Hechting Kinderen ler en van hun leven. Als een kind opgroeit met kritiek leert het veroordelen. Als het kind opgroeit met vijandigheid leert het vechten. Als het kind belachelijk wordt gemaakt leert het verlegen zijn. Als een kind zich moet schamen leert het zich schuldig te voelen. Als een kind opgroeit met verdraagzaamheid leert het geduldig te zijn. Als een kind opgroeit met aanmoediging leert het zelfvertrouwen. Als een kind vaak geprezen wordt leert het waarderen. Als een kind eerlijk wordt behandeld leert het rechtvaardigheid . Als een kind veilig opgroeit leert het vertrouwen hebben. Als een kind goedkeuring krijgt leert het zichzelf aardig te vinden. Als een kind acceptatie en vriendschap ervaart leert het liefde in de wereld te vinden!
1
Voordat ik kinderen kreeg heb ik de opleiding Kinderverzorging /Jeugdverzorging gedaan en heb ik met geestelijk gehandicapten gewerkt. Door het krijgen van mijn 3 kinderen en vanuit mijn vak als ‘beroepsopvoedster’ heb ik de belangstelling en nieuwsgierigheid ontwikkeld voor de emotionele ontwikkeling van het kind en wat dat betekent voor de rest van zijn/haar leven. Door mijn onderzoek naar het belang van hechting, tijdens mijn opleiding Integratieve Psychotherapie, heb ik mijn visie/missie ontwikkeld om preventief hulp te willen bieden aan het kind en de ouder. Wat is hechting? Hechting is van belang voor een gezonde ontwikkeling van de herse nen. Vroege ervaringen veranderen de verbindingen van de zenuwcellen met de hersenen en de daarmee de stofwisselingsprocessen in de hersenen, en dit met een blijvend effect. De kwaliteit van de relatie met de moeder beïnvloedt in grote mate de ze processen en de structuur van de hersenen en daarmee het e motioneel, sociaal en intellectueel functioneren. Veilige hechting leidt tot betere emotionele e n soc iale he rsenen De ontwikkeling van de hersenen is afhankelijk van zijn relaties met andere mensen die beschikbaar zijn. Wanneer de relatie gedomineerd wordt door plezierige interacties zijn de ouder en de baby zonder het zich te realiseren bezig met de opbouw van de hersenen van de baby en zijn ontwikkeling tot zelfregulatie en complexe sociale interacties . Het gaat om het volgende: Liefdevol vastgehoude n worden is de beste stimulans om te groeien, meer nog dan borstvoeding. Wanneer we vastgehouden worden weten we dat we gesteund worden door anderen. Daarnaast is oogcontact de grootste bron van informatie over de gevoelens en intenties: gevoelens zijn op het gezicht af te lezen. In de babytijd helpen deze blikken en glimlachjes bij de groei van het brein. Positieve blikken vormen de meest wezenlijke prikkels voor de groe i van het socia le, emotionele inte lligente brein: Als verzorgers goed zijn afgestemd op het kind, kunnen ze de huidige emotionele staat van het kind aflezen en goed verwoorden. De meeste emotionele herinneringen uit de babytijd worden opgeslagen in primit ieve systemen. Zij vormen de achtergrond van ons leven, of te wel onze ‘printplaat’, onze’ blauw druk’. De kwetsbaarheid van de baby begint vroeg; namelijk al in de baarmoeder. In deze fase zijn de elementen van het brein die verantwoordelijk zijn voor de reactie op stress, al de meest kwetsbare delen van het brein. De stressrespons van de foetus in ontwikkeling wordt al tijdens de zwangerschap gevo rmd en is ook gevoelig voor de gezondheidstoestand van de moeder. Het wekt eigenlijk geen verbazing dat de foetus zo kwetsbaar is voor de geestelijke en lichamelijke gesteldheid van de moeder, want haar lichaam is tijdelijk het lichaam van de foetus. Haar eetgewoonten en haar stressniveau worden de zijne. Dat betekent dat ze – langs erfelijke wegen – haar eigen overgevoelige stressrespons aan haar baby kan doorgeven. De baby is tot een vorm van bew ustzijn in staat, bewust zijn is leren uit ervaring. Die ervaring wordt opgedaan vanuit de symbiose, het leven in je moeder. Een foetus wordt gemarineerd door de psyche en lichaam van de moeder; de prenatale fase is een hechtingsrelatie met de moeder als primaire hechtingsfiguur. De baby heeft een geheugen en geboorte is een overgang; geboren worden is een vorm van onthechting.
