Handleiding instrumentarium verkeersveiligheidsmonitor. Thérèse Steenberghen, Anuja Dangol, Diederik Tirry, Valerie Dewaelheyns RA

Handleiding instrumentarium verkeersveiligheidsmonitor Thérèse Steenberghen, Anuja Dangol, Diederik Tirry, Valerie Dewaelheyns RA-2015-009 9/11/2015

© Steunpunt Verkeersveiligheid Wetenschapspark 5 bus 6 | 3590 Diepenbeek Consortium UHasselt, KU Leuven en VITO

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder uitdrukkelijk te verwijzen naar de bron.

Dit rapport kwam tot stand met de steun van de Vlaamse Overheid, programma ‘Steunpunten voor Beleidsrelevant Onderzoek’. In deze tekst komen onderzoeksresultaten van de auteur(s) naar voor en niet die van de Vlaamse Overheid. Het Vlaams Gewest kan niet aansprakelijk gesteld worden voor het gebruik dat kan worden gemaakt van de meegedeelde gegevens. Het Steunpunt Verkeersveiligheid 2012-2015 voert in opdracht van de Vlaamse overheid beleidsondersteunend Wetenschappelijk onderzoek uit over verkeersveiligheid. Het Steunpunt Verkeersveiligheid is een samenwerkingsverband tussen de Universiteit Hasselt, de KU Leuven en VITO, de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek.

Steunpunt Verkeersveiligheid | RA-2015-009

Inhoudstafel Figuren.................................................................................................................................................... 5 Gebruikte afkortingen ........................................................................................................................... 6 Samenvatting ......................................................................................................................................... 7 English Summary .................................................................................................................................. 8

1

Startpagina ...................................................................................................................................... 9

2

Inleiding ......................................................................................................................................... 10

3

4

2.1

Context .................................................................................................................................. 10

2.2

Wat is de Verkeersveiligheidsmonitor? ................................................................................. 10

2.3

Doelstellingen van de Verkeersveiligheidsmonitor ................................................................ 10

Systeemontwerp........................................................................................................................... 12 3.1

Geografisch Content Management Systeem ........................................................................ 12

3.2

Logisch ontwerp..................................................................................................................... 12

3.3

Fysisch ontwerp ..................................................................................................................... 14

3.3.1

Datalaag .......................................................................................................................................... 14

3.3.2

Applicatielaag .................................................................................................................................. 15

3.3.3

Presentatielaag ................................................................................................................................ 16

Installatie ....................................................................................................................................... 18 4.1

Virtuele machine .................................................................................................................... 18

4.2

Reverse Proxy architectuur ................................................................................................... 18

4.2.1

Veiligheid ......................................................................................................................................... 19

4.2.2

Loadbalancing & High Availability .................................................................................................... 19

4.2.3

Caching............................................................................................................................................ 19

4.3 5

Gebruik van de Verkeersveiligheidsmonitor ............................................................................. 22 5.1

6

Virtual Host configuratie van de Reverse Proxy .................................................................... 19

Consultatie via de website door middel van Drupal Content Management System (CMS) .. 22

5.1.1

Verkeersveiligheidsmonitor: Homepage .......................................................................................... 22

5.1.2

Verkeersveiligheidsmonitor: Menu ................................................................................................... 22

5.1.3

Verkeersveiligheidsmonitor: Search ................................................................................................ 24

5.1.4

Verkeersveiligheidsmonitor: Geoloket ............................................................................................. 25

5.1.5

Verkeersveiligheidsmonitor: Nieuwe en gewijzigde indicatoren ....................................................... 25

5.1.6

Verkeersveiligheidsmonitor: Nieuws ................................................................................................ 25

5.1.7

Verkeersveiligheidsmonitor: Login ................................................................................................... 25

5.2

Consultatie via het Geoloket .................................................................................................. 25

5.3

Opzetten en beheren van de website .................................................................................... 26

5.3.1

Login als Admin ............................................................................................................................... 26

5.3.2

Verkeersveiligheidsmonitor: Admin .................................................................................................. 27

Strategisch beheer ....................................................................................................................... 28 6.1

Inleiding ................................................................................................................................. 28


6.2 6.2.1

Validatie en evaluatie van indicatoren ............................................................................................. 29

6.2.2

Nieuwe soorten indicatoren ............................................................................................................. 29

6.2.3

Strategie voor tijdreeksen ................................................................................................................ 29

6.2.4

Automatisatie ................................................................................................................................... 29

6.2.5

Richtlijnen met betrekking tot historiek en kwaliteit van gegevens ................................................... 30

6.3

7

Gebruikersbeheer .................................................................................................................. 30

6.3.1

Juridisch kader................................................................................................................................. 31

6.3.2

Basislagen ....................................................................................................................................... 31

6.3.3

Gebruik van indicatoren ................................................................................................................... 31

6.3.4

Formalisering van gebruiksovereenkomsten data & software.......................................................... 32

Operationeel beheer..................................................................................................................... 33 7.1

Inleiding ................................................................................................................................. 33

7.2

Een nieuwe indicator publiceren............................................................................................ 33

7.2.1

Algemeen stappenplan .................................................................................................................... 33

7.2.2

Technische specificaties data & metadata ....................................................................................... 34

7.2.3

Stap 1: inladen van geografische data ............................................................................................. 35

7.2.4

Stap 2: configuratie van WMS/WFS ................................................................................................ 37

7.2.5

Stap 3: configuratie dynamische kaart in CMS ................................................................................ 37

7.2.6

Stap 4: metadata toevoegen in CMS ............................................................................................... 38

7.2.7

Stap 5: laag toevoegen in het Geoloket ........................................................................................... 38

7.2.8

Indicatoren wijzigen en verwijderen ................................................................................................. 39

7.3 8

Strategisch beheer van indicatoren ....................................................................................... 29

Gebruikersbeheer .................................................................................................................. 39

Linked Data ................................................................................................................................... 40

Bijlage 1: Metadata fiche..................................................................................................................... 41


Figuren Figuur 1: Architectuur van het logisch ontwerp ..................................................................................... 13 Figuur 2: Fysisch ontwerp ..................................................................................................................... 14 Figuur 3: De reverse proxy architectuur ................................................................................................ 19 Figuur 4: Homepage .............................................................................................................................. 22 Figuur 5: Introductie ............................................................................................................................... 22 Figuur 6: Toegang tot indicatoren via risicodomeinen .......................................................................... 23 Figuur 7: Elementen van visualisatie per indicator ................................................................................ 23 Figuur 8: Thematische toegang tot indicatoren ..................................................................................... 24 Figuur 9: Toegang tot het Geoloket ....................................................................................................... 25 Figuur 10: Weergave van kaarten in het Geoloket ................................................................................ 25 Figuur 11: Navigatie doorheen de kaartenbibliotheek ........................................................................... 26 Figuur 12: Kaartweergave ..................................................................................................................... 26 Figuur 13: Aanpasbare legende ............................................................................................................ 26 Figuur 14: Een user account maken ..................................................................................................... 26 Figuur 15: Ingelogd als Admin ............................................................................................................... 27 Figuur 16: Menubalk voor het operationeel beheer .............................................................................. 27 Figuur 17: Stappen bij de publicatie van een indicator ......................................................................... 34 Figuur 18: Maken van connectie met de PostGIS server van de Verkeersveiligheidsmonitor en het gebruik van een PostGIS plug-in voor het importeren van shapefiles ..................... 35 Figuur 19: Connectie met PostGIS databank door middel van pgAdmin III software ........................... 36 Figuur 20: Geïmporeerde data bevindt zich onder de map ‘Public’ > Tables ....................................... 36 Figuur 21: Wijzigen van de beschrijving van een indicator of verwijderen van een indicator. .............. 39


Gebruikte afkortingen CMS

Content Management Systeem

GeoCMS

Geografisch Content Management Systeem

GIS

Geografisch Informatie Systeem

GNU General Public License

GNU General Public License of kortweg de GPL is een copyleftlicentie voor software die stelt dat je met de software mag doen wat je wilt, inclusief aanpassen en verkopen, mits je dat recht ook doorgeeft aan anderen en de auteur(s) van de software vermeldt.

