v e t e r i n a i r
Help, m i jn paar d h eeft OC D ! Alle vragen en ant woorde n op e e n rij
OCD komt regelmatig voor bij sportpaarden. Ongeacht het stamboek (BWP, SBS, SF, Duitse stamboeken) wordt geschat dat ongeveer dertig procent van de Europese warmbloed paarden OCD heeft. Dit lijkt erg veel maar de meeste paarden kunnen perfect een sportcarrière doorlopen indien er correct wordt ingegrepen. Tekst: Dr. Hans Wilderjans, Diplomate ECVS, Specialist Chirurgie Paard Fotografie: Dierenkliniek de Bosdreef
2
C AP ap ril 2 0 0 9
Dierenkliniek De Bosdreef is een diergeneeskundige praktijk voor paarden en gezelschapsdieren. Een multidisciplinair team van elf dierenartsen, specialisten en zeven assistenten staat op elk ogenblik klaar in een zeer modern uitgeruste dierenkliniek. De Bosdreef is in 2000 een nauwe samenwerking aangegaan met Dierenkliniek De Morette te Asse bij Brussel, waar enkel paarden worden onderzocht en behandeld door een team van zes dierenartsen en vier assistenten. Dankzij de talrijke specialisaties van het team doen dierenartsen over de hele wereld een beroep op de Bosdreef om de beste mogelijke zorg te kunnen bieden. De prioriteit wordt volledig gelegd bij het werk in de kliniek. Visites aan huis worden niet gedaan. Meer informatie? Kijk eens op: www.bosdreef.be CV Hans Wilderjans is afgestudeerd in Gent (1987) als dierenarts en nadien naar het buitenland gegaan voor verdere opleiding en werkervaring. Hij werkte drie jaar in een paardenkliniek in WestSussex, Engeland. In 1992 keerde hij terug naar België gekomen om met enkele collega’s Dierenkliniek De Bosdreef op te starten. In 1995 werd Wilderjans Europees specialist chirurgie paard en lid van European College of Veterinary Surgeons. “Mijn dagelijks werk bestaat voornamelijk uit het onderzoeken van mankers en chirurgie van het paard met een bijzondere interesse voor de orthopedische chirurgie en de laparoscopie. Daarnaast ben ik vrijwel maandelijks werkzaam als gastchirurgisch in buitenlandse klinieken over gans Europa.” Daarnaast geeft Wilderjans regelmatig lezingen en is hij auteur en co –auteur van verschillende wetenschappelijke artikels.
v e t e R i n a i r
Vaak ook wordt het woord ‘chip’ gebruikt. “Mijn paard heeft een ‘chip’ in zijn gewricht.” Dit is ‘lekentaal’ en wil zeggen dat er een botfragment in het gewricht aanwezig is. Hiermee kan de spreker een OCD-fragment bedoelen, maar eigenlijk wordt onder een ‘chip’ verstaan, een afgebroken (chip) fragmentje aan de rand van een gewricht (geen OCD, maar ontstaan door trauma). Dit is een typisch letsel bij renpaarden, maar niet bij spring- en dressuurpaarden. De afkorting O.C.D. betekent osteochondrosis dissecans. Osteo = been of bot, chondro = kraakbeen en dissecans = het loskomen van. OCD betekent dus het loskomen van stukken bot en/of kraakbeen. In welke gewrichten kan een paard OCD krijgen? Bij onze warmbloedpaarden zijn vooral het spronggewricht, het kniegewricht en het kogelgewricht aangetast, gevolgd door het hoefgewricht, kroongewricht, elleboog- en schoudergewricht. OCD kan theoretisch in elk gewricht voorkomen. Zelfs de gewrichten in de hals kunnen aangetast worden door OCD. Wanneer krijgt mijn paard OCD? Enkel als veulen kan een paard OCD krijgen. Eenmaal het paard één jaar oud is kan het geen OCD meer krijgen. Ergens
Artroscopisch beeld na verwijderen van het losse kraakbeen en de OCD-fragmenten. Het onderliggend bot ligt nu bloot. Hierover moet nieuw littekenkraakbeen groeien.