2
Er is niets zo belangrijk om echt gehoord en gezien te zijn door de moeder! Baby’s maken weinig fouten, zij ruiken de moeder. De baby herkent de moeder aan stem en geur, en als de baby de moeder voelt is de hartslag, ademhaling en temperatuur sneller in orde. We weten allemaal dat roken en alcohol drinken tijdens de zwangerschap de gezondheid van de foetus bedreigen; dat roken angst genereert in de foetus, dat gezonde voeding belangrijk is in de zwangerschap; dat omega-3 vetten de groei van de hersenen bevorderen, enz. Het is daarom ook goed te weten dat hechting prenataal begint. Hoe kunnen dergelijke vroege hechtingservaringen onthouden worden? Nieuwe bevindingen uit de neurowetenschappen, de celbiologie en de prenatale psychologie tonen aan dat de mens beschikt over meerdere vormen van geheugen. Naast het ‘expliciete‘ bewuste geheugen beschikken we ook over een celgeheugen dat zich ve rtaalt in lic haamsgehe ugen. Dat is het geheugen waarmee we herinneringen kunnen ophalen tot ongeveer ons 2e jaar. Zogenaamde primitieve informatie, die opgeslagen wordt in de lagere hersengebieden, speelt altijd een rol in ons geheugen. Primit ieve sensaties en emoties domineren onze gedacht en. Bovendien zijn onze emoties ouder dan onze gedachten en gedachten kunnen onze gevoelens niet veranderen. Dit geldt zeker voor baby’s van wie de cognitieve mogelijkheden, om aan traumatische ervaringen rationele betekenis te geven nog zeer beperkt is. Hoe deze mechanismen allemaal precies werken is volop in onderzoek. De emotionele afstemming tussen moeder en baby, als ook de verstoringen in deze afstemming leiden tot een ‘woordenloze blauwdruk van het emotionele leven’ van de baby. Geboorte – eerste aanraking. Dit is een heel belangrijk moment. Tijdens de geboorte gaan moeder en kind samen door het pijnlijke proces van deze ingrijpende biologische en psychologische overgang, waarna ze samen na afloop de bevrijding, de oplichting en de vreugde ervaren. De realiteit is vaak anders. Een hoog percentage van de geboortes kunnen min of meer als traumatisch beschouwd worden voor de baby. Het is vaak een ‘ongemakkelijke waarheid’ die door veel artsen, hulpverleners en ouders ontkend wordt. De baby wordt geacht geen pijn te ervaren, of er toch geen herinnering aan overgehouden te hebben. Niets is minder waar: ons lichaam ‘herinnert’ zich onze geboorte met grote nauw keurigheid. Een geboorte is een potentieel gevaarlijke situatie voor emotionele beschadigingen. Basispatronen van reacties op stress en de vorming van angsten, kunnen tijdens de geboorte gevormd worden. Echter, hoe meer de vrouw zich verbonden voelt met het geboorteproces en met haar kind, des te beperkter zijn de traumatische gevolgen.