GUI

Graphical User Interface

OGC

Open Geospatial Consortium

RDF

Resource Description Framework

SLD

Styled Layer Descriptor

VM

Virtuele Machine

WFS

Web Feature Service

WIKI

Een wiki is een applicatie waarmee webdocumenten door meer redacteuren samen kunnen worden bewerkt.

WMS

Web Map Service

XML

Extensible Markup Language

6 Steunpunt Verkeersveiligheid | RA-2015-009

Samenvatting Het verbeteren van de verkeersveiligheid in Vlaanderen vergt inzicht in de verkeersveiligheidstoestand op het terrein alsook in de potentiële en reële impact van het beleid. De analyse van verschillende soorten data levert hierbij waardevolle informatie op. Deze data worden echter gefragmenteerd beheerd door verschillende stakeholders, vaak ook op verschillende beleidsniveaus. Door data van heterogene oorsprong te harmoniseren in een consistente set van verkeersveiligheidsindicatoren, kunnen de beïnvloedende factoren beter begrepen worden, en is een meer proactief beleid mogelijk. De resulterende indicatoren-set bestaat daarom niet alleen uit ongevallenstatistieken, maar omvat een gebalanceerde mix van eindeffecten, context-, performantie- en beleidsindicatoren. Werkpakket 1 van het Steunpunt Verkeersveiligheid heeft als doel een consistente en coherente set van verkeersveiligheidsindicatoren te ontsluiten door middel van een verkeersveiligheidsmonitor. De verkeersveiligheidsmonitor heeft 3 hoofdfuncties: in de eerste plaats het opnemen van effect- en omgevingsindicatoren om een zicht te geven op de verkeersveiligheidstoestand en de drijvende krachten of ruimtelijke condities die de toestand beïnvloeden. Ten tweede is de monitor een instrument gericht op het evalueren van beleidsdoelstellingen, alsook het evalueren van de effectiviteit en efficiëntie van beleidsmaatregelen. Ten slotte dient de monitor ook als een communicatiemiddel beschouwd te worden die de voortgang van verkeersveiligheid rapporteert aan beleidsmedewerkers en specifieke doelgroepen. Dit rapport is een handleiding voor het instrumentarium van de Verkeersveiligheidsmonitor. De volgende thema’s komen aan bod: een korte inleiding, systeemontwerp, installatie, gebruik, strategisch beheer, operationeel beheer, publicatie van indicatoren als Linked Data. Deze handleiding is in de eerste plaats bedoeld voor applicatiebeheerders en ontwikkelaars die expertise hebben in de ontwikkeling en het beheer van Geo-ICT systemen. De gebruikte software van de verkeersveiligheidsmonitor is open source. De handleiding wordt ontwikkeld als een Wiki, waarin verschillende beheerders, ontwikkelaars en gebruikers de informatie kunnen editeren. Dit biedt de mogelijkheid om in de toekomst de monitor als een open instrument verder te ontwikkelen met meerdere gebruikers, zowel onderzoeksinstellingen, overheden, organisaties, bedrijven… , en deze ontwikkelingen te documenteren in een gemeenschappelijke Wiki-handleiding. Dit rapport is een momentopname, waarin de versie van de verkeersveiligheidsmonitor van april 2015 wordt weergegeven. De inhoud van het rapport is gegenereerd door de Wiki pagina’s te publiceren als een e-boek.


English Summary Title: Manual Instruments road safety monitor

The improvement of road safety in Flanders requires insight in the existing traffic safety conditions on the road as well as in potential and actual policy impacts. The analysis of various data provides valuable information for this purpose. However, the data are often fragmented and managed by different stakeholders and also at different policy levels. Harmonization of heterogeneous data in a consistent set of traffic safety indicators can help improve the understanding of influencing traffic safety factors and allow for more proactive policy. The resulting set of indictors not only includes accident statistics but a balanced mix of end-effects, context, performance and policy indicators. The purpose of Work Package 1 of the Policy Support Research Center for Traffic Safety is to develop a consistent and coherent set of road safety indicators accessible through the Traffic Safety Monitor of Flanders. The Traffic Safety Monitor has 3 main functions: first, to provide impact- and environmental indicators for insight into the traffic situation and the driving forces or spatial conditions affecting traffic safety. Second; the monitor is a tool to support evaluation of the policy objectives as well as evaluation of effectiveness and efficiency of policy measures. Finally, the monitor also serves as a communication tool to report the traffic safety progress to policymakers and specific target groups. This report is a handbook for The Traffic Safety Monitor instrument. The following themes are covered: a short introduction, system design, installation, operation, strategic management, operations management, publication of indicators as Linked Data. This handbook is primarily intended for application-managers and developers with expertise in the development and management of GEO-ICT systems. The software used for the monitor is open source. The handbook is developed as a Wiki where various managers, developers and users can add and edit the information. This offers the opportunity to further development of the monitor as an open tool in the future with multiple users such as research institutions, governments, organizations, businesses ... and to document these developments in a common Wiki. This report is a snapshot of the situation in April 2015. The content of the report was generated by publishing the Wiki page an e-book.


1

Startpagina

Welkom op de Verkeersveiligheidsmonitor. De Verkeersveiligheidsmonitor Vlaanderen is een centrale toegangspoort tot indicatoren voor de monitoring en de evaluatie van de verkeersveiligheid in Vlaanderen. Deze indicatoren dienen voor de ondersteuning van het Vlaamse verkeersveiligheidsbeleid. De Verkeersveiligheidsmonitor voorziet een directe en gebruiksvriendelijke toegang tot relevante indicatoren voor diverse beleidsonderwerpen en thema’s. In deze handleiding wordt gerapporteerd over de ontwikkeling van het instrumentarium voor indicatoren. Deze handleiding is bedoeld voor de systeembeheerder: ze bevat praktische informatie en richtlijnen met betrekking tot de installatie, de configuratie en het bijwerken van de beschikbare gegevens in de Verkeersveiligheidsmonitor. De handleiding is als volgt opgebouwd: 1. Inleiding 2. Systeemontwerp 3. Installatie 4. Gebruik 5. Strategisch Beheer 6. Operationeel Beheer 7. Linked Data


2

Inleiding

Dit rapport is een handleiding voor het instrumentarium van de Verkeersveiligheidsmonitor en is een momentopname waarin de stand van zaken in april 2015 wordt weergegeven. De inhoud is gegenereerd door middel van de Wiki-pagina’s.

2.1

Context

Het verbeteren van de verkeersveiligheid in Vlaanderen vergt inzicht in de verkeersveiligheidstoestand op het terrein, alsook in de potentiële en de reële impact van het beleid. Een geïntegreerde benadering van verkeersveiligheid vraagt het verzamelen van alle relevante gegevens en het opstellen van indicatoren die een beeld schetsen van de huidige toestand en dynamiek. Naast ongevallenstatistieken die het eindeffect meten, worden nog andere data verzameld en analyses uitgevoerd die eerder peilen naar de oorzaken van verkeersonveiligheid. Deze data worden echter gefragmenteerd beheerd door verschillende stakeholders, vaak op verschillende beleidsniveaus. Door data van heterogene oorsprong te harmoniseren in een consistente set van verkeersveiligheidsindicatoren, kunnen de beïnvloedende factoren beter begrepen worden en is een meer proactief beleid mogelijk.

2.2

Wat is de Verkeersveiligheidsmonitor?

