Het Duitse Macedonië-debat

Het Duitse Macedonië-debat JEROEN BULT Een weinig verheffende vertoning

AL SINDS FEBRUARI ROMMELT HET IN De Bundestag heeft uiteindelijk toch toegestemd Macedonië. Hoewel de EU-bemiddelaars Solana en Léotard, hun speciale adviseurs in Duitse deelname aan operatie-Essential Badinter en Van der Stoel, de AmerikaanHarvest in Macedonië. Er ging een weinig se gezant Pardew reeds maanden in touw zijn om de rust en stabiliteit in het kleine verheffend partijpolitiek steekspel aan vooraf. Balkanland te herstellen, zit het wantrouwen tussen de Macedonische regering en de Albanese rebellen van het UÇK nog alvan troepen om de implementatie van het akkoord kracht tijd diep. De NAVO kondigde op 21 juni jl. aan bereid te bij te zetten – deze onderneming werd Operatie Essential zijn voor de duur van dertig dagen een troepenmacht Harvest gedoopt – en maakte op 14 augustus afspraken naar Macedonië te sturen, maar verbond hieraan drie met het UÇK over de ontwapening van de rebellen. Vierstrikte voorwaarden: er moet een wapenstilstand zijn gehonderd Britse en Tsjechische militairen werden bij wijze sloten, die ook metterdaad wordt nageleefd; de ‘Slavische’ van verkenning alvast vooruitgestuurd. Na een bezoek ter Macedoniërs en de Albanezen moeten een wijziging van plaatse adviseerde NAVO-opperbevelhebber Ralston de de grondwet overeenkomen, die laatstgenoemden gelijke Permanente Raad van de alliantie de missie in Macedonië (taal)rechten toekent; en de Albanese strijders moeten begoed te keuren, wat op 22 augustus gebeurde. Direct reid zijn hun wapens in te leveren. werd een begin gemaakt met de opbouw van de troepenAan deze voorwaarden werd aanvankelijk niet volmacht van 3.500 man, afkomstig uit 12 lidstaten, om daan. Op 22 juli laaiden de gevechten tussen de regeringsnaar schatting 3.000 wapens in te zamelen. troepen en de rebellen in het noorden van het land zelfs weer op, waardoor een zeventien dagen eerder gesloten bestand op losse schroeven kwam te staan. De MacedoniEen nieuw Duits debat is geboren sche premier Georgievski klaagde dat een compromisDe deelname van één land was nochtans verre van zeker: voorstel van Léotard en Pardew de Albanezen een te grote Duitsland. De vraag of de Bondsrepubliek een bijdrage constitutionele machtspositie zou toekennen, maar zag zou moeten leveren aan Essential Harvest leidde tot felle zich onder zware druk van NAVO, EU en OVSE genoodtwisten tussen regering en oppositie, verdeeldheid binnen zaakt opnieuw met het UÇK te gaan onderhandelen. De de politieke partijen zelf en een langdurige patstelling in op 28 juli in de zuidwestelijke stad Ohrid gestarte gede Bundestag. Het contrast met de Nederlandse Tweede sprekken resulteerden dank zij de nauwe betrokkenheid Kamer kon niet groter zijn. van Solana en Robertson op 8 augustus in een akkoord, Op 28 juni verklaarde kanselier Gerhard Schröder in de dat vijf dagen later werd ondertekend. Dit akkoord van Frankfurter Allgemeine Zeitung dat zijn land niet aan de zijOhrid bepaalt dat Macedonië voortaan een gemeenschap lijn zou mogen toekijken en zich niet aan zijn internationavan etnische groepen zal zijn en dat de grondwet dienle verplichtingen zou kunnen onttrekken. De kanselier had overeenkomstig moet worden gewijzigd. Het voorziet verzich tot dat moment op de vlakte gehouden over het zender o.a. in beëindiging van de ondervertegenwoordiging den van een vredesmacht naar Macedonië en van het van de Albanezen in het politie-apparaat en een gelijkNAVO-mandaat koesterde twijfel over de beperking tot waardige status voor hun taal in gebieden waar zij minidertig dagen. Maar de Duitse regering ging geleidelijk bemaal 20% van de bevolking uitmaken.1 De NAVO bereidde zich intussen voor op het zenden seffen dat passiviteit de geloofwaardigheid van de Duitse