Artroscopisch beeld van een osteochondraal fragment vooraan in de kogel.
Radiografisch beeld van een kogelgewricht met aan de voorzijde een duidelijk botfragment.
tussen de leeftijd van één maand en één jaar oud vormen de fragmenten zich. Dit kun je echter niet altijd zien met het blote oog. Je kunt OCD vermoeden als een gewricht opgezet is (vocht in het gewricht), maar je bent pas zeker na een radiografisch onderzoek. De meeste jaarlingen met OCD vertonen geen opgezette gewrichten en geen manken. OCD kun je dus een ‘veulenziekte’ noemen. Het is een ontwikkelingsstoornis in een gewricht tijdens de groei van het veulen.
groeien aan het moederbeen. Dit geldt voor de sprong en de knie. Eenmaal het paard twaalf maanden oud is en de fragmenten zijn radiografisch nog zichtbaar, zullen ze nooit meer weggaan. Vandaar dat er gewacht wordt om radiografisch te screenen voor OCD en met operatie tot het paard twaalf maanden oud is. Er is geen enkele medicatie die deze fragmenten kan laten verdwijnen.
Hoe worden deze OCD -fragmenten gevormd bij het paard? De letsels worden gevormd tijdens de groei als veulen, doordat er een stoornis optreedt in de normale ontwikkeling van het bot. Er treedt een probleem op in de normale verbening van kraakbeen naar bot tijdens de groei van dat bot, waarbij er stukken kraakbeen of stukken bot en kraakbeen loskomen op bepaalde plaatsen in een gewricht. Opvallend hierbij is dat in één bepaald gewricht die stukken bot steeds op dezelfde plaatsen loskomen. Waarom precies daar, op steeds diezelfde locaties, is niet bekend. Wanneer kan ik weten of mijn paard OCD heeft? Vanaf je veulen twaalf maanden oud is. Als een paard geen OCD-fragmenten heeft in zijn gewrichten op de leeftijd van één jaar, zal hij ook nooit OCD meer krijgen. Kan OCD spontaan verdwijnen? Enkel tussen de leeftijd van drie en negen maanden oud kunnen OCD-fragmenten die zich gevormd hebben, terug vast-
Hoe kan ik weten of mijn paard OCD heeft? Dit kun je enkel met zekerheid weten door een radiografische screening te laten uitvoeren van de kogels (vooraan en achteraan), sprongen en knieën. Met tien röntgenfoto’s kun je perfect weten of je paard OCD vrij is. Verder zijn er een aantal symptomen die kunnen wijzen op OCD. Je kunt de aandoening vermoeden bij veulens of jaarlingen als plots een gewricht gaat opzetten. Manken is eerder een zeldzaamheid bij jongere paarden, tenzij de fragmenten gaan rondzweven in het gewricht. Manken is wel frequent op oudere leeftijd na verschillende jaren werken met OCD-fragmenten in een gewricht. Wat ligt er aan de basis van het ontstaan van OCD bij onze sportpaarden? De aandoening is multifactorieel, dit betekent dat verschillende factoren bepalen of een veulen al of geen OCD zal krijgen tijdens de eerste maanden van zijn groei. Een belangrijke oorzaak is waarschijnlijk erfelijkheid (de schatting is ± 30% erfelijkheidsgraad), het veulen ontwikkelt dan OCD, omdat één van de ouders of grootouders OCD had of drager was van
CA P ap ri l 2009
3
v e t e r i n a i r
Duidelijk opgezette sprongen bij een jaarling.