De Verkeersveiligheidsmonitor is een integraal monitoringplatform dat (1) verkeersveiligheidsindicatoren op een consistente en geharmoniseerde wijze ontsluit; en (2) de onafgebroken en geharmoniseerde uitwisseling van gegevens over verkeersveiligheid ondersteunt. De monitor heeft 3 hoofdfuncties: 

door het opnemen van effect- en omgevingsindicatoren, zicht geven op de verkeersveiligheidstoestand en de drijvende krachten of ruimtelijke condities die dit beïnvloeden;



de evaluatie van beleidsdoelstellingen, alsook van de effectiviteit en efficiëntie van beleidsmaatregelen;



een communicatiemiddel zijn dat rapporteert over de voortgang van de verkeersveiligheid aan beleidsmedewerkers en specifieke doelgroepen.

2.3

Doelstellingen van de Verkeersveiligheidsmonitor

De doelstellingen van de Verkeersveiligheidsmonitor zijn tweeledig: 

Beleidsmatig: het opstellen van indicatorenbundels voor het monitoren van de vooropgestelde beleidsdoelstellingen door het samenbrengen van data vanuit verschillende beleidsdomeinen en beleidsniveaus;



Onderzoeksmatig: het onderzoeken van de mogelijkheden om Linked Open Data te gebruiken als een onderliggend raamwerk voor het bevorderen van de interoperabiliteit en de uitwisseling van verkeersveiligheidsgegevens binnen een geo-informatie infrastructuur. Open data zijn data of gegevens die vrij gebruikt of hergebruikt worden en opnieuw verspreid kunnen worden door iedereen (http://opendefinition.org/okd). Linked data is een methode voor het publiceren van data in een structuur die ervoor zorgt dat beschikbare data onderling gelinkt kunnen worden. Dit verhoogt de bruikbaarheid (http://www.w3.org/DesignIssues/LinkedData.html). 10


Linked Open Data zijn alle opgeslagen data die via het internet met elkaar verbonden zijn en die voor het algemeen belang toegankelijk gemaakt worden, zonder beperkingen op gebruik of verdere verspreiding.

De inleiding van dit rapport dient als inleiding op de Dokuwiki (gebruikershandleiding) van de Verkeersveiligheidsmonitor. Voor verdere toelichting over het conceptuele kader van de Verkeersveiligheidsmonitor verwijzen we naar de volgende rapporten: Tirry, D., Steenberghen, T. (2013). Een conceptueel kader voor een verkeersveiligheidsmonitor., Steunpunt Verkeersveiligheid 2012-2015, RA-2013-001, 59p. RA-2013-001.pdf Tirry, D., Steenberghen, T. (2014). Ontwikkeling van de Vlaamse Verkeersveiligheidsmonitor, Steunpunt Verkeersveiligheid 2012-2015, RA-2014-005, 22p. RA-2014-005.pdf


3 3.1

Systeemontwerp Geografisch Content Management Systeem

De term “Content Management” omvat het verzamelen, creëren, publiceren en beheren (management) van de inhoud (content) van een website. Met een Content Management Systeem (CMS) wordt dit proces geautomatiseerd. Hierdoor kunnen gebruikers zonder veel technische kennis en op een toegankelijke manier documenten, allerlei media en andere gegevens op het internet publiceren. In een CMS zijn inhoud, vormgeving en structuur van elkaar gescheiden. Door het toepassen van sjablonen worden gegevens die ingevoerd werden zonder lay-out, wel in een bepaalde lay-out gepresenteerd aan de bezoekers van de website. Een CMS is dus uitermate geschikt voor websites waarvan de inhoud regelmatig geactualiseerd wordt. De meest populaire CMS'en zijn Joomla, Drupal en Wordpress. Een Geografisch Content Management Systeem (GeoCMS) is een geavanceerd CMS dat de traditionele eigenschappen van een CMS combineert met die van een Geografisch Informatie Systeem. Door bijkomende softwarecomponenten aan het CMS toe te voegen, kan de beschrijvende informatie verrijkt worden met ruimtelijke gegevens, bijvoorbeeld in de vorm van een interactieve kaart. Deze extra componenten ondersteunen de toegang tot geografische data, dikwijls met behulp van geografische webservices. Aangezien een GeoCMS de mogelijkheid biedt om geografische gegevens te beheren en te visualiseren, is het uitermate geschikt voor het beheer en de presentatie van ruimtelijke indicatoren die gericht zijn op het aanleveren van thematische informatie.

3.2

Logisch ontwerp

De uitbouw van de Verkeersveiligheidsmonitor start met het logisch ontwerp van een model. Een logisch ontwerp is een conceptueel systeemontwerp van de verschillende deelcomponenten van een (informatie)systeem en hun onderlinge relaties. In een logisch ontwerp ondersteunt de plaatsing van de componenten de manier van redeneren over de structurele eigenschappen van het (informatie)systeem. De systeemarchitectuur moet toelaten om een gebruiksvriendelijk maar tegelijk ook performant informatiesysteem te ontwikkelen. Een systeemarchitectuur is een gestructureerd geheel van beschrijvingen van het geheel en van de delen van een (informatie)systeem. De onderstaande figuur (Figuur 1) toont de architectuur van het logisch ontwerp van de Verkeersveiligheidsmonitor. Het logisch model bestaat uit drie lagen: een datalaag, een applicatielaag en een presentatielaag.


Figuur 1: Architectuur van het logisch ontwerp

De basis van het model wordt gevormd door de datalaag. Deze laag bestaat uit twee databanken. De eerste databank is een ruimtelijke databank en bevat de eigenlijke meetgegevens van de ruimtelijke indicatoren. De tweede databank bevat naast de niet-ruimtelijke indicatoren ook de beschrijvende informatie (ook wel metadata genoemd) over alle indicatoren en bouwstenen van het CMS. De indicatoren zelf zijn afkomstig van externe databanken en shapefiles (i.e. geografische bestanden), en worden beheerd door verschillende stakeholders. Bovenop de datalaag is een applicatielaag gebouwd die uit twee componenten bestaat. De geografische data worden ontsloten via gestandaardiseerde webservices. Het beheren en editeren van informatie, het gebruikersbeheer en de toegangscontrole gebeurt door middel van allerlei tools van het geografisch CMS. Voor de volledigheid worden in het logisch ontwerp ook externe webservices (i.e. webdiensten) toegevoegd, aangezien deze ook bevraagd worden via de presentatielaag. De applicatielaag wordt weergegeven in de presentatielaag. Het aanspreken van de applicatielaag kan op twee manieren: 

Via het CMS: het CMS voorziet een consistente interface zodat elke webpagina gevisualiseerd wordt volgens een vast sjabloon en eenzelfde stijl. Alle beschikbare indicatoren en beleidsassessments worden gefilterd en gepresenteerd via CMS-sjablonen. Dit omvat ook het presenteren van indicatoren via tabellen en grafieken.



Via kaarten: indicatoren die gebaseerd zijn op ruimtelijke data worden ontsloten via Web Map Service (WMS) en Web Feature Service (WFS). WMS is een standaard protocol voor het aanbieden van gegeorefereerde kaarten op internet, die aangemaakt worden door een kaartserver met gegevens van een GIS-databank. WFS is een interface die toelaat om de geografische gegevens te gaan bevragen en bewerken. Het gebruik van WMS en WFS laat dus toe om de gegevens als kaart te visualiseren en de gegevens te downloaden. Deze kaarten kunnen geïntegreerd worden in het geografisch CMS en aangeroepen worden in een onafhankelijke GIS-toepassing (desktop GIS, Geoloket, …).


3.3

Fysisch ontwerp

De onderstaande figuur (Figuur 2) toont hoe het logisch ontwerp uitgewerkt werd. De deelcomponenten van de Verkeersveiligheidsmonitor worden van beneden naar boven besproken en de onderlinge relaties worden duidelijk uitgewerkt. De Linked Data componenten worden in een aparte sectie toegelicht.

