vrijdag
15.04.2016 20.00 Concertzaal 19.15 Inleidend gesprek met Jordi Savall door Frederik Styns
Hespèrion XXI & Jordi Savall Mare nostrum
Biografieën Hespèrion XXI werd in 1974 met Montserrat Figueras opgericht door Jordi Savall, Lorenzo Alpert en Hopkinson Smith, met een naam die verwijst naar de klassiek-Griekse naam voor Italië en het Iberisch schiereiland. Het ensemble verdedigt een repertoire van de vroege middeleeuwen tot de barok, waarbij in de loop der jaren allerlei vergeten muziek een nieuw leven kreeg. Oude muziek is voor het ensemble een experimenteel veld waarbij schoonheid en expressie het doel zijn. In talloze concerten en opnames ontdekte het publiek zo met name de muziek van de sefardische joden en het repertoire van de Spaanse Gouden Eeuw. Jordi Savall (CAT) diepte tal van muzikale schatten op uit bibliotheken en mondelinge tradities. Met zijn vrouw Montserrat Figueras richtte hij Hespèrion XXI, La Capella Reial de Catalunya en Le Concert des Nations op, waarmee hij bewees dat oude muziek een breed publiek kan aanspreken. De laatste jaren mikt hij vooral op muziek als een van de meest universele manieren van communicatie en ontwikkelde hij programma’s met musici uit tal van muzikale tradities. Dit leverde hem, samen met de in 2011 overleden Figueras, onder meer de titel van Unesco Artist for Peace op en een cultureel ambassadeurschap van de Europese Unie. Op zijn eigen label Alia Vox bracht hij meer dan 230 cd’s uit, vaak met uitgebreide context.
Uitvoerders en programma Katerina Papadopoulou (GR) kreeg een opleiding als zangeres en ud-speelster en specialiseerde zich in traditionele muziek en dans. In 2000 nam ze haar eerste cd op met Griekse volksmuziek met onder meer Hristos Tsiamoulis en Sokratis Sinopoulos. Ze brak door bij het oude-muziekpubliek met haar bijdrage aan de cd Mediterraneo van L’Arpeggiata.
Hespèrion XXI: ensemble Orit Atar, Gürsoy Dinçer & Katerina Papadopoulou: zang Nedyalko Nedyalkov: kaval Yurdal Tokcan: ud Hakan Güngör: qanun Dimitri Psonis: santoor, moresca Erez Shmuel Mounk: percussie Jordi Savall: vielle, rebab & leiding
Orit Atar (IL), zangeres en dichter, treedt wereldwijd op op festivals gewijd aan joodse en wereldmuziek. Ze is solist bij het Israeli Andalusian Orchestra en heeft zich gespecialiseerd in joodse gebeden op Marokkaans-Andalusische melodieën, met invloeden uit Frans, Algerijns, Spaans en Ladino-repertoire.
—
Gürsoy Dinçer (TR) werkt vanaf 2003 als vocalist bij TRT Istambul Radio en de Turkse publieke omroep, onder meer bij het omroeporkest. In eigen land en daarbuiten oogst hij met zijn eigen ensemble veel succes. Dinçer is Artist of Istambul’s Culture and Music, een onderscheiding van het Turkse cultuurministerie.
Mare nostrum Ruimte van culturele diversiteit Bulgarije – Traditioneel Taksim & Bulgaarse dans Israël – Hebreeuwse traditie Kamti Beivshan Layla, improvisatie op het Hooglied Frankrijk – Le manuscrit du Roi (13e eeuw) La quarte estampie royal Ottomaans Rijk Gazal van Fuzuli (Mehmet bin Süleyman), improvisatie Israël – Sefardische traditie El rey Nimrod Cyprus – Turkse en Griekse traditie Dillirga / Tillirkotissa Istanbul – Buhurizade Mustafa Itri (1640-1712) Hisar Ağir Semaı Roemenië – Cantemir-manuscript 324 Der ma kam-i Uzzál ‘Turna’ Sema’i Jeruzalem – Asher Mizrahi (1890-1967) La’moledet shuvi roni
Spanje – Sefardische traditie Paxarico tu te llamas Cyprus – Traditioneel To yiasemi Jeruzalem – Sefardische traditie Hermoza muchachica — pauze — Italië Lamento di Tristano, istampitta Israël – Yossef ibn Sulai Shuvi nav shi Armenië – Traditioneel Menk kadj tohmi Istanbul – Tanburi Mustafa Çavuş (1700?-1770) Hisar Buselik Şarkı Moldavië – Cantemir-manuscript 89 Der makām-ı Hüseynī Sakīl i Ağa Rıżā Cyprus – Turkse en Griekse traditie Koniali Griekenland – Traditioneel Apo xeno meros Israël – Joodse traditie Torah Istanbul – Traditioneel Üsküdar (tekst: Fuzuli) Rhodos Durme, hermosa donzella Marokko Ghazali tal jàhri
met de steun van het departement cultuur van de Generalitat de Catalunya & Institut Ramon Llull Met Nederlandse boventiteling VOCAAL
Uw applaus krijgt kleur dankzij de bloemen van Bloemblad.