502

s

I N T E R N AT I O N A L E

pectator

Oktober 2001 - LV - nr 10

buitenlandse politiek zou ondergraven en mogelijkerwijze zou leiden tot schadelijke speculaties door de bondgenoten over een Duitse Sonderweg. Het diplomatieke engagement van minister van buitenlandse zaken Fischer, die al maanden intensief met zijn Britse, Franse en Amerikaanse collega’s overleg voerde om een oplossing voor de heikele kwestie te vinden, viel moeilijk te rijmen met militaire afzijdigheid. ‘Es geht um die außenpolitische Handlungsfähigkeit und Zuverlässigkeit der Bundesregierung und der sie tragenden Koalitionsfraktionen. Verantwortungslosigkeit in der Außenpolitik ist nicht zu akzeptieren,’ aldus de kanselier.2 Wel liet hij weten dat Macedoniërs en Albanezen de door de NAVO gestelde eisen nauwkeurig dienden na te leven, voordat de Bondsrepubliek tot het leveren van militairen kon overgaan en dat de Bondsdag bij de uitzendingsprocedure moest worden betrokken.3 Naar verluidt heeft de Franse president Chirac Schröder tijdens hun bilaterale treffen in Freiburg op 12 juni definitief kunnen overtuigen van de noodzaak van deelname van de Bundeswehr aan een operatie in Macedonië. Frankrijk en Duitsland zouden een gezamenlijk contingent naar de Balkanrepubliek moeten sturen, aldus Chirac (zijn voorstel is op 5 juli door de ministers van buitenlandse zaken en defensie van beide landen verder uitgewerkt). Ook was de rotgrüne Koalition bevreesd dat de Duitse invloed op (de uitwerking van) het Europese Veiligheids- en Defensiebeleid zal afnemen; het EVDB zou al steeds meer een Frans-Britse aangelegenheid worden.4 Maar de Duitse politieke praktijk bleek veel weerbarstiger dan de kanselier dacht. De Bondsdag toonde bitter weinig enthousiasme over Essential Harvest. Schröders eigen SPD nam een voorzichtige en afwachtende houding aan en sommige sociaal-democraten ventileerden ernstige twijfel over het aan de interventie ten grondslag liggende mandaat. Zij betwijfelden of de situatie in Macedonië zich dusdanig zou stabiliseren, dat de troepenmacht weer binnen dertig dagen zou kunnen vertrekken en vreesde dat het bondgenootschap metterdaad bij gevechten betrokken zou raken. Een aantal parlementariërs, dat in oktober 1998 nog voor deelname aan de onontkoombare actie tegen Joegoslavië en in februari 1999 voor de inzet van de Bundeswehr voor een vredesmacht in Kosovo stemde, uitte nu twijfel over optreden in Macedonië. De invloedrijke SPD-voorzitter van de buitenland-commissie van de Bondsdag, Hans-Ulrich Klose, zou zelfs ‘buikpijn’ krijgen van het idee. De nog altijd gezaghebbende oud-kanselier Helmut Schmidt schreef al eerder dat hij weinig heil verwacht van vredesoperaties c.q. crisisbeheersing. Schmidt beklaagt zich over de schending van het VN-Handvest tijdens de NAVO-inmenging in het Kosovo-conflict en suggereert dat het inrichten van NAVO-‘protectoraten’ de wortels van de conflicten op de Balkan niet zal wegnemen. Een Duitse militaire rol wijst hij categorisch van de hand, als in strijd met het Zwei-plus-Vier-Vertrag uit 1990, dat Duitsland slechts toestaat militairen in te zetten in het

s


pectator

kader van VN-missies.5 Kennelijk raakte hij bij veel SPDers een gevoelige snaar. De andere coalitiepartij, die Grünen, voelt zich altijd enigszins ongemakkelijk zodra de mogelijkheid van een militaire interventie zich aandient. De partij werd nerveus met tussentijdse deelstaatverkiezingen in Berlijn en Hamburg, Kommunalwahlen en de nationale verkiezingen van september 2002 in het vooruitzicht (zij heeft al vele deelstaatverkiezingen op rij verloren). Zij wilde derhalve haar vertrouwde pacifistische gezicht laten zien en prefereerde ‘een politieke oplossing voor de hele Balkan’. De conservatieve krant Die Welt schetste het dilemma voor de Groenen op treffende wijze: ‘Verweigert man dem Kanzler die Gefolgschaft, dürfte sich nach der nächsten Wahl auf der Oppositionsbank wiederfinden. Folgt man ihm, könnte es selbst hierfür nicht mehr reichen.’6 De Groenen vreesden dat de meer behoudende aanhang (de zg. Fundis) massaal zou overlopen naar de ex-communistische PDS. Bovendien was men de hevige en emotionele discussies over de bombardementen op Joegoslavië en de inzet van grondtroepen in Kosovo, die bijna tot een schisma leidden, nog lang niet vergeten. Verdeeldheid, zoals die tot uiting kwam tijdens het roemruchte partijcongres van 13 mei 1999 in Bielefeld, waar de eigen minister Fischer een verfbom naar het hoofd geslingerd kreeg, wilde men vermijden. Anderzijds kon de partij het zich ook niet permitteren zich al te zeer van de coalitie te distantiëren. De PDS was mordicus tegen deelname aan een vredesoperatie en afgevaardigde Heidi Lippmann opperde zelfs het absurde idee Schröder en de ministers Fischer en Scharping in Den Haag aan te klagen wegens steun aan het militaire optreden tegen Joegoslavië in 1999.7 Ook de andere oppositiepartijen, CDU en FDP, verzetten zich tot grote ergernis van Schröder tegen deelname aan een interventiemacht. De CDU was nog altijd wanhopig op zoek naar thema’s8, waarmee zij zich kon profileren in de hoop weer in de gunst te komen bij de kiezer. De partij, aangevoerd door vice-fractievoorzitter Volker Rühe, oud-minister van defensie, verklaarde zich tegen uitzending van militairen. Zij is geen tegenstander van vredesoperaties an sich, maar meende dat de regering-Schröder de Bundeswehr heeft verwaarloosd en deze eerst maar eens een flinke financiële injectie moest geven. De partij herbergde echter enige dissidenten. Een kleine groep rond Wolfgang Schäuble en Karl Lamers sloot namelijk niet uit de kanselier uit loyaliteit jegens de NAVO te steunen en was vooral ontvankelijk voor de zorgelijke geluiden uit Parijs over de weinig impulsieve Duitse houding. Ook de FDP wilde zich doen gelden als beschermheer van het leger, maar toonde zich iets gematigder. De liberalen bekritiseerden weliswaar de dertig-dagentermijn en de onduidelijke volkenrechtelijke status van een mogelijke interventie, maar ze willen volgend jaar maar weer al te graag meeregeren – partijleider Westerwelle wordt de laatste maanden opmerkelijk vaak in het Kanzleramt ge-