Figuur 2: Fysisch ontwerp

3.3.1

Datalaag

De twee databanken die de datalaag opbouwen, hebben elk hun eigen databaseserver en software: 

ruimtelijke databank voor de ruimtelijke indicatoren: PostgreSQL & PostGIS



databank voor niet-ruimtelijke indicatoren, de metadata en de bouwstenen van het geografisch CMS: MySQL

PostgreSQL & PostGIS PostgreSQL is een vrije relationele databaseserver, uitgegeven onder de PostgreSQL licentie. Dit is een eenvoudige softwarelicentie voor opensourcesoftware. PostgreSQL biedt een alternatief voor andere opensourcesystemen en commerciële systemen zoals Oracle, DB2 en Microsoft SQL Server. PostGIS is software met een PostgreSQL extensie. De PostGIS software levert de mogelijkheid om geografische objecten (geometrie) en ruimtelijke query’s toe te voegen aan een PostgreSQL databank. Vanaf dan wordt dit een ruimtelijke databank genoemd. Dit systeem is te vergelijken met ESRI's SDE


of met de Oracle Spatial extensie. PostGIS is opensourcesoftware en valt onder de GNU General Public License. Verschillende andere opensourcesoftware pakketten, zoals de open source server voor het delen van ruimtelijke data GeoServer (http://geoserver.org/) zijn zo ontwikkeld dat ze makkelijk verbinding kunnen maken met een PostGIS databank. Alle ruimtelijke indicatoren werden als individuele tabellen ingelezen in de databank (datawarehouse principe). In zulke ruimtelijke dataset stelt elke record van de tabel één ruimtelijk object voor, vergezeld van een set coördinaten. PostGIS heeft een handige shapefile/dbf import tool, waardoor het inlezen van de data in de databank sterk vereenvoudigd wordt.

MySQL MySQL is ook een relationele databaseserver, en valt als opensourcesoftware onder de GNU General Public License. Het installeren van een tweede relationele databank server is nodig omdat het gekozen CMS hierop steunt. Het gekozen CMS is Drupal. Alle informatie die rechtstreeks met Drupal gerelateerd is, zoals niet-ruimtelijke indicatoren, metadata en natuurlijk de bouwstenen van Drupal zelf, wordt hierin opgeslagen.

3.3.2

Applicatielaag

De applicatielaag bestaat uit twee componenten, opnieuw elk met hun eigen software: 

Drupal als CMS voor het beheer en editeren van de inhoud van en de toegang tot de website.



GeoServer om de ruimtelijke data te ontsluiten via gestandaardiseerde webservices;

Drupal Drupal is een opensource CMS, ontwikkeld in de programmeertaal PHP en uitgebracht onder de GNU General Public License. Drupal is een CMS softwarepakket dat toelaat om makkelijk een grote verscheidenheid aan inhoud te publiceren, beheren en organiseren op een website. Drupal is een heel populair CMS voor het maken van verschillende soorten websites, waaronder community portaalsites en discussiesites, intranet portaalsites en websites van bedrijven, persoonlijke websites, fanwebsites, e-commerce applicaties en resource directories. Alle inhoud van een Drupal website wordt bewaard en behandeld als een node. Nodes zijn bijdragen zoals blogs, verhalen, enquêtes en forums. Elke node heeft een uniek nummer en is gebaseerd op een sjabloon. Dit sjabloon (‘content type’) definieert de velden of attributen die aan de node verbonden zijn. Zo kunnen velden gedefinieerd worden voor tekst, cijfers, datums, afbeeldingen, etc. Op basis van de specificatie van het uitwisselmodel werden bijvoorbeeld meerdere sjablonen gecreëerd voor geografische indicatoren. Deze laten toe om alle metadata-elementen te beschrijven. Omdat Drupal een opensourcesysteem is, is het makkelijk om uitbreidingen te ontwikkelen. Eén van de uitbreidingsmodules is bijvoorbeeld RDF extensions. Deze module voegt extra functionaliteit toe voor het maken van RDF mappings via een user interface, en het exporteren van de inhoud van de website naar RDF. RDF staat voor Resource Description Framework en is een standaard model voor de datauitwisseling over internet (http://www.w3.org/RDF/). Dit is een belangrijke functionaliteit met het oog op de ontwikkeling van een uitwisselingsmodel voor Linked Data. Zowel de inhoud (= alle nodes) als de instellingen van Drupal worden opgeslagen in een database, in dit geval een MySQL database. Drupal wordt binnen de Vlaamse overheid steeds meer gebruikt om websites te bouwen. Het toonvoorbeeld daarvan is “kañooh” (http://www.kanooh.be/), een totaalpakket dat de instellingen binnen de Vlaamse overheid helpt om sneller, goedkoper en beter websites te ontwikkelen en te beheren.


GeoServer Web Map Services (WMS) zijn de standaard om kaartafbeeldingen met ruimtelijke gegevens op te vragen via het internet. Deze standaard wordt gedefinieerd door het Open Geospatial Consortium (OGC). GeoServer is een opensourcesoftware pakket dat deze standaard handhaaft. Zelf draait GeoServer op Apache Tomcat, een opensource webcontainer. GeoServer ondersteunt de verbinding met zowel opensource als met propriëtaire databank servers, waaronder ook PostGIS. De configuratie van deze verbinding, net als de configuratie van de WMS, gebeurt via een verzameling XML-bestanden. Eens een verbinding met zulke ruimtelijke databank gelegd is, kunnen de verschillende kaarten gevisualiseerd worden met een GetMap aanvraag (request). Een ruimtelijke dataset, zoals opgeslagen in PostGIS, bevat echter geen informatie over de visualisatie zelf, zoals het gebruik van kleuren, transparantie, labels, etc. Hiervoor moet er eerst een ‘stijl’ gedefinieerd worden met behulp van een Styled Layer Descriptor (SLD). SLD is een standaard laag die gedefinieerd wordt door het OGC, en die dient om de visualisatie van ruimtelijke gegevens te beschrijven met behulp van XML. Een SLD kan vergeleken worden met een layer bestand in ESRI ArcGIS. Per laag kunnen er verschillende stijlen gedefinieerd worden. De gewenste keuze moet dan als parameter meegegeven worden aan de GetMap request. Aangezien er met beelden gewerkt wordt (hier PNG), is het continu uitsturen van aanvragen (requests) naar de server een relatief zware operatie. Daarom maakt GeoServer gebruik van GeoWebCach voor het opslaan van deze beelden in verschillende tegels (tiles). Dit kan het inladen van grote bestanden aanzienlijk versnellen.

3.3.3

Presentatielaag

De opgeslagen informatie wordt op twee manieren aan de gebruiker ontsloten: 

Via de Drupal GUI (Hraphical User Interface): dit is de primaire toegang om informatie over beleidsonderwerpen, assessments en geografische indicatoren te bekomen;



Via het Geoloket: dit is een secundaire toegang die specifiek ontwikkeld werd voor het visualiseren en bevragen van alle ruimtelijke gegevens.

Drupal Graphical User Interface (GUI) De Drupal Graphical User Interface (GUI) is de publicatie van het systeem naar de gebruiker toe. De Graphical User Interface (GUI) is hoofdzakelijk gebaseerd op twee pijlers: het presenteren van de nodes in een vooraf aangemaakte vormgeving het grafisch vormgeven van de volledige site Nodes zijn gebaseerd op sjablonen. Deze sjablonen maken het mogelijk om velden of attributen te definiëren, en om de weergave van de node per sjabloon te configureren. Zo kunt u bepalen dat een nieuwsartikel op een andere manier wordt weergegeven dan bijvoorbeeld een indicator. U kunt ook aangeven hoe bepaalde sjablonen weergegeven moeten worden: als een volledige pagina of als een block. Ook de volledige website kunt u grafisch vormgeven met behulp van bestaande stijlen (‘themes’) of een zelfgemaakte stijl. Op die manier is de GUI van elke drupal site in zekere mate uniek. Het configureren van de stijl is volledig onafhankelijk van de inhoud. Indien u de stijl van de site wil veranderen, heeft dit weinig tot geen gevolgen voor de inhoud van het CMS.