Zielen in dialoog Er is niets ‘gewoons’ aan het luisteren naar deze vocale en instrumentale stukken uit Oost en West, bijeengebracht door Jordi Savall. Want behalve een esthetische emotie ervaren we van nature een nog sterker gevoel. We voelen dat we op een magische manier één worden met onze herwonnen menselijkheid. Verloor onze menselijkheid niet een deel van haar ziel toen in de tweede helft van de 15e eeuw op hetzelfde moment Sepharad en al-Andalus ten onder gingen, veertig jaar na de val van Byzantium? Toen en daar werden mentale en spirituele bruggen tussen Oost en West voorgoed vernietigd, zonder zicht op herstel. De Middellandse Zee was niet langer de wieg van ons culturele universum, maar werd in plaats daarvan een oorlogsgebied en een barrière. Tegenwoordig is onze gedeelde zee, Mare nostrum, een onzichtbare muur, die onze planeet verdeelt in een angstig Noorden en een wanhopig Zuiden. Het is een scheiding tussen wereldgemeenschappen die zich schijnbaar neerleggen bij wantrouwen voor ‘de ander’ en afstand houden. De Arabische en de Joodse wereld lijken hun vruchtbare broederschap van voorheen te zijn vergeten. Het moslim-Oosten en christen-Westen zitten gevangen in een dialoog tussen doven. Als we weer hoop mogen wekken voor onze gedesoriënteerde menselijkheid, moeten we niet streven naar een dialoog tussen culturen. We moeten hoger mikken, op een dialoog tussen zielen. Aan het begin van de 21e eeuw is dat de onvervangbare missie van kunst. En dat is precies wat we voelen bij deze schitterende muziek van rond de Middellandse Zee, de optelsom van verschillende tijden en landen.
Mare nostrum, ruimte voor culturele diversiteit Plots ontdekken we, of herontdekken we, dat die verre, o zo verre en zelfs vijandige beschavingen – dachten we toch – elkaar verrassend nabij zijn, en ten diepste verbonden zijn. Reizend in tijd en ruimte vragen we voortdurend of de conflicten waaraan we zo zijn gewend uiteindelijk geen illusie blijken, en of de ware aard van de mens en zijn culturen niet kan worden gevonden in de dialoog van instrumenten, stemmen, akkoorden, cadenzen, gestes, improvisaties en een gedeelde adem. Dan voelen we van binnen een diepe vreugde opborrelen, geboren uit een geloofsdaad. Verschillen hoeven geen voorspel voor vijandschap te zijn. Geen van onze culturen zit opgesloten achter onneembare obstakels. Onze wereld is niet gedoemd om eindeloos te splijten. Ze kan worden gered … Is dat niet al sinds de dageraad van het menselijk avontuur het allerhoogste doel van kunst? Amin Maalouf
Sans les sens il n’y a point de mémoire, et sans la mémoire il n’y a point d’esprit. — Voltaire, Aventure de la mémoire (1773) In elk project, en zeker in dit rond de mediterrane beschavingen, proberen we bruggen te slaan tussen muziek en geschiedenis. We willen met de schoonheid en de emotie van muziek sleutelmomenten uit de geschiedenis herbeleven en begrijpen in het licht van bedenkingen en commentaar van historici, filosofen, schrijvers en dichters. De beschavingen van de Mare nostrum, ‘onze zee’, ontstonden uit twee onafhankelijke maar in elkaar overlopende bewegingen: invasies en migratie, en de ontwikkeling van drie grote wereldreligies. Zoals Maurice Aymard opmerkt, maakt dit de geschiedenis van de Middellandse Zee tot een van allerlei volksverhuizingen, invallen, veroveringen en diaspora’s. Nieuwe volken kwamen aan en namen vervolgens meer en meer gebied in: Grieken, Feniciërs, Romeinen, Arabieren, christenen en Ottomanen. En verreweg de meeste van de huidige inwoners vonden hun weg kort genoeg geleden om het moment met enige zekerheid aan te wijzen, in een periode van het tweede millenium voor onze jaartelling tot de middeleeuwen. Mare nostrum is ook de geschiedenis van onze mythologie, filosofie, oeroude geloven, spiritueel denken en de conflicten die samenhangen met de drie monotheïstische godsdiensten: judaïsme, christendom en islam. In de woorden van Roger Arnaldez: ‘Ongeacht de precieze afkomst van de religies, polytheïsme past het best bij de praktische ervaringen van mensen, vechtend tegen een vijandige natuur. Tegengestelde krachten, van de winden en de zee tot het vuur van hemel en aarde, bevechten