503

signaleerd – en ze wensten zich derhalve niet al te nadrukkelijk van de SPD te vervreemden. De onvrede in de Bondsdag was geen verrassing en bleek eigenlijk al in het debat over verlenging van het parlementaire mandaat voor de inzet van Duitse KFOR-militairen op 1 juni. Toen al verweet CDU-fractievoorzitter Friedrich Merz de regering de Bundeswehr in de zwaarste crisis van haar bestaan te hebben gestort. Merz dreigde volgend jaar de verdere verlenging van het mandaat te verwerpen, indien de regering het defensie-budget niet fors zou verhogen. Uiteindelijk stemden de CDU/CSU-afgevaardigden voor, maar onder vermelding dat dit wel eens de laatste keer zou kunnen zijn. De FDP stemde tegen, hoewel partijleider Westerwelle opvallend genoeg direct mededeelde dat zijn partij wel voorstander van deelname aan KFOR is, maar ontevreden was over de uitkomst van een eerder debat met minister van defensie Scharping, die zou hebben toegegeven dat het in theorie mogelijk is dat Duitse KFOR-soldaten in actie zullen moeten komen om gijzelaars te bevrijden, terwijl hij eerder de Groene coalitiepartner had toegezegd de aanwending van geweld uit te sluiten.9 Het nieuwe mandaat werd met 491 stemmen voor, 92 tegen en 15 onthoudingen geratificeerd. Problemen bij de Bundeswehr

CDU en FDP hebben inderdaad een sterk punt als zij stellen dat het in financieel, materieel en personeel opzicht niet goed gesteld is met de Bundeswehr. De tekortkomingen zijn niet nieuw. Het leger is de afgelopen tien jaar geconfronteerd met aanzienlijke bezuinigingen en is in organisatorisch opzicht nauwelijks hervormd. Ook in de jaren ’90 bleven de taken nog altijd gebaseerd op een grote dreiging uit het oosten. De andere NAVO-landen legden zich inmiddels toe op de vorming van kleine, flexibele, op interventie in crisisgebieden gerichte eenheden. Duitsland spendeerde in 1998 slechts 1,5% van zijn BNP aan de strijdkrachten, tot grote onvrede van de Verenigde Staten.10 Een commissie onder leiding van oud-president Richard von Weizsäcker kreeg in mei 1999 van minister Scharping opdracht een concept voor het Duitse leger te ontwerpen. In haar in mei 2000 gepresenteerd rapport adviseerde de commissie het leger tot 240.000 man in te krimpen. De Bundeswehr zou vooral moeten worden ingezet bij vredesoperaties en moest 140.000 man paraat houden als Einsatzkräfte voor crisisbeheersing en -preventie binnen en buiten het NAVO-territorium.11 Deze operatie zal zes jaar in beslag nemen. De regering nam het merendeel der voorstellen over, maar besloot in januari de reductie van het aantal manschappen te beperken tot 280.000. Met de herstructurering van de strijdkrachten is dan wel een voorzichtig begin gemaakt, de financiële problemen zijn nog altijd immens. Minister Scharping vernam van zijn collega van financiën, Eichel, dat hij in vier jaar tijd DM 18 miljard zal moeten bezuinigen. Hij heeft een

504

s


pectator

verre van kostendekkend budget van DM 5,2 miljard voor vernieuwing van het legermaterieel. Zo is onduidelijk hoe hij de vorig jaar juni tijdens de Frans-Duitse top te Mainz aangekondigde defensieprojecten (o.a. een eigen Europees satellietsysteem) wil financieren, maar ook hoe hij de personele gevolgen van de legerhervormingen wil opvangen en zijn voornemen een loopbaan in het leger weer aantrekkelijk te maken, wil bekostigen. Tijdens de jongste top te Freiburg zegde de Bondsrepubliek de aanschaf van 73 Airbus A400M-transportvliegtuigen toe ter vervanging van de dertig jaar oude Transall-toestellen. Ook zouden Parijs en Berlijn (en Madrid) studeren op een gezamenlijk gevechtshelikopter-programma.12 Waar de miljarden voor deze projecten moeten worden gevonden, is onduidelijk. De voor Essential Harvest noodzakelijke vernieuwing van de pantservoertuigen van het leger staat niet op het prioriteitenlijstje (de beschikbare Dingo-, Marder- en Leopard 2-voertuigen zijn niet afdoende tegen mijnen uitgerust), terwijl de marine voor DM 1,7 miljard aan korvetten mag aanschaffen. Ook heeft Scharping veel geld gereserveerd voor een nieuw raketafweersysteem, een radiosysteem voor de Eurofighter, Mids, en een radar-verkenningssysteem, SAR-Lupe. De oppositiepartijen kregen onverwachte steun uit het leger zelf. Eén der hoogste Duitse militairen, Generalinspekteur Harald Kujat, verklaarde dat het leger participatie aan een derde grote operatie (er zijn al 7.000 Duitse troepen in Bosnië en Kosovo gestationeerd) niet zou aankunnen: ‘Entscheidend ist, daß die Bundeswehr weder personell noch materiell durchhaltefähig ist, einen weiteren Einsatz in dieser Großordnung auf Dauer zu fahren.’13 Bovendien, zo merkte hij op, heeft de NAVO de Bundeswehr officieel niet eens geïnviteerd om mee te doen aan een operatie in Macedonië; deelname van Britse, Franse, Italiaanse en Griekse contingenten zal waarschijnlijk volstaan. Een andere topmilitair, Helmut Meyer, lid van het Bundeswehrverband (een onafhankelijke en invloedrijke belangenorganisatie van Duitse militairen), achtte een troepenmacht ter plekke zelfs volstrekt overbodig. KFOR-militairen zouden aan de grens met Kosovo de wapens van Albanese rebellen kunnen inzamelen. NAVO en EU kunnen volgens Meyer geen overtuigend antwoord geven op de vraag, wat zij überhaupt wensen te bereiken in Macedonië en moeten eerst met alle betrokken partijen een helder en concreet concept uitwerken over de toekomst van de Balkan. Zonder een dergelijk raamwerk zou het ronduit onverantwoord zijn troepen uit te zenden.14 Chaos in Macedonië, discussie in Duitsland