Geoloket Het Geoloket van de Verkeersveiligheidsmonitor is een interactieve pagina voor het tonen en onderzoeken van alle ruimtelijke indicatoren. Deze webpagina is gebouwd in HTML en javascript en steunt op de Ext, GeoExt en OpenLayers bibliotheken. De gebruiker kan zelf kiezen welke kaart of kaarten bekeken worden. Van de gevisualiseerde kaarten is er telkens een legende beschikbaar. De gebruiker kan de volgende acties uitvoeren: 

pan



zoom



previous/next extent



print PDF

De gebruiker kan ook de Web Map Service (WMS) aanvraag opvragen die zich achter een getoonde kaart bevindt. Door te klikken op de kaart, kan de gebruiker de waarden opvragen die gelinkt zijn aan het ruimtelijke object. Als laatste kan de gebruiker ook navigeren op adres via de Google Geocoder.


4

Installatie

4.1

Virtuele machine

Om het monitoringsysteem te ontwikkelen, werd een virtuele machine opgezet. Een virtuele machine is een computerprogramma dat een computer nabootst. Op deze nagebootste computer kunnen dan andere programma's uitgevoerd worden. In een moderne omgeving is de virtualisatietechniek het antwoord op de wildgroei aan servers in datacenters. Door een server te virtualiseren, wordt deze opgedeeld in meerdere Virtuele Machines (VM). Deze VM'en gedragen zich elk als een volwaardige, onafhankelijke server met een gegarandeerde hoeveelheid resources. Zo wordt de hardware efficiënter gebruikt en krijgen we meer VM'en op één server, zonder enig verlies aan performantie. Dit bespaart kosten en is beter voor het milieu omdat de hardware optimaal gebruik wordt. Daarnaast zorgt virtualisatie ook voor meer flexibiliteit: er kunnen op een eenvoudige manier nieuwe omgevingen ('klonen') worden gecreëerd, zonder daarvoor nieuwe fysieke apparaten aan te schaffen of machines van 'scratch' te installeren. De virtualisatie-omgeving aan de KU Leuven is gebaseerd op VMWare. Op de virtuele machine werd het monitoringsysteem Ubuntu 12.04 LTS als besturingssysteem geïnstalleerd. De verschillende systeemcomponenten werden aangegeven zoals besproken in het Systeemontwerp :

4.2



Drupal



PHP



MySQL



PostGreSQL|PostGIS



GeoServer



OpenLayers



Virtuoso



Etc.

Reverse Proxy architectuur

In plaats van de Verkeersveiligheidsmonitor rechtstreeks aan het internet te ontsluiten, werd een 'Reverse Proxy' server opgezet. Een reverse proxy server verzorgt de communicatie tussen de buitenwereld (i.e. internet) en de interne servers. Elke aanvraag ('request') voor het monitoringsysteem wordt eerst naar de reverse proxy gestuurd, die checkt of de aanvraag geldig is. Vervolgens wordt de aanvraag doorgestuurd naar de desbetreffende interne server. De interne server antwoordt aan de reverse proxy met de gevraagde informatie, waarop de reverse proxy ervoor zorgt dat dit antwoord bij de gebruiker terecht komt. De onderstaande figuur (Figuur 3) illustreert hoe de reverse proxy door SADL KU Leuven werd opgezet. Voor de gebruiker lijkt het dus alsof hij rechtstreeks communiceert met het monitoringsysteem, terwijl hij in de praktijk alleen communiceert met een reverse proxy. Dit biedt tal van mogelijkheden inzake veiligheid, loadbalancing & High Availability, en Caching.


Figuur 3: De reverse proxy architectuur

4.2.1

Veiligheid

Het belangrijkste voordeel is dat de monitor zelf in het interne, veilige netwerk geplaatst kan worden. Hierdoor kan er rechtstreeks vanuit de interne server gecommuniceerd worden met achterliggende databanken of bedrijfssystemen. De firewall kan zo worden ingesteld dat aanvragen alleen vanaf de reverse proxy worden toegestaan. Omdat een reverse proxy alleen correcte aanvragen kan behandelen, is het voor een hacker niet meer mogelijk om de monitor direct te hacken. De hacker kan hooguit de reverse proxy aanvallen. Deze reverse proxy is dus volledig ingesteld op het afweren van hackers.

4.2.2

Loadbalancing & High Availability

Daarnaast is het mogelijk om de onderliggende systemen op elkaar af te stemmen, bijvoorbeeld door redundante monitors te configureren. Dit wil zeggen dat als één applicatieserver onbeschikbaar wordt, de nieuwe aanvragen doorgestuurd worden naar andere beschikbare servers in de pool. De reverse proxy zal dus nagaan welke interne server de concrete aanvraag zal behandelen. Zo kan men een volledig redundante webdienst uitbouwen. Let op, dit werd op dit ogenblik (april 2015) niet geconfigureerd.

4.2.3

Caching

Een ander voordeel kan het cachen van gegevens zijn, i.e. het dupliceren van een deel van de gegevens waarvan de oorspronkelijke waarden elders opgeslagen zijn. Als eenzelfde aanvraag duizend keer per dag wordt uitgevoerd door verschillende gebruikers, is het onzinnig om al deze aanvragen telkens opnieuw door te sturen naar de interne server. De reverse proxy weet immers uit een voorgaande zelfde bevraging het antwoord al. Daarom bieden de meeste reverse proxies ook goede cachingsmogelijkheden. Dit ontlast de interne servers, waardoor resources gebruikt kunnen worden voor andere zaken.

4.3

Virtual Host configuratie van de Reverse Proxy

De onderstaande code geeft weer hoe de Reverse Proxy geconfigureerd werd voor de Verkeersveiligheidsmonitor.


ServerName www.verkeersveiligheidsmonitor.be ServerAlias verkeersveiligheidsmonitor.be #DocumentRoot htdocs #log file settings are set in the global Apache httpd.conf file RedirectMatch ^/$ /cms # Drupal proxy ProxyRequests Off ProxyPass /cms http://10.112.72.6/cms ProxyPassReverse /cms http://10.112.72.6/cms Options MultiViews Indexes SymLinksIfOwnerMatch IncludesNoExec AllowOverride FileInfo Order deny,allow Allow from all # Geoserver proxy ProxyPass /geoserver http://10.112.72.6:8080/geoserver ProxyPassReverse /geoserver http://10.112.72.6:8080/geoserver Options MultiViews Indexes SymLinksIfOwnerMatch IncludesNoExec Order deny,allow Allow from all # Geoloket proxy ProxyPass /geoloket http://10.112.72.6/geoloket ProxyPassReverse /geoloket http://10.112.72.6/geoloket Options MultiViews Indexes SymLinksIfOwnerMatch IncludesNoExec Order deny,allow Allow from all

#Linked Data Ontology - Not important ProxyPass /vocab http://10.112.72.6/vocab ProxyPassReverse /vocab http://10.112.72.6/vocab Options MultiViews Indexes SymLinksIfOwnerMatch IncludesNoExec rder deny,allow Allow from all # Linked Data Virtuoso proxy


ProxyPass /sparql http://10.112.72.6:8890/sparql ProxyPassReverse /sparql http://10.112.72.6:8890/sparql Options MultiViews Indexes SymLinksIfOwnerMatch IncludesNoExec Order deny,allow Allow from all ProxyPass /fct http://10.112.72.6:8890/fct ProxyPassReverse /fct http://10.112.72.6:8890/fct Options MultiViews Indexes SymLinksIfOwnerMatch IncludesNoExec

Order deny,allow Allow from all ProxyPass /describe http://10.112.72.6:8890/describe ProxyPassReverse /describe http://10.112.72.6:8890/describe Options MultiViews Indexes SymLinksIfOwnerMatch IncludesNoExec Order deny,allow Allow from all ProxyPass /conductor http://10.112.72.6:8890/conductor ProxyPassReverse /conductor http://10.112.72.6:8890/conductor Options MultiViews Indexes SymLinksIfOwnerMatch IncludesNoExec Order deny,allow Allow from all #proxy dokuwiki ProxyPass /dokuwiki http://10.112.72.6/dokuwiki ProxyPassReverse /dokuwiki http://10.112.72.6/dokuwiki Options MultiViews Indexes SymLinksIfOwnerMatch IncludesNoExec Order deny,allow Allow from all


5

Gebruik van de Verkeersveiligheidsmonitor

Gebruik omvat alle informatie die bij het dagelijks gebruik van de Verkeersveiligheidsmonitor van belang is. Er zijn drie manieren waarop indicatoren via de Verkeersveiligheidsmonitor geconsulteerd kunnen worden: via de website door middel van CMS, via het Geoloket en via webservices.