elkaar met in hun wilde kielzog het lot van de mensheid. De oneindige oorlogen tussen mensen zijn zelf een afspiegeling van die constante spanning.’ Op hun beurt probeerden filosofen die chaos zin te geven. Volgens Heraclitus was ‘Polemos (oorlog) de vader en koning van iedereen’, terwijl hij de oplossing, harmonie, zocht in de ‘logos’. Maar harmonie kan alleen ontstaan uit innerlijke strijd, tegengestelde bewegingen als die van boog en lier, en het is ‘uit tegenstelling dat de heerlijkste harmonie ontstaat: alles ontstaat vanuit dissonantie.’ De religieuze eigenaardigheden van de Griekse stadstaten stond de evolutie richting het idee van één god ongetwijfeld lang in de weg. Alexander de Grote en zijn wereldrijk brachten daarin verandering: gevoed door een zeker kosmopolitisme raakte monotheïsme in de Griekse wereld meer ingeburgerd. De unieke god verscheen eerst aan de Hebreeërs. Dit was een jaloerse god, die eiste dat zijn volk geen andere goden meer aanbad, zich afkeerde van ‘idolen’ en alle banden verbrak met afgodaanbidders. Waar de Griekse samenleving opereerde als een groots gedachtenexperiment, vormden de Hebreeërs na de historische omslag van hun lot hun godsbeeld uit de strijd met omringende vreemde volken die hun voortbestaan en vrijheid voortdurend bedreigden. Trouw beschouwden ze hem als een koning van volken, fundamenteel de koning van Israël, die hun in een verbond zijn wet had gegeven. In de eeuwen rond de val van het Romeinse Rijk raakte het Joodse volk verspreid door het hele Middellandse Zeegebied, met name in Alexandrië en Rome – de eerste diaspora. We danken het vooral aan Philo van Alexandrië dat de joodse wet een plaats kreeg in het raamwerk van het helleense
denken, gevoed door platonische en stoïcijnse filosofie maar net zo goed nieuwsgierig naar de oosterse mysteriegeloven.
kloosterregels behielden daarentegen het idee van armoede, eenvoud en nederigheid, en versterkten het zelfs.
Toen Jezus van Nazareth werd geboren was het joodse geloof in een sociale en politieke crisis, verward door een religieuze richtingenstrijd. Zijn unieke god was uiteraard ook die van Abraham, Isaac en Jacob, maar zonder exclusieve eisen, boven de mensen. ‘God is liefde’ was de revolutionaire stelling van de evangelist Johannes. Dat was de revelatie van het intieme mysterie van de levende god zoals verkondigd door de profeten, de stelling dat de mens dit leven vanuit de liefde moet betreden. Als een tak aan de joodse boom, leefden de eerste christenen vanzelfsprekend in een judeochristelijke omgeving, tot de apostel Paulus inzag dat andere volken zich alleen zouden laten lokken zonder Mozes’ wet. Onder keizer Constantijn behaalde het christendom zijn politieke overwinning. Geen wonder dus dat het volk van het Oude Testament, zonder tempel en veracht en mishandeld door de Romeinen – en zelfs nog meer door de triomfantelijke christenen – zich geleid door zijn denkers terugtrok in wat nog restte: hun Boek. Ze transcribeerden, fixeerden, bestudeerden hun leven lang elk woord, hun bestaansrecht. In deze broeikas van isolatie ontstond een gigantische literatuur van de Misjna (de ‘mondelinge Torah’), de Talmoeds (commentaar), de Halakha (wetten) en de Aggada (exegese), tot de Kabbala en de joodse mystiek aan toe. De christenen volgden een compleet ander pad. Ook zij bestudeerden uiteraard de heilige teksten, maar ze werden tegelijk een vehikel voor de greco-romeinse samenleving. De officiële rijksreligie kreeg echter te maken met een groot gevaar: de zucht naar rijkdom, grandeur en macht. Benedictus en zijn