Hun collega’s Bernard Gertz en Klaus Reinhardt toonden daarentegen meer begrip voor Schröders pleidooi. Gertz, chef van het Bundeswehrverband, stelde dat de Bundeswehr voor de korte termijn één of twee compagnieën (200 à 300 man) beschikbaar kan stellen. Reinhardt, voormalig


opperbevelhebber van KFOR, schreef op 6 juli in Die Welt dat er in het kader van de vredesoperatie in Kosovo al Duitse troepen met logistiek-ondersteunende taken in Macedonië zijn gelegerd. Voor hen zou een burgeroorlog in Macedonië een immens gevaar zijn. Duitsland heeft een prominent aandeel in het bestuur en de financiering van de wederopbouw van Kosovo. Het is als Europese grote mogendheid gebaat bij stabiliteit op de Balkan en het moet zijn solidariteit met de NAVO duidelijk laten blijken. Afzijdigheid zou slechts tot een geschaad imago en wantrouwen van de bondgenoten leiden. Het contrast met 1999 is opmerkelijk: toen speelde het land tijdens de Kosovo-crisis als voorzitter van de EU en de G8 een vooraanstaande rol in de internationale diplomatie en stuurde het na het zwichten van Milosˇevi´c direct troepen (en geld) naar dit ontheemde gebied. Tevens gold de Bondsrepubliek als de drijvende kracht achter de oprichting van een zelfstandige Europese interventiemacht, waarvoor tijdens de EU-top in Keulen in juni 1999 de basis werd gelegd, en als een der belangrijkste initiatiefnemers van het in juli 1999 te Sarajevo gelanceerde Balkan-Stabiliteitspact. Van een dergelijke dynamiek viel deze zomer weinig te bespeuren. De politieke partijen en regering discussieerden heftig over de inzet van Duitse militairen. ‘Frieden in Mazedonien, heißt Krieg in Berlin,’ schreef Die Zeit niet ten onrechte.15 Schröder en Fischer voerden de druk op de recalcitrante fracties in de Bondsdag op om uitzending van Duitse militairen te fiatteren. Maar de CDU beet zich alleen maar meer vast in haar standpunt dat eerst de defensiebegroting met enkele miljarden omhoog moest en dat een inzet gedurende dertig dagen te kort is om alle Albanese rebellen te ontwapenen. De Beierse premier Stoiber benadrukte op een bijeenkomst van zusterpartij CSU in Bad Kissingen dat de Bundeswehr onvoldoende is uitgerust voor een inzet en dat de levens van Duitse soldaten niet in gevaar mogen worden gebracht.16 De FDP nam begin juli een iets gematigder houding aan. In een gesprek met Schröder liet Westerwelle doorschemeren de regering mogelijk te zullen steunen, als deze zich zou inspannen voor een breder mandaat en een geconcretiseerd strategisch-militair plan zou presenteren. De Groenen bleven een moeilijk te voorspellen factor. Landelijk voorzitter Claudia Roth verklaarde weliswaar het NAVO-beleid inzake Macedonië te ondersteunen, maar in het in juli gepresenteerde nieuwe beginselprogramma Grün 2020 – Wir denken bis übermorgen staat uitdrukkelijk vermeld dat Duitsland zich te allen tijde moet beijveren voor een politieke oplossing van internationale crises; militair optreden moet zo veel mogelijk worden vermeden en moet altijd in overeenstemming zijn met de VN-richtlijnen. Tot woede van minister Fischer werd op aandrang van de Noordrijn-Westfaalse partijleider Frithjof Schmidt en Roth zelfs een bepaling in het programma opgenomen dat de Bondsdag deelname van militairen aan