OCD. Daarnaast zijn verschillende andere factoren belangrijk in de ontwikkeling van OCD zoals snelle groei, onvoldoende of te veel geforceerde beweging van het jonge veulen, te veel en te krachtig bijvoeren van veulens en onevenwichtige voeding (koper tekort, zink overschot). Wat doen OCD-fragmenten in een gewricht? De gevolgen van OCD-fragmenten in een gewricht zijn zeer verschillend en kunnen variëren van absoluut geen beschadiging tot erge artrose in het gewricht. Alle kniefragmenten en kogelfragmenten met uitzondering van de kootbeenleuningfragmenten of plantaire osteo-chondralfragmenten kunnen op termijn het kraakbeen beschadigen met manken tot gevolg. Een sprong-OCD levert meestal geen problemen op, zolang de sprong niet is opgezet. Is de sprong wel opgezet, dan wijst dit op ontsteking en beschadiging van dat gewricht op termijn. Het spreekt voor zich dat paarden met OCD die op een hoger niveau moeten werken ook sneller kraakbeenschade en gewrichtsontsteking oplopen. De OCD-fragmenten irriteren het gewricht en laten ontstekingsstoffen vrijkomen in dit gewricht. Hierdoor is het normale milieu in het gewricht aangetast, wordt het gewrichtsvocht minderwaardig en komt de voeding van het kraakbeen in het gehele gewricht in gedrang. Dit is geen probleem wanneer het paard niet of weinig moet werken, maar indien dit gewricht regelmatig ‘sportief’ belast wordt, geeft dit op termijn aanleiding tot stramheid, milde tot erge gewrichtspijn, onregelmatig lopen en prestatieverlies. Hoe zit het nu precies met de symptomen van deze aandoening? Indien het OCD-letsel problemen veroor-
4
C AP ap ril 2 0 0 9
Duidelijk opgezette linkerknie van een jaarling.
zaakt, dan is het eerste zichtbare symptoom dikwijls een opzetting van het aangetaste gewricht zonder kreupelen. In de kogelgewrichten is dat minder duidelijk te zien, in de sprong is dit zeer duidelijk te zien. Daarna komt dan de klacht van stijf bewegen, minder belasten van het gewricht met prestatieverlies en uiteindelijk zal het paard gaan kreupelen. Bij de jonge paarden (jaarling tot zadelmak zijn) met OCD in het spronggewricht komt manken nauwelijks voor, zelfs niet wanneer het gewricht duidelijk opgezet is. Het kreupelen blijft dikwijls beperkt tot deze gevallen waar de fragmenten vrij zwevend zijn geworden en een belangrijke ontsteking hebben veroorzaakt in dat gewricht. Paarden met OCD in het kniegewricht
Artroscopisch beeld van een knie tijdens operatie voor OCD. Je kunt duidelijk een verheven stuk bot en kraakbeen zien dat los zit van het normaal mooi wit en vlak kraakbeen. Dit verheven stuk bot is de OCD.
vertonen vaak een opzetting van het kniegewricht en op termijn onregelmatig draven en galopperen en soms duidelijk kreupelen. De meeste paarden met OCD in de knie die niet mank zijn als jong paard, zullen na enkele jaren sporten - dus op oudere leeftijd (> 8 jaar, soms vroeger) wel beginnen kreupelen. Waarom moeten we OCD chirurgisch behandelen bij sportpaarden? De voornaamste reden om OCD te behandelen is het voorkomen van artrose en chronische gewrichtsontsteking in de aangetaste gewrichten. Deze zullen immers op latere leeftijd aanleiding geven tot manken en prestatieverlies. Niet elk paard met OCD krijgt artrose in het aangetast gewricht,
Artroscopisch beeld van een OCD-fragment in de knie bij een jaarling dat nog vrij goed vast zit en nog geen letsels heeft veroorzaakt.
