovergister de emissie van ammoniak verlaagt, waardoor de boeren uit kunnen breiden. Dit is weer een ‘selling point’ voor Eneco aan de boeren. Verklaring ‘mestmonovergister’: De vergister staat voor het apparaat wat het proces vergisting bevordert, waardoor biogas kan worden opgevangen. Mestmono houdt in dat er slechts één stroom (mono) door de vergister gaat. Deze stroom is mest. Soorten vergisting: ‐ ‐ ‐

Psychrofiel: Het natuurlijke proces van vergisting zonder verwarmers en roerstaven. Mesofiel: Hier wordt de mest tot 37‐40 graden verwarmd, waardoor de bacteriën actiever worden en de vergisting sneller gaat. Thermofiel: Vergisting bij 55 graden. Voordeel is snellere vergisting, nadeel is grotere instabiliteit van de bacteriën, waardoor problemen (zoals schuimvorming) kunnen ontstaan.

Kracht van de mestmonovergister: De sleutelwoorden zijn: eenvoudig, compact, standaard. De vergister moet makkelijk aansluitbaar zijn, niet meer dan 30 – 50 duizend euro kosten en het onderhoud moet

makkelijk zijn. Als de kosten te hoog worden, valt het rendement weg en heeft de vergister geen zin. Gesloten mestsysteem: Bij een gesloten mestsysteem zullen er rubberen flapjes op de vloer geplaatst worden, in plaats van de traditionele roosters. Hierdoor vliegt de ammoniak niet de lucht in.

BIJLAGE B

Interview R. Deelstra (Oosterhof Holman) Datum: Interviewer: Geïnterviewde: Onderwerp:

18 oktober 2011 Kevin Noordanus Dhr. R. Deelstra Beeldvorming mestmonovergister

Grijpskerk In het kantoor van Oosterhof Holman is een filmpje afgespeeld waarin heel duidelijk de fasen en processen in vergisting te zien was. Dit was voor mezelf een verduidelijking van het verhaal wat gegeven was in een eerder interview van Dhr. Hakemulder. Vervolgens heb ik een document te zien gekregen waarin veel informatie stond die zeer bruikbaar is (vooral met betrekking tot het ammoniakgehalte in mest). Mestmonovergisters Na het gesprek in Grijpskerk ben ik met de heer Deelstra naar twee bedrijven met een vergister geweest. Het eerste bedrijf was een gigantische vergister waar veel diverse stoffen in konden. Het was interessant om te zien hoe een vergister er zo in het groot uit ziet. Op Ameland worden de vergister weliswaar kleiner, maar het principe blijft hetzelfde. Omdat het zo groot was, was goed duidelijk wat er nu allemaal precies gebeurde in een vergister. Het tweede bedrijf was, net als op Ameland, een melkveehouderij. Dit was echter ook een grote vergister. Op dit bedrijf kon ik wel zien hoe de mest vanuit de mestkelder richting de vergisters gepompt werd.

BIJLAGE C

Interview Boer A (Boer Ameland) Datum: Interviewer: Geïnterviewde: Onderwerp:

24 oktober 2011 Kevin Noordanus Boer A Perspectief van een boer over mestmonovergister

Boer A is momenteel bezig met het zoeken naar nieuwe mogelijkheden voor een emissiearme stal. De huidige stal van boer A is oud en vervallen en aan vervanging toe. Om rendabel te blijven, dient boer A uit te breiden. Hij kijkt nu vooral naar een stal met een nieuwe vloer en een modern ventilatiesysteem. Boer A had zelf vraagtekens bij de mestmonovergister van Eneco. Zijn voornaamste vragen waren: ‐ ‐

Heb ik er geen dagtaak aan? Levert het mij wel genoeg op?

Eneco had een opgave gedaan over de opbrengst aan gas (weet niet precies meer hoeveel), maar een andere boer had het over een veel grotere hoeveelheid. Boer A is misschien niet zozeer geïnteresseerd in het financiële aspect van de vergister, het brengt te weinig op voor hem. Tenzij het zijn huidige energiekosten kan vervangen (1500 kWh gas á 10000 euro en 10000 m3 á 10000 euro. Als de vergister dit zou kunnen opheffen, is het wel weer rendabel. Tot slot vond boer A het interessant om de vergister op zijn erf te hebben staan als een soort PR richting zijn boerderijbezoekers. Hij heeft namelijk een soort camping voor ongeveer 200 man op zijn boerderij zijn en het zou natuurlijk goede reclame zijn als hij kon vertellen dat hij zijn eigen energie opwekte.