s


pectator

out of area-operaties zou moeten goedkeuren met een tweederde in plaats van een normale meerderheid.17 Om de critici uit zijn eigen SPD tegemoet te komen en de FDP over de streep te trekken, zegde de kanselier toe zich in te spannen voor ein robusteres Mandat, zodat de interventiemacht beter zal zijn voorbereid op onverwachte gebeurtenissen en desnoods ook langer dan 30 dagen operationeel kan blijven om een vredesregeling af te dwingen. SPD-fractievoorzitter Peter Struck verklaarde dat het NAVO-mandaat de aanwezige militairen de mogelijkheid moest bieden te reageren op gewelddadige ontwikkelingen en dat hij het onwaarschijnlijk achtte dat de NAVO na de wapens te hebben ingezameld weer even snel vertrekken zou als zij is gekomen.18 De andere partijen toonden zich kritisch over het idee van Schröder en Struck. De Groenen vreesden dat een langdurige interventie in Macedonië latente anti-militaristische gevoelens zal voeden: ‘All das, was in der Kosovo-Auseinandersetzung hochgekommen ist, kann jetzt wieder virulent werden,’ aldus Bondsdaglid Hans-Christian Ströbele.19 CDU-woordvoerder Rühe merkte op dat hij het gelijk van zijn partij bevestigd zag, daar een langer verblijf meer geld zal kosten. Overleg tussen Schröder, Fischer, Scharping en de fractievoorzitters op 5 juli leverde niets op. Een dag later deed Fischer in de Bondsdag een dringende oproep aan de CDU- en FDP-fracties in te stemmen met deelname aan een operatie in Macedonië. ‘Wir haben nicht gegen den großserbischen Nationalismus gekämpft, um nun einem anderen extremen Nationalismus [van het UÇK, J.B.] nachzugeben,’ sprak Fischer tegen het parlement20 en voegde daaraan toe dat de regering voornemens was ongeveer 300 man ter beschikking te stellen (Scharping suggereerde 500). Hij herhaalde dat de geloofwaardigheid van de Bondsrepubliek in het geding is. Rühe wees hem er fijntjes op dat het in vroegere debatten over de inzet van militairen voor out of area-operaties toch vooral de SPD en de Groenen waren die dwarslagen. De regering liet na het debat merken toch redelijk optimistisch te zijn over de haalbaarheid van een meerderheid. Dit optimisme bleek rijkelijk voorbarig. De CDU verklaarde vast te houden aan koppeling tussen een hogere defensiebegroting en deelname aan Essential Harvest. Binnen de SPD bleken veel grotere ressentimenten tegen (deelname aan) een militaire interventie te leven dan Schröder veronderstelde. Op 1 juni hadden zes SPD-ers (en acht Groenen) al tegen een nieuw KFOR-mandaat gestemd en ditmaal zouden verscheidene sociaal-democraten overwegen een Macedonië-motie hun steun te ontzeggen. De SPD-ers Roos, Rennebach en Gilges en de Groenen Ströbele en Buntenbach verklaarden dit hoe dan ook te zullen doen. Ook overschatte Schröder de kneedbaarheid van de FDP. De liberalen hielden vast aan eerdere eisen en benadrukten de noodzaak van VN-legitimering. Defensie-woordvoerder Nolting vroeg zich af of het inzamelen van wapens wel een taak voor militairen is en of


505

OVSE-vertegenwoordigers dit niet voor hun rekening zouden kunnen nemen. Oud-minister van buitenlandse zaken Klaus Kinkel meende dat het NAVO-mandaat schromelijk tekortschiet (‘Die NATO muss da voll rein oder gar nicht’).21 CDU-er Rühe op zijn beurt noemde dit mandaat ‘ongeloofwaardig’ en ‘schadelijk voor de NAVO’ en eiste wederom een structureel hoger budget, omdat Duitsland anders binnen het bondgenootschap de reputatie van ‘Risikofaktor und Trittbrettfahrer’ zou verwerven.22 De beschieting van een Duits KFOR-konvooi in Macedonië, berichten over een tekort van DM 23 miljard waarmee de Bundeswehr de komende vijf jaar te kampen zal hebben en over de gebrekkige staat van de te gebruiken Mander- en Leopard 2-pantservoertuigen23 – spoorden Rühe c.s. niet bepaald aan tot inschikkelijkheid. Door de verslechtering van de situatie ter plekke sedert 22 juli – in Skopje vielen woedende Macedoniërs onder meer de Duitse ambassade aan – kon volgens Scharping van uitzending voorlopig geen sprake zijn. In eigen land leek een parlementaire meerderheid voor de missie verder weg dan ooit; twintig leden van de SPDfractie (het zouden er zelfs 28 worden) kondigden in een brief aan Duitse deelname aan een troepenmacht te verwerpen. ‘Das Schreiben ist ein Appell an die SPD-Fraktion, mit anderen Mitteln als mit Waffengewalt in Mazedonien zu helfen’, lichtte het Bondsdaglid Roos toe.24 De NAVO zou niet onpartijdig zijn, het UÇK steunen en het gezag van de VN ondermijnen en zou met een militaire interventie de stabiliteit op de Balkan verder in gevaar brengen. Vice-fractievoorzitter Erler stelde alles in het werk de SPD-ers weer op één lijn te krijgen, te meer daar Rot-grün slechts over een parlementaire meerderheid van 16 zetels beschikt. Maar het kwaad was geschied: de verdeeldheid onder de sociaal-democraten was op penibele wijze blootgelegd en zij stak de sceptici bij (de achterban van) de Groenen een hart onder de riem. De Bundestag door de bocht

Begin augustus leek er sprake van een hopeloze situatie. De SPD-dissidenten gaven te kennen geen duimbreed te willen wijken (hun ‘voorman’ Harald Friese stelde zijn geweten belangrijker te vinden dan een meerderheid voor de kanselier) en ook de CDU herhaalde haar bekende bezwaren. Maar stilaan werd duidelijk dat de christen-democraten een veel minder hecht blok vormden dan Rühe en andere hardliners de buitenwereld wilden doen geloven. Zo liet CDU-parlementariër (en gewezen secretarisgeneraal) Ruprecht Polenz blijken weinig gelukkig te zijn met de hoge inzet van zijn fractie.25 Partijvoorzitter Angela Merkel nuanceerde het standpunt van haar partij en zei dat indien de regering een begin zou maken met verbetering van de financiële positie van het leger, zij een ‘ja’ van de CDU niet langer zou uitsluiten. Ook zei Merkel dat de partij de traditionele parlementaire consensus over uitzending van militairen niet zou moeten doorbreken.26 506