Inprentingsmoment. De eerste blik. Er kan een geweldige kracht uitgaan van het eerste contact tussen moeder en baby. De eerste minuten en uren samen, zijn voor zowel de moeder als voor het kind bepalend voor hun hechtingsrelatie. Interventies van de arts, hoe noodzakelijk soms ook, verstoren dit proces en leiden tot onthechting. De conclusie kan niet anders zijn dan dat er een vorm van prenataal geheugen bestaat, opgeslagen in het lichaamsgeheugen, en dat de emotionele toestand van de moeder tijdens het prenatale leven van haar kind van grote betekenis is . Wij (alle aanstaande ouders, hulpverleners) moeten weten dat het babybrein extreem gevoelig is voor alles wat het kind pre- en postnataal meemaakt. Daarbij denk ik dat de geboorte een proces is waar de moeder meer bew ust kan worden gemaakt van ‘los laten’ van het kind om niet in de pijn te gaan hangen.
3
Oude rs geven hun ge hechthe id door.. Baby’s hebben een moeder/verzorger nodig die zich zo sterk met hen identificeert dat zij (hij) de behoeften van de baby voelt als haar (zijn) eigen behoeften. Verzorgers die niet met hun baby kunnen meevoelen, doordat het hen moeite kost hun eigen gevoelens op te merke n en te reguleren, lopen het risico dit regulatieprobleem door te geven aan hun eigen baby. Wanneer ouders de stemmingen van de baby goed volgen en er snel op reageren zodat hij zich weer goed voelt, kunnen gevoelens stromen en opgemerkt worden. Ze kunnen daardoor in het bewustzijn komen. Met andere woorden: helpen gevoelens te reguleren en het kind te helpen zich weer in orde te voelen. De kinderen die zonder deze verwachting opgroeien, worden door onderzoekers naar hechting beschouwd als ‘onveilig gehecht’. Ouders die zelf veilig gehecht zijn of hun verleden al hebben verwerkt, voeden hun kinderen meestal ook veilig op. Vermijdende ouders, die gereserveerd gehecht zijn, voeden hun kinderen meestal oo k vermijdend op. Gepreoccupeerde (verlatingsangstige en jaloe rse) ouders krijgen dikw ijls ambivalent (tegenstrijdige gevoelens) gehechte kinderen, die wel troost zoeken, maar tegelijkertijd onbestemd boos lijken te blijven. Als voorbeeld wordt gegeven dat depressieve moeders zeer weinig positieve interacties bieden. Ongeveer veertig procent van de tijd zijn ze niet responsief of afwezig. Baby’s protesteren het meest wanneer de aandacht van de moe der uitgeschakeld is, alsof dit nog ondraaglijker is dan mishandeling. Het is duidelijk dat ouders daadwerkelijk een emotiecoach moeten zijn. De ouder kan de baby helpen om zich bewust te worden van zijn eigen gevoelens en dat gebeurt door babytaal met hen te spreken, woorden en gebaren te benadrukken en te overdrijven. De baby kan zich dan realiseren dat zijn ouders hem zijn eigen gevoelens ‘tonen’. Meestal vindt dit proces plaats zonder dat men zich daarvan bew ust is. Maar wanneer de verzorger/hulpverlener geen gemakkelijke relatie heeft tot haar eigen gevoelens, is ze niet goed in staat dit doeltreffend te doen. We kunnen concluderen dat de gehechtheid van de ouders zelf, een belangrijk setpoint is van ‘hoe de kinderen zich ontwikkelen’ en op welke manier ze gehecht raken. Dat ‘verbonden voelen’, ‘aandacht’ krijgen, ‘reguleren van gevoelens’ en ‘interactie’ belangrijke tools zijn om preventief te werken bij het ontstaan van ontwikkelingsproblemen/stoornissen. Hieruit komt mijn stelling naar voren dat het eerst belangrijk is dat aanstaande ouders kennis nemen van de ontwikkeling van het kind in de pre- en postnatale periode en de eerste jaren van hun leven. Daarbij is het belangrijk dat ouders bew ust gemaakt worden met de eigen gehechtheid. Als er erkenning bestond voor het feit dat enkele van de verklaringen voor depressie in de babytijd liggen, dan was er misschien ook meer animo om die bij de eerste gelegenheid te behandelen; door meer steun te bieden aan jonge ouders of door jonge kinderen de regulerende vaardigheden en het emotionele vertrouwen te bieden die ze zo nodig hebben. Wanneer dat mogelijk gemaakt wordt is er een kans om preventief te werken. Wat kun je doe n? Terug naar de start: fysiologisch maakt de baby grotendeels nog deel uit van het lichaam van de moeder. Hij is afhankelijk voor zijn voeding vanwege haar melk, voor de regulatie van zijn hartslag en zijn bloeddruk en voor zijn immuniteit. Zijn spieractiviteit wordt gereguleerd door haar aanrakingen, net zoals zijn hormoonspiegel. Haar lichaam houdt de baby warm en zij verjaagt zijn stresshormonen door hem aan te raken en te voeden. Het moeilijke aan baby’s is dat ze deze zorg bijna voortdurend nodig hebben en dat gedurende vele maanden. Een zware taak dus.