De laatste omwenteling in de middeleeuwse Mediterranee was de snelle verovering van steden en gebieden door de ‘ridders van Allah’. Deze voormalige nomaden uit de Arabische woestijn waren geen gewone veroveraars op jacht naar land en buit (hoewel dat allicht meespeelde), zij brachten ook het nieuwe geloof van de profeet Mohammed. Die stelde het voor als een terugkeer naar het geloof van Abraham, de vader van alle gelovigen en een vriend van God. Joden en christenen hadden, zo vond de profeet, het originele geloof vertroebeld door de waarheden in de Torah en het Evangelie anders voor te stellen dan ze aan Mozes en Jezus waren geopenbaard. De Koran eist absoluut monotheïsme en trouw aan gods eeuwige en ongeschapen woord. Zo’n eenvoudig dogma zouden de drie grote monotheïsmen eigenlijk moeten delen: één god, één geloof, één gemeenschap, maar het tegendeel is helaas waar. Teksten en profeten zijn niet altijd dezelfde en worden niet op dezelfde manier begrepen. Op menselijk vlak is het huidige Middellandse Zeegebied gevormd door drie grote volksbewegingen, uitgespreid over meer dan drie millennia. Eerst kwamen de later geromaniseerde volken op de noordelijke kusten, Hettieten, Grieken, Italiërs en Kelten, gevolgd door de niet-Romeinse Franken, Lombarden en Slaven. Nog later, en meer bescheiden in aantal, kwamen de Arabieren en de Turken. De eersten palmden vanuit de Midden-Oosterse woestijn de zuidkusten in van Bagdad tot Gibraltar, met belangrijke uitbreidingen naar Spanje en Sicilië en nu en dan aanvallen op de Italiaanse en
Franse kust. De anderen kwamen vanuit de koude steppes van Centraal-Azië in de 11e eeuw naar Anatolië, om drie eeuwen later in de vorm van het Ottomaanse Rijk de Balkan, Constantinopel en de islamitische Mediterranee te beheersen, helemaal tot Algiers. De moeilijk te overbruggen scheiding was vanaf dat moment niet meer noord-zuid, maar oost-west. Wij sluiten ons aan bij Roger Arnaldez als hij wenst dat ‘denkers van de drie mediterrane monotheïstische godsdiensten weer met elkaar in contact traden zoals vroeger. De omstandigheden daarvoor nodigen nu misschien nog wel meer uit dan in het verleden.’ We kunnen alleen maar voordeel halen uit een interculturele dialoog tussen Oost en West, een dialoog die de gedeelde ideeën en waarden weer naar voren haalt. Ideeën en waarden die een geboorteplaats kennen: Mare nostrum. Jordi Savall
GOED OM WETEN In de foyer vindt u een tiental tekeningen van Bert De Keyser (1969), een weerslag van zijn jarenlange vriendschap met Jordi Savall.
In de kijker
Paul Van Nevel © Michiel Hendryckx
Romina Basso
za 23.04.16 / 20.00 / Concertzaal Huelgas Ensemble / De koppige klanken van Rebelo João Lourenço Rebelo liet de uitgave van zijn muziek graag over aan zijn broodheer, koning João IV. Gelukkig maar, want in de vesperpsalmen en de Lamentaties van deze avond toont Rebelo zich als een hoogst origineel en eigengereid componist. Bovendien behoren zijn achtstemmige lamentaties tot het hoogtepunt van Europese Goede Week-polyfonie.
vr 20.05.16 / 20.00 / Kamermuziekzaal Romina Basso & Latinitas Nostra / Lamento Mezzosopraan Romina Basso sleurt met haar broeierige, bij momenten rauwe stem vol donkere kleuren haar publiek onherroepelijk mee in verdriet, woede en wanhoop. In dit concert kruipt ze in de huid van ongelukkige heldinnen in lamenti van Rossi, Carissimi, Monteverdi en anderen, briljant begeleid door het Griekse trio Latinitas Nostra. Puur en aangrijpend.
Het Budapest Festival Orchestra bij u thuis! Volg het Klarinetconcerto en het Requiem van Mozart op 14 mei live vanuit je luie zetel op Mezzo tv en op www.concertgebouw.be.
BESTEL UW TICKETS NU OP
Gezellig tafelen voor of na een voorstelling met een verrassing op vertoon van het concertticket. www.concertgebouw.be/servies.
Coverbeeld: Jordi Savall / V.U. Katrien Van Eeckhoutte, ’t Zand 34, 8000 Brugge
Praat na de voorstelling gezellig na in het Concertgebouwcafé of vertel ons wat u ervan vond (@concertgebouwbr). of Twitter op Facebook