s


pectator

Schäuble en Lamers gingen nog een stap verder. Zij beklemtoonden opnieuw de loyaliteit aan de NAVO en ontvouwden zelfs een plan waarin zij voorstelden het medebeslissingsrecht van het parlement bij uitzending van militairen voor vredesoperaties aan banden te leggen; net als in de meeste andere landen zou in eerste instantie de regering daarover moeten beslissen.27 Rühe, fractievoorzitter Merz en de CSU hielden daarentegen aan hun verzet vast, zodat het bestaan van interne verdeeldheid niet langer kon worden verdoezeld. Schröder haakte gretig in op de bij sommige CDU-ers te bespeuren gewetensnood. Het akkoord van Ohrid werd door zowel de regering als de oppositie vrij lauw ontvangen, maar het drong nu wel tot de Duitse politiek door dat de gebeurtenissen in een stroomversnelling konden geraken en er spoedig knopen doorgehakt moesten worden. Scharping kwam op 15 augustus met zijn collega van financiën Eichel overeen DM 120 miljoen vrij te maken voor deelname aan een missie in Macedonië en daar in geval van een langer verblijf dan dertig dagen maandelijks DM 15 miljoen bij te leggen. Twee dagen later presenteerde de regering haar definitieve standpunt over Essential Harvest. De aan de operatie inherente risico’s ontkende zij niet, maar het alternatief – niets doen en de situatie laten escaleren – zou veel rampzaliger zijn. Ook benadrukte zij dat dit geen onderneming à la Kosovo zou zijn; de inzet van militairen viel samen met politieke en economische activiteiten van diverse internationale samenwerkingsverbanden. Verheugend nieuws voor de regering was dat de FDP liet weten toch met deelname akkoord te gaan. Westerwelle stelde nog slechts een duurzame vrede in Macedonië, legitimering door de VN en adequate uitrusting van de Duitse soldaten als voorwaarde. Daar de VN-Veiligheidsraad Essential Harvest al had toegejuicht (ook voor de Groenen niet onbelangrijk) en Schröder toezeggingen met betrekking tot het laatste punt had gedaan, zagen liberalen weinig reden meer voor obstructiepolitiek. Ook druk door de nog immer invloedrijke oud-minister van buitenlandse zaken Genscher, de heimelijke wens in 2002 weer te kunnen regeren en de waarschuwing van NAVOtopmilitair Klaus Naumann dat Duitsland bij afwijzing groot gezichtsverlies zou lijden, waren van doorslaggevend belang. Door deze koerswijziging belandde de CDU in een isolement, maar Rühe en Merz hielden voet bij stuk en verweten de regering zich in Brusselse kringen niet te hebben ingespannen voor verbetering van het NAVO-mandaat.28 SPD-fractievoorzitter Struck deed in de tussentijd zijn uiterste best de dissidenten binnen zijn partij over de streep te trekken, maar gaf deze poging voor een aantal van hen al snel op. Het NAVO-besluit van 22 augustus, de uitspraak van Lord Robertson dat hij een spoedige instemming van het Duitse parlement verwachtte en de goedkeuring door het Nederlandse parlement werden door Schröder als een ondersteuning ervaren. De kanselier onderbrak zijn reis door Oost-Duitsland en annuleerde een bezoek aan ZuidOktober 2001 - LV - nr 10

Amerika om in de Bondsdag een zo breed mogelijke ondersteuning voor Duitse deelname te bereiken. Hij loofde Westerwelle voor diens ommezwaai en deed een dringend beroep op de CDU ook haar toestemming te geven. Op 23 augustus besloot de regering officieel 500 militairen ter beschikking te stellen en hiervoor DM 135 miljoen te zullen uittrekken. Ook na te zijn ingelicht door de kanselier bleef CDU-fractievoorzitter Merz bij zijn afwijzing (‘Wir müssen zu unseren eigenen Grundsätzen stehen’), maar sloot een compromis niet langer uit. Merkel toonde zich na een ontmoeting met de kanselier verzoeningsgezinder (en liet uitlekken de CDU-fractieleden vrij te laten in hun keuze). Schröder kwam in een aantal opzichten aan de oppositie tegemoet: de inzet zou niet uit het defensiebudget, maar uit de algehele begroting worden gefinancierd en desnoods zal hij opnieuw extra geld ter beschikking stellen. Mocht de NAVO besluiten langer dan dertig dagen in Macedonië te blijven, dan zal de Bondsdag wederom om toestemming worden gevraagd. Fischer wreef de CDU nog eens in dat zij de realisering van de ook door haar zo bepleite Europese defensie-identiteit op het spel dreigde te zetten.29 Hierop schroomden de CDU-buitenland-experts niet openlijk bij de partijtop te pleiten voor meer inschikkelijkheid – de CDU-eensgezindheid was definitief verdwenen. Met de stemming van woensdag 29 augustus in zicht leken alle fracties, behalve de PDS, intern te zijn verdeeld. CDU-er Lamers, daarbij gesteund door Schäuble en Polenz, raadde zijn collega’s aan vóór te stemmen en het merendeel van de door Harald Friese aangevoerde SPD-dissidenten weigerde concessies te doen omwille van de officiële partijlijn. Ook de Groenen en – zij het in mindere mate – de FDP moesten rekening houden met afwijkend stemgedrag. De partijtop van de SPD (de houding van Friese c.s. nam zij op de koop toe) en die van de Groenen gingen akkoord met deelname, zodat iedereen op de uitkomst van het beraad van de terugkrabbelende en sterk verdeelde CDU wachtte. Deze bijeenkomst leverde niets op. Wel bleek dat steeds meer CDU-ers overstag gingen en voornemens waren de regering te steunen. Rühe en Schäuble verklaarden tijdens overleg met Scharping genoegen te nemen met meer geld voor een deugdelijke uitrusting van de troepen, onderhoud van het mee te zenden materieel en afdoende bescherming van de Marder-voertuigen tegen mijnen – de zelfverzekerde geluiden van weleer waren verstomd. Merz en Merkel overlegden daarna telefonisch met de kanselier. Rond één uur ‘s nachts hakte de fractieleiding de knoop door: zij zou de CDU-parlementariërs adviseren later die dag voor Duitse deelname aan Essential Harvest te stemmen, hoewel ze nog immer twijfel had over het mandaat. Als belangrijkste argument voor deze omslag voerde de CDU aan dat de regering had toegezegd DM 15 miljoen extra (in totaal dus 148,1 miljoen) te reserveren voor de operatie. ‘Wir tun das guten Gewissens, aber schweren Herzens,’ lichtte Merz toe. Tijdens de langverwachte speciale zitting van de