5.1

Consultatie via de website door middel van Drupal Content Management System (CMS)

De website http://www.verkeersveiligheidsmonitor.be is gebouwd met Drupal CMS. Hieronder vindt u algemene informatie over de website.

5.1.1

Verkeersveiligheidsmonitor: Homepage

Figuur 4: Homepage

5.1.2

Verkeersveiligheidsmonitor: Menu

Welkom: Dit is de eerste pagina van de website. Er wordt een korte introductie gegeven over de Verkeersveiligheidsmonitor en hoe u deze kunt gebruiken. Hier kunt u ook doorklikken naar de indicatoren, die gerangschikt zijn volgens risicodomeinen en volgens thema. U kunt ook de volledige lijst met indicatoren oproepen.

Figuur 5: Introductie

Risicodomeinen: Op deze pagina kunt u alle indicatoren vinden, gerangschikt volgens de volgende risicodomeinen: 

Mens: handhaving, gedrag en sensibilisering, regelgeving 22




Voertuig: beveiligingssystemen, voertuigenpark



Omgeving: vorm, functie, gebruik, hulpverlening

Figuur 6: Toegang tot indicatoren via risicodomeinen

Hoe te gebruiken 

Klik op de afbeelding van het risicodomein waarover u meer informatie wenst, om een overzicht te krijgen van de gerelateerde indicatoren



Er wordt een korte beschrijving gegeven van het desbetreffende risicodomein



Er wordt een overzicht gegeven van de gerelateerde indicatoren



Klik op een van de indicatoren voor meer informatie (Figuur 7).



Op elke indicatorpagina staat een interactieve kaart, waarop de ruimtelijke gegevens voor de indicator weergegeven worden. Het is ook mogelijk om verschillende ruimtelijke informatielagen te visualiseren.



Klik op 'Meer info' voor Metadata over de gekozen indicator

Figuur 7: Elementen van visualisatie per indicator


Thematisch: Op deze pagina kan u alle indicatoren vinden, gerangschikt volgens thema (Figuur 8): 

Alcohol



Fietsers en voetgangers



Infrastructuur



Locatie van ongevallen



Ouderen



Snelheid



Voertuigen

Figuur 8: Thematische toegang tot indicatoren

Hoe te gebruiken 

Klik op de afbeelding van het thema waarover meer informatie gewenst is om een overzicht te krijgen van de gerelateerde indicatoren



Er wordt een korte beschrijving gegeven van het desbetreffende thema



Er wordt een overzicht gegeven van de gerelateerde indicatoren



Klik op een van de indicatoren voor meer informatie



Op elke indicatorpagina staat een interactieve kaart, waarop de ruimtelijke gegevens voor de indicator weergegeven wordt (cf. Figuur 7). Het is ook mogelijk om verschillende ruimtelijke informatielagen te visualiseren.



Klik op 'Meer info' voor Metadata over de gekozen indicator

Over de monitor: Op deze pagina kunt u de doelstelling van de Verkeersveiligheidsmonitor terugvinden en enkele basisgegevens zoals het webadres, de datum van laatste wijziging en de uitgever. Contact: Op de contactpagina kunt u de gegevens terugvinden van de verantwoordelijke voor het onderhoud en het beheer van de website.

5.1.3

Verkeersveiligheidsmonitor: Search

Aan de rechterkant van elke webpagina van de Verkeersveiligheidsmonitor is er een link beschikbaar naar het ‘Geoloket’. Klik op de afbeelding om de applicatie te starten.


In dit Geoloket kunt u op een interactieve manier alle ruimtelijke indicatoren bekijken, evenals een aantal basislagen. Zie verder voor meer uitleg over het Geoloket.

5.1.4

Verkeersveiligheidsmonitor: Geoloket Aan de rechterkant van elke webpagina van de Verkeersveiligheidsmonitor is er een link beschikbaar naar het ‘Geoloket’. Klik op de afbeelding om de applicatie te starten. In dit Geoloket kunt u op een interactieve manier alle ruimtelijke indicatoren bekijken, evenals een aantal basislagen. Zie verder voor meer uitleg over het Geoloket.

Figuur 9: Toegang tot het Geoloket

5.1.5

Verkeersveiligheidsmonitor: Nieuwe en gewijzigde indicatoren

Deze sectie geeft een overzicht van de indicatoren die recent toegevoegd en/of gewijzigd werden.

5.1.6

Verkeersveiligheidsmonitor: Nieuws

Deze sectie geeft een overzicht van het laatste nieuws over de Verkeersveiligheidsmonitor.

5.1.7

Verkeersveiligheidsmonitor: Login

Login als admin of gebruiker met naam en wachtwoord.

5.2

Consultatie via het Geoloket

Het Geoloket is een interactieve webpagina voor het tonen en onderzoeken van alle ruimtelijke indicatoren beschikbaar in de Verkeersveiligheidsmonitor.

Figuur 10: Weergave van kaarten in het Geoloket


Kaartenbibliotheek: Lijst van alle indicatoren en beschikbare kaarten, die interactief getoond worden. U kan zelf aanvinken welke kaarten u wil zien.

Figuur 11: Navigatie doorheen de kaartenbibliotheek

Kaart: Via de werkbalk kan u in de viewer een aantal acties uitvoeren: pan, zoom, creëren PDF, tonen van de WMS url.

Figuur 12: Kaartweergave

Legende: weergave van de legendes van de gekozen kaarten

Figuur 13: Aanpasbare legende

5.3

Opzetten en beheren van de website 5.3.1

Login als Admin 1. Open de website van de Verkeersveiligheidsmonitor in uw browser: http://www.verkeersveiligheidsmonitor.be/cms/ 2. Voer uw gebruikersnaam en wachtwoord in

Figuur 14: Een user account maken


5.3.2

Verkeersveiligheidsmonitor: Admin Na een succesvolle login als admin kunt u volgende afbeelding zien .

Figuur 15: Ingelogd als Admin

Er wordt ook een nieuwe werkbalk getoond waarmee u de website kunt beheren. Meer informatie over het gebruik van deze werkbalk kunt u terugvinden onder Operationeel beheer.

Figuur 16: Menubalk voor het operationeel beheer


6

Strategisch beheer

Het beheer van de Verkeersveiligheidsmonitor bestaat uit meerdere concrete taken en processen. Deze kunnen grotendeels gegroepeerd worden in twee types verantwoordelijkheden: Strategisch beheer en Operationeel beheer. Hieronder volgt meer informatie over het strategisch beheer.