BIJLAGE D

VOORDELEN DIGESTAAT http://www.digestaat.nl/DK8%20Digestaat%20‐%20voor%20u%20en%20het%20milieu.pdf

BIJLAGE E

BIJLAGE F

BIJLAGE G Mestscheiders zijn globaal op te delen in twee soorten, namelijk mechanische en fysisch‐ chemische scheiders. In de categorie mechanische scheiders vallen o.a. trilzeven, vijzelpersen en decanters. Strofilters, microfilters en bezinkinstallaties zijn voorbeelden van fysisch‐chemische technieken.

Zeven In een zeefinstallatie worden grove en kleine bestanddelen gescheiden op grond van hun fysische eigenschappen. De materie komt in een bak waarvan de bodem vol gaatjes zit of bestaat uit een vlechtwerk. Deze laat vloeistof en kleinere vaste deeltjes door terwijl de grotere er in blijven liggen. Deze techniek wordt gebruikt om de mest te scheiden op basis van korrelgrootte. De zeef is een goedkope en eenvoudige methode om de mest te scheiden. Door de zeef wordt de mest gesorteerd in groter of kleiner dan de opening in de zeef. Vijzelpersen Een vijzelpers is een machine waarin een schroef ronddraait binnen een cilindrische geperforeerde trog met gaatjes van 0,15 – 1,0 mm. De mest komt in de ruimte tussen de trogwand en de schroef en wordt door de schroef tegen de wand geperst. De kleinere en vloeibare delen verlaten door de gaatjes de trog. De grotere vaste bestanddelen verlaten de trog aan het uiteinde van de vijzel. Hiermee is een scheiding aangebracht tussen de dunne en dikke fractie van het digestaat. Het gebruik van een vijzelpers is duurder dan een zeefinstallatie maar geeft een betere afscheiding en een hoger droge stofgehalte in de dikke fractie. Decanters Een decanter is een trommel met een cilindrische vorm die snel roteert voor het scheiden van de mest. De scheiding van de niet opgeloste delen vindt plaats onder invloed van centrifugale krachten. Door de inwendige vorm van de decanter worden de gescheiden fracties op verschillende niveaus afgevoerd uit het apparaat. Het centrifugaat of concentraat wordt afgevangen via openingen aan het begin van de cilinder. Hogere afscheidingsrendementen zijn haalbaar door het verhogen van het toerental van de trommel. Om dit proces verder te bevorderen kan gebruik worden gemaakt van vlokmiddelen. Er zijn dus verschillende mogelijkheden om tot een optimaal resultaat te komen. Filters Het filtratieproces is gebaseerd op het gebruik van poreuze materialen. Vaste stoffen kunnen hierbij gescheiden worden van vloeistoffen of gassen. De materie wordt door het filter gevoerd door gebruikmaking van de zwaartekracht of drukverschillen en kan plaatsvinden door een veelvoud aan technieken afhankelijk van de wens voor het te bereiken resultaat. Bij het verwerken van mest komen strofilters voor, waarbij het digestaat op een bed van stro wordt gepompt. De dunne fractie zakt door het stro naar beneden terwijl de dikke fractie zich bindt aan het stro. Hierdoor ontstaat de dikke en dunne fractie.

Bezinkinstallaties De methode van bezinking heeft als doel het scheiden van de vaste en vloeibare stoffen uit het digestaat. Hiervoor wordt het digestaat langzaam in een bezinktank gepompt waardoor er geen turbulentie optreedt. In de tank komen de vaste deeltjes tot rust en bezinken tot op de bodem. Door middel van een overflow kan de bovenste fractie met een lager droge stof concentratie worden afgetapt. De dikke fractie blijft over. 44 Indikken Bij een verhoogde temperatuur van het digestaat zal het aanwezige water verdampen. Warmte, verkregen uit verbranding van biogas, kan gebruikt worden voor het verwarmen van het digestaat. Het digestaat wordt hierdoor ingedampt. Het droge restant is de dikke fractie. De ontstane damp wordt opgevangen en afgekoelt om te condenseren. Met dit condensaat wordt de dunne fractie in vloeibare vorm verkregen. Een voordeel van deze techniek is het feit dat de biologische verontreinigingen uit de dunne fractie verwijderd worden. Afhankelijk van de benodigde droge stof concentratie in de dikke en dunne fractie kan uit deze methoden worden gekozen. In specifieke gevallen kan ook gekozen worden voor meerdere scheidingstechnieken die elkaar opvolgen om de gewenste drogestof concentratie te krijgen.

Bijlage I Op de volgende website is informatie te vinden over de maximale waarden van ammoniak per staltype: http://www.infomil.nl/onderwerpen/landbouw‐tuinbouw/ammoniak‐en/regeling‐ ammoniak/stalbeschrijvingen/map‐staltypen/hoofdcategorie/

Bijlage G http://www.vng.nl/Documenten/Extranet/Fei/ROVV/Toetsingskader%20ammoniak%20rond om%20Natura%202000%20gebieden.pdf

Verduurzamen melkveehouderijen op Ameland

Recommend Documents