s


pectator

Bondsdag stemden 497 parlementsleden voor, 130 tegen het regeringsvoorstel en onthielden acht zich van stemming. Een meerderheid van de CDU/CSU-ers gaf gehoor aan de oproep van de fractietop, maar 61 negeerden deze en stemden tegen (vijf onthielden zich). Schröder, Struck en Erler waren er evenmin in geslaagd eenheid in hun partij te bewerkstelligen: 19 SPD-ers wezen inzet van Duitse militairen af. Ook stemden vijf Groenen tegen (twee onthielden zich). In totaal stemden dus 305 SDPers en Groenen voor, zodat de regering moest concluderen dat zij op eigen houtje geen meerderheid had kunnen behalen (SPD-Generalsekretär Franz Müntefering reageerde furieus en wil de dissidenten sancties opleggen). Daar ook tien FDP-ers het regeringsvoorstel verwierpen, was de PDS de enige partij die niet verdeeld stemde (haar 37 afgevaardigden stemden uiteraard tegen). Onmiddellijk na de Abstimmung werden vanaf het militaire vliegveld Penzing de eerste 47 soldaten naar Macedonië gevlogen. Tot slot

Kanselier Schröder klaagde terecht dat het instrumentaliseren van het Macedonië-vraagstuk voor binnenlandspolitieke vetes, Außenpolitik als innenpolitisches Taktikgeplänkel, de reputatie van Duitsland ernstig dreigde te schaden. Hij had dan ook gelijk dat het leveren van een bijdrage aan een NAVO-vredesmacht, mede met het oog op het moreel van de soldaten ter plekke, een zo breed mogelijke parlementaire en maatschappelijke ondersteuning behoeft. Deze is des te noodzakelijker, aangezien de kans groot is dat een vredesmacht langer dan dertig dagen in Macedonië zal blijven. In dit geval zal Brussel de Bundeswehr zeker om een omvangrijke bijdrage vragen. De kanselier zat in een lastig parket. Enerzijds kon hij de bondgenoten niet afvallen, anderzijds kon hij het zich niet veroorloven zich al te zeer te vervreemden van de Bondsdag. Het schofferen van de parlementariërs zou hen slechts hebben doen volharden in hun verzet. Gelukkig onderkenden CDU en FDP bij nader inzien hun zware verantwoordelijkheid. De CDU heeft zichzelf daarmee verder gezichtverlies bespaard in binnen- en (vooral) buitenland. Het was immers de regering-Kohl die het pad voor de inzet van de Bundeswehr voor vredesoperaties heeft geëffend en de CDU stemde in december 1995 en februari 1999 wel voor deelname aan resp. IFOR in Bosnië en KFOR in Kosovo. ‘Wir stimmen zu, weil wir uns der Verantwortung bewußt sind, die wir gemeinsam tragen,’ verklaarde Merz nog tijdens het KFOR-debat in juni.30 De CDU heeft beseft, zij het veel te laat, dat zij te hoog had ingezet (en als gevolg daarvan in een vernederend isolement dreigde te geraken) en dat haar recalcitrante houding door de ontwikkelingen in Skopje en Brussel een hopeloos achterhaalde indruk maakte. Schröder had het stemgedrag van de CDU handig kunnen uitbuiten door de SPD te presenteren als de enige ware betrouwbare middenpartij, die internationale verantwoordeOktober 2001 - LV - nr 10