v e t e R i n a i r
maar het risico is groot. Eenmaal de fragmenten weggenomen zijn uit het gewricht, verdwijnt de bron van irritatie. Het is daarom logisch dat je betere resultaten kunt bereiken met preventieve chirurgie hij een jong paard. De kans op blijvend letsels in het gewricht is dan veel kleiner. Welke OCD op welke leeftijd moet behandeld worden wordt best besproken met je dierenarts in samenspraak met een ervaren orthopedische chirurg. Een ervaren orthopedisch chirurg kan het slaagpercentage beter inschatten voor elk gewricht, afhankelijk van de locatie en de uitgebreidheid van het letsel. Wat is de beste chirurgische behandeling voor OCD? De beste behandeling van is via een kijkoperatie. Eén of meerdere gewrichten kunnen in één narcose/operatie uitgevoerd worden. Met dergelijke kijkoperaties, ook artroscopies genoemd, wordt een camera via een kleine insnede van 5mm
Wat is de prognose van het sportpaard na de behandeling? Over het algemeen zijn de resultaten na een artroscopische behandeling zeer goed, op voorwaarde dat de ingreep kan plaatsvinden voordat er belangrijke kraakbeenveranderingen plaatsvinden, zoals harig uitgerafeld kraakbeen, kraakbeenverdunning en kraakbeenerosies. Kraakbeen is echter niet zichtbaar op een röntgenfoto, de toestand daarvan dus ook niet! Vandaar weeral: preventief opereren op jonge leeftijd geeft de beste resultaten. De beste resultaten worden bekomen wanneer de paarden op jonge leeftijd (± 1.5 jaar oud) geopereerd worden en dus niet op drie- of vierjarige leeftijd na het zadelmak maken of nog later na enkele jaren sporten. Dit is vooral belangrijk bij OCD in de kniegewrichten, waar je duidelijk betere resultaten boekt, wanneer de operatie plaatsvindt in de leeftijd van twaalf tot achttien maanden.
"De meeste paardenmet OCD in de knie zullen pas kreupel gaan lopen na enkele jaren sporten" in het gewricht gebracht. Op deze manier kan het gewrichtskraakbeen geïnspecteerd worden en kunnen de OCD-letsels in beeld gebracht worden. Via een tweede steekopening worden - met behulp van speciale instrumenten - de fragmenten losgesneden en verwijderd. Belangrijk is dat al het los liggend en slechte kraakbeen verwijderd wordt om een goede genezing met nieuw kraakbeen mogelijk te maken. De revalidatie na een operatie varieert van ongeveer vier weken tot drie maanden afhankelijk van het aangetaste gewricht en de uitgebreid van de letsels. Met meer dan twintig jaar ervaring en meer dan driehonderd artroscopische ingrepen per jaar en het meest gesofisticeerde instrumentarium ter onze beschikking, heeft het chirurgisch team van Dierenkliniek De Bosdreef een grote expertise opgebouwd in de behandeling van OCD bij sportpaarden.
Kun je op de röntgenfoto zien dat het paard geopereerd werd en hoe wordt dit beoordeeld op een keuringsonderzoek voor aankoop of een keuringsonderzoek voor opname in de verzekering? Wat het spronggewricht en het kniegewricht betreft moet je er vanuit gaan dat - wanneer de correcte röntgenfoto’s beoordeeld worden door specialisten - zij vrijwel altijd kunnen zien (of althans het sterke vermoeden zullen hebben) dat het paard geopereerd is geweest aan OCD. In de kogelgewrichten is dit zelden te zien. Bij een keuringsonderzoek voor aankoop als sportpaard of een keuringsonderzoek voor opname in de verzekering is dit geen probleem, mits aan enkele voorwaarden voldaan wordt. In eerste instantie moet het paard correct zijn op het bewegingsonderzoek. In tweede instantie moet er een bepaalde periode verlopen zijn tussen de operatie en de beoordeling. Deze periode
Zeer groot vrij zwevend OCD-fragment in de rechterknie. Dit kan gebeuren wanneer een paard met te lang blijft rondlopen met OCD. De fragmenten komen los en gaan ronddwalen in het gewricht. Tijdens dit ronddwalen beschadigen ze het kraakbeen op verschillende plaatsen.