4
Je maakt jezelf niet populair door te verklaren hoe groot de verantwoordelijkheden van het ouderschap zijn. Vrouwen hebben wanhopig strijd moeten voeren om te bewijzen dat ze op de werkvloer gelijk zijn aan mannen. Zij willen zich niet schuldig voelen over het feit dat ze hun carrière aanhouden en iemand anders betalen om voor hun baby te zorgen. Daarentegen kan een positieve ondersteuning van ouders wel helpen om iets van het defensieve gedrag af te zwakken, dat vicieuze cirkels en een onvermogen om gevoelens goed te reguleren over de generaties heen in stand houdt. Wanneer vrouwen bewust zijn waarvoor ze kiezen, kúnnen ze ook kiezen. Daarvoor is kennis van hechting van essentieel belang. Duidelijk is dat goede ouderlijke zorg kan compenseren, ongeacht het temperament van de baby. Wanneer er in de babytijd geen positieve relatie wordt gevormd, zal de volgende fase veel moeilijker zijn. Deze ervaringen worden op een fysiologisch niveau ook in de hersenstructuur en de hersenchemie ‘ingeprent’. Belangrijk hierin is dus om zo vroeg mogelijk te starten met kennis overdragen aan aanstaande ouders en hulp bieden aan de ouder met een baby waarmee de regulatie/hechting niet goed verloopt. Het is belangrijk om aanstaande ouders de kennis t e leren die herstel van hechting teweegbrengt. Het volgende is dan ook zeker belangrijk om inzicht te krijgen in de belevingswereld van de baby. De baby vertelt veel, alleen staan wij daar zo ver vanaf! In elke vorm van begeleiding van baby ’s lijkt het belangrijk dat de baby de ruimte en de ondersteuning krijgt om zijn verhaal te ‘vertellen’. De baby vertelt zijn verhaal via zijn lichaam en ideaal gezien ‘spiegelt’ zijn moeder zijn boodschap. Hij brengt zijn behoeften en gevoelens tot uitdrukking via zijn beschikbare mogelijkheden. Baby’s eisen niet, zij manipuleren niet, zij zenden signalen uit die weergeven wat zij nodig hebben. Huilen in al z’n variaties is de taal van de baby om te zeggen dat het niet goed met hem gaat! De baby verwacht van zijn omgeving dat deze hem begrijpt, dat zijn verhaal gehoord en begrepen wordt. Daarvoor moet de moeder of vader/hulpverlener, zich leegmaken om zo open te kunnen staan voor de dialoog met de baby. In de hechtingstheorie wordt dit emotionele beschikbaarheid genoemd. De signalen die de baby gebruikt kunnen ingedeeld worden in: gebruik van de stem, mimiek, alertheid, lichaamshouding en lichaamsbewegingen. Met zijn stem kan de baby verschillende gemoedstoestanden tot uitdrukking brengen. Huilen is de bekendste vorm va n stemgebruik als communicatiemiddel. De lichaamshouding is ook een krachtig signaal aan de omgeving. Open of gesloten lichaamshouding verraadt de innerlijke gevoelstoestand van de baby. Bewegen is ont moeten. De bewegingen van de baby zijn ook een indicatie voor zijn gemoedstoestand. Behoefte-huilen: We kennen dit huilen als de baby honger heeft, vermoeid is, slaap heeft of last van krampjes heeft. De baby geeft ook signalen dat hij behoefte heeft aan de nabijheid van zijn moeder, aan haar warmte, aan haar veiligheid.. Het is onmogelijk om een baby te verwennen! Als zijn signalen worden genegeerd zal het huilen toenemen uit frustratie, ongeduld en ongemak. Zoals Maslow het uitdrukte, een baby heeft geen honger, hij is honger. Als een behoefte niet voldoende of tijdig wordt vervuld dan komt zijn hele organisme in het teken te staan van deze onvervulde behoefte. Als het vertrouwen in zijn omgeving ondermijnd wordt, neemt ook zijn zelfvertrouwen af. Trauma-huilen: Naast behoefte-huilen kan een baby via zijn huilen ook aangeven dat hij pijn heeft; niet omdat hem pijn wordt gedaan, maar omdat hij zich via het huilen wil bevrijden van zijn oude pijn.