6.1

Inleiding

Het strategisch beheer omvat alle aspecten die van belang zijn voor het waarborgen van de continuïteit van het monitoringsysteem. Het belangrijkste aspect van het strategisch beheer is het vormgeven van de monitor. Voor deze vormgeving en voor het bewaken van de focus en het bereik van de monitor is er nood aan een visie met duidelijke langetermijndoelstellingen voor de monitor. Hierbij moeten ook criteria bepaald worden die gebruikt zullen worden om beslissingen te nemen over het ontwikkelen van nieuwe versies van het monitoringsysteem en de wijzigingen die daarin opgenomen moeten worden. Het strategisch beheer omvat ook het afstemmen met de belanghebbenden bij de ontwikkeling en exploitatie van de monitor. De belanghebbenden of geïnteresseerde partners kunnen een toegevoegde waarde betekenen bij het uitzetten van de strategische lijn van het instrument. Strategisch beheer is gebaseerd op de volgende vijf pijlers: 

Continuïteitsbeheer: dit omvat de processen die nodig zijn om de continuïteit van de informatievoorziening vanuit de Verkeersveiligheidsmonitor op langere termijn te verzekeren. Dit beheer is gebaseerd op het opstellen van een conceptuele visie en kader, en een meerjarenprogramma & -planning om dit operationeel te realiseren. Het continuïteitsbeheer wordt eveneens gekenmerkt door juridische aangelegenheden, zoals de bewaking van gebruiksovereenkomsten en dataprotocollen.



Prestatiebeheer: het prestatiebeheer dient om op regelmatige basis de efficiëntie en effectiviteit van de Verkeersveiligheidsmonitor te meten, te evalueren en bij te sturen.



Financieel beheer: een belangrijk aspect bij het strategisch beheer is het opstellen van een financieel model. Dit model moet duidelijk maken welke partijen welke kosten dragen, en welke bijdragen van specifieke gebruikers eventueel nodig zijn om de kosten mee te helpen dragen. Belangrijke kostenelementen zijn: 1) de data op basis waarvan indicatoren berekend worden; 2) de serverruimte waarop de Verkeersveiligheidsmonitor gehost wordt; 3) het beheer en onderhoud van de server, de website, gebruikers, data, etc.; 4) software die niet als open sourve beschikbaar is, zoals ArcGIS en GeoCAT; en 5) communicatie over en promotie van de Verkeersveiligheidsmonitor.



Gebruikersbeheer: op het vlak van gebruikersbeheer is het belangrijk dat er een gebruikersgemeenschap ontstaat rondom de Verkeersveiligheidsmonitor. Zoals eerder werd aangegeven, dient het gebruikersbeheer zich te baseren op het wederkerigheidsprincipe en een evenwicht tussen een open en gesloten systeem.



Promotie en communicatie: het strategisch beheer behelst ook de algemene coördinatie tussen de organisatorische entiteiten en het verzorgen van een algemene communicatiestrategie.


6.2

Strategisch beheer van indicatoren 6.2.1

Validatie en evaluatie van indicatoren

Een belangrijke taak op strategisch niveau is het beschrijven van een validatieprocedure voor indicatoren en het organiseren van een jaarlijkse evaluatie van de bestaande indicatoren. Om actueel en relevant te blijven, is een blijvende kritische houding nodig ten opzichte van de inhoud van de Verkeersveiligheidsmonitor. Daarom moeten voorgestelde indicatoren volgens een welbepaalde procedure gevalideerd worden. Daarnaast dient er jaarlijks een evaluatie te gebeuren van de nood aan actualisatie, van welke indicatoren kunnen blijven, en wat eventueel verwijderd kan worden. 

Een validatieprocedure bevat drie stappen:



Indienen van een indicator;



Goedkeuring van de indicator;



Feitelijke publicatie.

6.2.2

Nieuwe soorten indicatoren

Telkens als er een voorstel is voor de opname van een nieuw type indicator moeten er een aantal stappen doorlopen worden op strategisch niveau. Om de inhoud van de monitor beheersbaar te houden, kan niet elke voorgestelde indicator zonder meer opgenomen worden. Het beleid omtrent het opnemen en verwerken van verschillende soorten indicatoren dient op strategisch niveau uitgeklaard te worden. Zo dient er onder meer rekening gehouden worden met de positie van de indicator in het grote geheel en het potentieel van een indicator voor het maken van tijdsreeksen.

6.2.3

Strategie voor tijdreeksen

Onder 'tijdreeks' verstaat men het hernemen van een bepaalde indicator voor verschillende tijdstippen (meestal jaartallen), zodat de evolutie van deze indicator over een bepaald tijdspanne bekeken kan worden. Het gebruik van tijdreeksen in de monitor wordt aangemoedigd. Uiteraard is het niet voor elke indicator mogelijk om een tijdreeks te berekenen, omdat verschillende sets van basisdata vaak slechts beschikbaar zijn voor één tijdstip. Bij het maken van tijdsreeksen is het heel belangrijk om na te gaan of de basisdata steeds op een uniforme manier tot stand zijn gekomen, zeker als er met oudere basisdata gewerkt wordt. Zo zijn doorheen de tijd wel vaker conventies over bepaalde klasses (bijvoorbeeld landgebruik), maar ook grenzen (bijvoorbeeld statistische sectoren, gemeenten) veranderd. Het kan een heel tijdsintensieve maar noodzakelijke stap zijn om dergelijke data te harmoniseren over de tijd. Daarom is het relevant om een procedure uit te werken die de aanpak voor tijdreeksen uitstippelt.

6.2.4

Automatisatie

Een strategie omtrent het automatiseren van gegevens en het opstellen van minimale criteria dient eerst op strategisch niveau bepaald te worden, vooraleer dit verder uitgewerkt kan worden op operationeel niveau.


6.2.5

Richtlijnen met betrekking tot historiek en kwaliteit van gegevens

In de Verkeersveiligheidsmonitor is er nood aan een constante zorg voor kwaliteit van data. Ook updates behoren hiertoe. De term 'update' kan slaan op vier verschillende types: 

een metadata update;



een data update;



een nieuwe versie;



een nieuwe jaargang.

Een nieuwe jaargang van een bestaande indicator heeft men als men een bestaande indicator volgens de eerder vastgelegde berekeningswijze opnieuw berekent met basisdata waarvan men een temporele update heeft. Een voorbeeld hiervan is een indicator die bevolkingsaantallen gebruikt, het soort data waarvan jaarlijks een nieuwe versie uitkomt. Een data update is er als een bestaande indicator geüpdatet wordt met verbeterde of veranderde basisdata, zonder dat het temporele karakter verandert. Een voorbeeld hiervan is wanneer een indicator gebruikt maakt van de verkeersborden, die geüpdatet wordt als verkeersbordendatabank beschikbaar wordt. Een nieuwe versie van een indicator heeft men als de berekeningswijze van de indicator aangepast wordt. Een voorbeeld hiervan is verclustering, waarbij een cluster van bijvoorbeeld winkels gedefinieerd wordt op basis van een afstandscriterium: als twee of meerdere winkels op maximaal afstand x van elkaar liggen, vormen ze een cluster. Als men nu op een bepaald moment deze indicator zou herberekenen op basis van een aangepaste afstand, heeft men een nieuwe versie van deze indicator, en moet dit als dusdanig gedocumenteerd worden. Los daarvan kan men ook enkel metadata herzien, bijvoorbeeld het wijzigen van de contactgegevens. Uiteraard kan een combinatie van voorgaande types voorkomen, zo kan een nieuwe jaargang van een indicator voortkomen uit basisdata die voor verschillende jaartallen op een verschillende wijze tot stand kwamen. Bijvoorbeeld als men werkt met landgebruik: hiervan is de afbakening van klasses door de jaren heen een paar keer veranderd, net zoals de wijze van toekenning. Bij tijdsreeksen is het dan ook belangrijk dat men goed documenteert welke soort updates er gebeurd zijn bij het berekenen van de verschillende jaargangen. Men kan immers data van verschillende jaartallen alleen maar onder voorbehoud vergelijken als de resultaten op een niet-uniforme manier tot stand kwamen. Het spreekt voor zich dat het strategisch niveau eerst een aanpak met betrekking tot de historiek van indicatoren dient te formuleren om de verschillende update-niveaus van indicatoren te kunnen verwerken.