Dit is een typisch radiografisch beeld van OCD in de knie in een jaarling. Je ziet een nis in het bot met daarin losse fragmenten.
is verschillend en is afhankelijk van het geopereerde gewricht. Voor een kogelgewricht of spronggewricht dat tijdens de operatie vrij was van artrose is een periode van drie maanden wellicht voldoende. Voor een kniegewricht die artroscopisch behandeld werd aan OCD wordt een periode van zes maanden aanbevolen. Een gedetailleerd operatieverslag van de operatie kan veel informatie geven over de toestand van het gewricht op moment van operatie. Checklist 1. Jaarlingen radiografisch laten onderzoeken tussen de leeftijd van twaalf en achttien maanden om te weten of hij OCD heeft. Vroege detectie maakt snellere interventie met betere resultaten mogelijk. 2. Indien OCD of fragmenten gevonden worden, moet de urgentie van het
CA P ap ri l 2009
5
v e t e r i n a i r
eventueel verwijderen van deze fragmenten besproken worden met de dierenarts, best in overleg met een orthopedisch chirurg. 3. OCD in de sprong. Het fragment hangt enkel vast met een dunne fibreuse band. Het vraagt niet veel verbeelding om te begrijpen dat één bruuske beweging in het gewricht tijdens het sporten het bandje kan doorbreken, waardoor het fragment gaat ronddwalen in het gewricht.
OCD-fragment in de sprong. Het fragment zit zo los dat een tik met de naald genoeg is om het los te maken. Gelukkig werd dit paard als jaarling gescreend voor OCD en behandeld voordat de fragmenten schade konden veroorzaken.
Röntgenbeeld van een klassieke OCD in de sprong. Een vrij groot fragment is zichtbaar.
6
C AP ap ril 2 0 0 9
4.
K niegewrichten worden het best geopereerd in de leeftijdsperiode van twaalf tot achttien maanden. Het functioneel herstel als sportpaard is dan veel beter. S pronggewrichten worden best geopereerd vanaf het moment dat de sprong begint op te zetten. Een preventieve operatie voor het paard zadelmak gemaakt wordt, is aan te raden.
5.
K ogelgewrichten worden het best geopereerd tussen de leeftijd van één en drie jaar. Hoe langer je wacht, hoe meer kans op kraakbeenletsels.
6.
O CD wordt in het algemeen niet geopereerd vóór de leeftijd van twaalf maanden, tenzij de fragmenten vrij zwevend zijn of als het gewricht heel erg opgezet en pijnlijk is ondanks enkele weken stalrust.
7.
O CD in de kogel en sprong veroorzaken over het algemeen geen manken bij een jong paard. Pas na
verschillende jaren werken veroorzaken de OCD-fragmenten een veralgemeende artrose (kraakbeenkrassen) in het gewricht. Dit leidt tot stramme en pijnlijke gewrichten, verminderde prestatie met uiteindelijk manken tot gevolg. 8.
K nie-OCD veroorzaakt op termijn vrijwel steeds manken. Consulteer zo snel mogelijk een ervaren orthopedisch chirurg om de uitkomst van een artroscopische behandeling te bespreken.
9.
P reventief radiografische screenen en preventief artroscopisch verwijderen van de fragmenten verlengt de sportcarrière van paarden met OCD en vergemakkelijkt de verkoop.
10. D e houding en gedachte ‘Ik wacht tot mijn paard zadelmak is en laat zien wat hij/zij kan vooraleer radiografisch te screenen op OCD’ is verkeerd. De paarden zijn dan minimaal al drie jaar oud en permanente beschadiging van het kraakbeen kan al aanwezig zijn, waardoor de duur van zijn sportcarrière beperkt wordt, zelfs al heeft het paard een succesvolle kijkoperatie ondergaan. ■
Artroscopische operatie van een knie met OCD. Bemerk hoe steriel de patiënt wordt afgedekt om post operatieve infecties te voorkomen.