5
Trauma-huilen is een vorm van loslaten van innerlijke spanning, het verwerken van opgelopen belastingen of trauma’s. Deze vorm van huilen is veel krachtiger en krijsender en gaat gepaard met angst en paniek, die goed in de oogjes van de baby te zien zijn. Bij trauma-huilen heeft de baby meer spanning in zijn lichaam, de neiging om zich te overstrekken, zijn vuistjes zijn vaak gebald en de bewegingen van armpjes en beentjes nemen sterk toe. Via het trauma-huilen vertelt de baby zijn verhaal over wat hij tot nu toe in zijn leven ervaren heeft. (denk aan geboortetrauma’s, zoals keizersnede/stortbevallingen/vacuümpomp, waardoor de hechting niet goed tot stand gekomen is, de baby niet goed de emoties rond heeft kunnen zetten, om welke reden dan ook.) Belangrijk is dat deze ontlading alleen maar kan optreden als de baby zich gesteund en gedrage n voe lt door een omgeving die zijn trauma onderke nd en hem de veiligheid en bescherming biedt die hij nodig heeft om zijn pijn toe te laten. Met nadruk wordt gesteld dat een baby die trauma-huilt nooit alleen gelaten mag worden. Als dat wel gebeurt dan zal zijn huilen snel verstommen en stopt de baby met huilen, misschien voorgoed. Het beleven van zijn pijn wordt onmogelijk, met als gevolg dat elke pijn in de rest van zijn leven afgeweerd moet worden. Een goede manier is ‘spreken met de baby’. Dit spreken met de baby over zijn concrete ervaringen kan door ouders en andere hulpverleners gebruikt worden om baby’s te helpen bij de ontlading van opgebouwde spanning. Het ‘spreken’ is een vorm van spiegelen. Niet de woorden op zichzelf, maar de gevoelsmatige betekenis die met de woorden wordt uitgedrukt wordt door de pasgeborene begrepen. De woorden raken aan zijn gevoel en daarmee aan zijn lichaam. Taal, gevoel en lichaam zijn met elkaar verbonden. Belangrijke spelregel is: gevoelens die geuit en gedeeld kunnen worden, kunnen een plaats krijgen in de belevingswereld van de baby. Gevoelens, die niet geuit en niet gedeeld kunnen worden gaan zich versterken of worden vervormd. Is het zinvol eerst aan eige n hechting te we rken? Het is belangrijk om vroeger te starten met de bewustwording dan de prenatale fase. Hiermee wil ik het belang van ‘bewust ouderschap’ aangeven. De kwaliteit van goede ouderlijke zorg is sterk afhankelijk van de kwaliteit van het leven van de ouders. Hier hebben we te maken met een taboe omdat het emotionele leven van de ouders een diepgaande invloed heeft op hun kinderen, en daar loop je niet mee te koop. Toch dienen ouders zich bewust te worden van het verloop van hun eigen kindertijd. Wat zij als kind gemist hebben of wat hen als kind is aangedaan werkt door in hun relaties naar ande ren, vooral naar hun kinderen. Het eigen kind is het eerste slachtoffer van de eigen onverwerkte miskenningen uit de kindertijd. Zij zijn zeer bruikbare objecten voor de herhalingsdrang naar liefde en herkenning. Deze drang kan zo ver gaan dat de ouder veiligheid zoekt bij het kind. Dan zou je kunnen zeggen dat er maar één optimale opvoedingshulp is: afrekenen met het eigen onbewuste verleden! Bewustwording houdt ook in dat ouders begrijpen dat