507

lijkheid tenminste niet schuwt. Angela Merkel kan het lijsttrekkerschap voor haar partij in 2002 in ieder geval wel vergeten. Schröder op zijn beurt valt evenzeer het nodige te verwijten. Allereerst heeft hij tactisch-strategische fouten gemaakt. Zo had hij direct zijn adhesie aan de vorming van een vredesmacht in Macedonië moeten betuigen, toen deze mogelijkheid voor het eerst in NAVO- en EU-kringen werd geopperd. Hij had ook direct participatie van een Duitse troepenmacht moeten aanbieden. Door zijn aanvankelijk geaarzel heeft de Bondsrepubliek aan invloed op het vredesproces in Macedonië en het beleidsproces in Brussel verloren en een verre van overtuigende indruk op de bondgenoten gemaakt (Groot-Britannië en Frankrijk stelden eind juni direct troepen beschikbaar). Deze vragen zich nu serieus af of Duitsland er in de jaren ’90 werkelijk in is geslaagd zijn buitenlands en veiligheidsbeleid in overeenstemming te brengen met zijn status als meest prominente Europese grote mogendheid. De Kultur der Bescheidenheit en de Antihegemonialinstinkten, die de buitenlandse politiek der Bondsrepubliek tijdens de Koude Oorlog zo karakteriseerden, zijn kennelijk nog steeds niet van het toneel verdwenen, alle retoriek van de kanselier over het centraal stellen van het nationaal belang ten spijt.31 Voorts verzuimde Schröder de NAVO-partners in te lichten, toen hij onder druk van Struck verklaarde zich te zullen beijveren voor een ‘robuuster’ mandaat – secretarisgeneraal Robertson liet weten niet van het oorspronkelijk mandaat te willen afwijken. Eigenlijk had de NAVO geen Duitse militairen meer nodig voor Essential Harvest. De aanbieding van president Chirac heeft Schröder dan ook een groot gezichtsverlies bespaard. Bovenal heeft Schröder de laatste jaren te weinig actie ondernomen om de Bundeswehr tot een krachtig interventieleger, voorzien van de modernste technieken, om te vormen. Door deze Duitse achterstand heeft ook de in 2003 te voltooien vorming van een Europese interventiemacht vertraging opgelopen, wat de relatie met Frankrijk, die toch al te wensen over laat, mogelijk verder onder druk zal zetten. Ook de Verenigde Staten blijven aandringen op een hogere defensiebegroting; senator Dan Coats, de nieuwe ambassadeur in Berlijn, liet zich eind juli ontvallen dat Duitsland, wil het een centrale rol binnen de NAVO blijven vervullen, meer geld voor zijn defensie-apparaat zal moeten vrijmaken. Het valt derhalve te hopen dat de Bundeswehr verdere bezuinigingen bespaard zullen blijven en dat men voortaan op een ruimer budget mag rekenen. Dit is niet alleen van eminent belang voor de vredeshandhaving op de Balkan en voor de veiligheid van ons continent. Het betreft hier bovenal een investering in de geloofwaardigheid van de Bondsrepubliek. ■

Op 12 juli 1994 bepaalde de Tweede Senaat van het Bundesverfassungsgericht dat de Bundeswehr ook voor missies buiten NAVO-grondgebied mag worden ingezet, mits de Bondsdag daarin heeft toegestemd. Zie FAZ, 13 juli 1994. 4 Frankfurter Rundschau, 29 juni 2001. 5 H. Schmidt, Die Selbstbehauptung Europas. Perspektiven für das 21. Jahrhundert, Stuttgart/München: Deutsche Verlags-Anstalt, 2000, blz. 36-37; 101-105. 6 Die Welt, 29 juni 2001. 7 Berliner Tageszeitung, 30 juni 2001. 8 Zo werden de recente, door de CDU aangezwengelde Einwanderung-, Leitkultur- en Nationalstolz-debatten geen groot succes. Zie: J. Bult, ‘Leitkultur oder Multikulti? De Duitse nationale identiteit ter discussie’, in: Liberaal Reveil, no 2, april 2001, blz. 70-77. 9 FAZ, 2 juni 2001. 10 Zie B. Kreemers, ‘Een nieuwe Duitse Alleingang’, in: Internationale Spectator, december 1999, blz. 640-644; Volkskrant, 31 juli 1999; en NRC Handelsblad, 9 augustus 1999. In december 1998 riep de Amerikaanse minister van defensie Cohen de Duitse regering al op de defensie-uitga3

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

25 26 27

28 29 30 31

ven te verhogen in verband met de crisisbeheersingsactiviteiten van de NAVO (The Economist, 13 mei 2000). Gemeinsame Sicherheit und Zukunft der Bundeswehr, Bericht der Kommission an die Bundesregierung, Berlijn, 23. Mai 2000, in het bijzonder blz. 61-81. Le Monde, 25 juli 2001. Die Welt, 1 juli 2001. Kujat heeft zijn standpunt na een ‘constructief gesprek’ met Scharping aanzienlijk afgezwakt. Nordwest Zeitung, 28 juli 2001. Die Zeit, no 27, 28 juni 2001. Die Welt, 1 juli 2001; Frankfurter Rundschau, 3 juli 2001. Süddeutsche Zeitung, 24 juli 2001; en Berliner Tagesspiegel, 12 juli 2001. Berliner Tagesspiegel, 3 juli 2001. Die Welt, 5 juli 2001. Berliner Tageszeitung, 7 juli 2001. Die Welt, 18 juli 2001; Berliner Zeitung, 1 augustus 2001. Berliner Zeitung, 24 en 25 juli 2001; Berliner Morgenpost, 25 juli 2001. Zie FAZ, 31 juli 2001. Modernisering van deze voertuigen is gepland in 2002, maar contacten met de industrie zijn er nog niet geweest. Die Welt, 27 juli 2001; Berliner Tagesspiegel, 26 juli 2001. Roos is de opvolger van Oskar Lafontaine, die in maart 1999 vetrok als minister en parlementariër. Berliner Zeitung, 8 augustus 2001. Berliner Tageszeitung, 18 augustus 2001; Süddeutsche Zeitung, 20 augustus 2001. Süddeutsche Zeitung, 20 augustus 2001. De reacties op hun voorstel liepen uiteen. FDP en Groenen wezen het rigoureus van de hand, Schröder noemde het ‘interessant’. Die Welt, 22 augustus 2001; FAZ, 23 augustus 2001. Berliner Zeitung en Süddeutsche Zeitung, 25 augustus 2001. FAZ, 2 juni 2001. Die Zeit, no 32, 2 augustus 2001.

Over de auteur DRS J. BULT is historicus en publicist. Hij is o.m. correspondent van de Oostenrijkse

Noten 1 2

508

krant Der Standard. Hij wil dit artikel opdragen aan dr K. Groenveld, directeur

Zie voor verdere details: NRC Handelsblad, 14 augustus 2001. Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ), 28 juni 2001.

van de Teldersstichting, die op 3 september jl. overleed.

s


pectator


Het Duitse Macedonië-debat

Recommend Documents