de emotionele problemen van hun kinderen hun eigen problemen weerspiegelen. Het kind problematisch verklaren en zelf buiten schot blijven, verhult de eigen problematiek en leidt nooit tot verwerking. Het is niet gemakkelijk om de eigen blinde vlekken te zien. Toch kan met hulp het contact hersteld worden met de eigen gevoelens, en zo ook het contact met de beleving van het kind. Beschikbaarheid (empathie) kan niet aangepraat of afgedwongen kan worden. Empathie kan wel groeien door meer en meer in contact te komen met de eigen vroegkinderlijke miskenning. Hier kan ik als Integratief therapeut veel werk verrichten. Wanneer er gewerkt wordt met ouders die een kinderwens hebben, zou je kunnen stellen dat je met Integratieve Psychotherapie de hechtingsproblemen mee helpt oplossen. In
6
feite vang je 2 vliegen in 1 klap, de ouder wordt geholpen met zijn/haar problemen en direct werk je preventief. In de preventie van hechtingsproblemen lijkt de nadruk te moeten liggen op bewust ouderschap. Aandacht voor een goede hechting is belangrijker dan het geven van adviezen en tips. Ook preventieve voorlichting geven over competent ouderschap kan veel leed voorkomen. De optimale opvoedingshulp is afrekenen met het eigen onbewuste verleden! Het is belangrijk om bij ouders een ‘innerlijk kompas’ te ontwikkelen dat hen de weg wijst. Dan hoeven zij niet terug te vallen op deskundig advies of - onbewust - de aanpak van hun eigen ouders te herhalen. Naast kennis over de basisveiligheid, zoals een welkome plek, steun in de vorm van liefdevol vasthouden, ten aller tijde aanwezig om te kunnen reguleren, voeding in vraag en aanbod, vrijheid van bedreiging, grenzen aangeven en spiegeling, (wat samen het exploratiesysteem omvat), kan er ook gewerkt worden met allerlei therapeutische technieken. Ook zijn visualisaties en ontspanningsoefeningen goed bruikbaar wanneer de moeder zwanger is. Ze zijn gevoelig voor suggestie en de moeder leert om tijdens de bevalling de baby ‘los te laten’. Dit kan een soepelere bevalling tot gevolg hebben. Wanneer de moeder in de eigen pijn gaat hangen, voelt het kind zich in de steek gelaten. Het is belangrijk om voor de bevalling de vrouw te leren contact te maken met haar opgroeie nde kindje in haar buik. Hier is Hypnothe rapie voor zwangere n een uitkomst. Zie folder. Het is van belang dat er een goede samenwerking is tussen de reguliere gezondheidszorg (huisartsen, verloskundigen, kraamhulp) en het aanvullende circuit (hypno-/integratief therapeut.) Vooral de huisarts is de aangewezen persoon om vroegtijdig door te verwijzen bij mensen met psychische problemen die een kinderwens hebben. Het is een mythe dat wij als ouders van nature weten hoe we ons als vader en moeder moeten ‘gedragen’. Opvoeden, het begeleiden van kinderen naar de volwassenheid is niet eenvoudig. Terwijl voor alles in het leven een diploma nodig is, bestaat er voor het krijgen en opvoeden van kinderen geen enkele eis of opleiding. Conclus ie: Van Gandhi is be kend dat hij ooit tege n ee n oude r ze i dat als het op opvoede n aankomt, ‘wij de verandering moete n zijn die we bij onze kinde ren wille n zien’.
7