6.3

Gebruikersbeheer

Om ervoor te zorgen dat de monitor een beheersbaar geheel blijft, is niet enkel een goed beheer van data nodig. Ook een goed beheer van gebruikers is essentieel. Een systeem dat 'te open' is, kan leiden tot een wildgroei aan willekeurige gebruikers. Een streng gereglementeerd systeem kan dan weer de drempel te hoog maken voor potentiële relevante gebruikers. Een goed gebruikersbeheer moet dus een goed evenwicht vinden tussen een open en gesloten systeem, om beide uitersten te vermijden. Momenteel werd ervoor gekozen om de monitor open te stellen voor iedereen. Er wordt verwacht dat in de toekomst bepaalde componenten door de administratie afgeschermd kunnen worden. Het geografische CMS Drupal laat gebruikersbeheer toe, waarbij verschillende rollen gespecifieerd kunnen worden. Zo kunnen verschillende types gebruikers specifieke rechten krijgen, bijvoorbeeld enkel het bekijken van de indicatoren, of ook het downloaden.


Het is bijvoorbeeld ook mogelijk om privacygevoelige indicatoren te groeperen en enkel voor een beperkte en specifieke groep van gebruikers beschikbaar te maken die over de nodige rechten en goedkeuringen beschikken.

6.3.1

Juridisch kader

Op basis van de principes van de Conceptnota 'Open Data' van de Vlaamse Regering (https://www.bestuurszaken.be/sites/bz.vlaanderen.be/files/VR_2011_2309_DOC_09591_BIS_Beleid_met_betrekking_tot_open_data.pdf) en het daarop volgende plan van aanpak, heeft de Vlaamse overheid enkele licentiemodellen opgesteld die algemeen bruikbaar zijn voor instanties op Vlaams en lokaal niveau. De Juridische nota bij de modellicenties Open Data geeft meer toelichting bij het wetgevend kader betreffende open data waarbinnen de licentiemodellen moeten worden toegepast, en licht ook de relatie van de modellicenties met het auteursrecht toe.

6.3.2

Basislagen

Onder 'basislagen' verstaat men de datalagen waarmee de verschillende indicatoren berekend zijn. Voor het merendeel zijn dit data uit de Mercatordatabank. De Mercatordatabank is een geografische databank die binnen de Vlaamse overheid, meer bepaald binnen het vroegere Departement Leefmilieu en Infrastructuur, is opgebouwd met de bedoeling om opslag van geodata te optimaliseren, duplicatie te vermijden en het gebruik ervan door de individuele gebruikers of door bedrijfstoepassingen doelgericht te ondersteunen. De meeste data in de Mercatordatabank vinden hun oorsprong bij AGIV en NGI. Daarnaast zijn er ook nog andere basisdata voorhanden die gebruikt zouden kunnen worden, zoals de resultaten van de algemene sociaaleconomische enquête in 2001, ongevallendata of data van de FOD Economie over bevolkingsaantallen (vroeger onder het NIS). Het gebruik van de ongevallendata voor de ontwikkeling van indicatoren binnen het Steunpunt Verkeersveiligheid werd geformaliseerd door de Privacycommissie. Hoewel er een gebruiksovereenkomst is tussen de overheid en het Steunpunt, is er momenteel nog geen geformaliseerde (wettelijke) richtlijn voor het gebruik van deze data door andere actoren. Dergelijke overeenkomsten dringen zich op.

6.3.3

Gebruik van indicatoren

Zoals eerder aangegeven zijn alle ontwikkelde indicatoren beschikbaar in beide applicaties van de Verkeersveiligheidsmonitor (CMS webportaal en het Geoloket). In het CMS webportaal is de toegang tot de numerieke (attribuut)data veel beperkter dan in de analytische versie van het Geoloket. In de analytische versie heeft men volledige toegang tot de data en kan men deze naar believen consulteren of gebruiken voor statistische voorstellingen of verdere analyse. In het webportaal daarentegen, kan men de data enkel per ruimtelijke eenheid (cel/statistische sector/gemeente) opvragen door deze aan te klikken. Men kan dus geen volledige datasets voor heel Vlaanderen opvragen, deze kan men enkel grafisch bekomen. In principe vertaalt de problematiek van het gebruiksrecht van basisdata zich ook naar het gebruikersrecht voor indicatoren. Waar er namelijk een gebruiksovereenkomst is voor de basisdata tussen twee partijen, heeft men impliciet ook een gebruiksovereenkomst voor het gebruik van indicatoren die hiermee berekend zijn. Ook hier stelt zich weer de noodzaak om het gebruik van indicatorendata door derden (i.e. niet-MOW, niet-Steunpunt) te formaliseren. Het tegengestelde geldt natuurlijk ook: waar er geen geformaliseerde overeenkomst is voor het gebruik van basisdata, heeft men in principe (tenzij mits uitzonderlijke toelating) ook geen toegang tot indicatoren die hiermee berekend zijn.


6.3.4

Formalisering van gebruiksovereenkomsten data & software

Hierboven werd reeds aangekaart dat er in de toekomst een duidelijke legale formalisering nodig is van de gebruiksrechten van de indicatoren in de Verkeersveiligheidsmonitor. Het is perfect mogelijk om verschillende gebruikers andere gradaties van toegang te verlenen. Zo kan er op het meest publieke niveau enkel toegang verleend worden tot de kaarten, zonder de mogelijkheid te bieden om de volledige tabel met attribuutwaarden op te vragen. Een meer beperkte groep van gebruikers kan bijvoorbeeld wel volledige toegang krijgen tot de eigenlijke data. Er wordt verwacht dat, naarmate de Verkeersveiligheidsmonitor verder evolueert, er zich steeds nieuwe databronnen en indicatoren zullen aanbieden. Dergelijke overeenkomsten moeten dus jaarlijks uitgebreid of aangepast worden. Uiteraard speelt het beheerscomité hierin een belangrijke rol. Vooral voor nieuwe indicatoren die gebruik zouden maken van zeer vertrouwelijke informatie (zoals het Rijksregister) moet men voldoende zorg besteden aan goed uitgewerkte beheersovereenkomsten. Naast het opstellen van gebruikersovereenkomsten rond de data, moeten ook gebruiksovereenkomsten uitgewerkt worden rond de applicaties of de software van de Verkeersveiligheidsmonitor. Met andere woorden, bij het installeren en/of het gebruik van deze applicaties, verbindt men zich tot een aantal bindende engagementen.


7

Operationeel beheer

7.1

Inleiding

Het operationeel beheer behelst alle taken die bij de dagelijkse coördinatie en het dagelijks gebruik van het monitoringsysteem van belang zijn. Het operationeel beheer is gericht op uitvoerende taken en bestaat voornamelijk uit het verzamelen en opnemen van nieuwe indicatoren, het actualiseren van bestaande indicatoren en bijbehorende meta-informatie, het inhoudelijk evalueren van nieuwe indicatoren, het implementeren van nieuwe functionele en niet-functionele vereisten, het uitvoeren van het strategische gebruikersbeheer, en het uitvoeren van de juridische afspraken, zoals het opstellen van gebruiksovereenkomsten, etc. Het is dus essentieel dat het operationele niveau een volledige kennis heeft van de gebruikte technologie voor het monitoringsysteem. Het operationeel beheer is gebaseerd op de volgende drie pijlers:

7.2



Exploitatie en Onderhoud: dit omvat de processen die nodig zijn om de werking van de monitor op korte termijn te verzekeren. Het berust op het concretiseren van het meerjarenprogramma en het opstellen van jaarplannen waarin de langetermijnvisie en het meerjarenprogramma in een operationeel kader worden uitgewerkt. Deze jaarplannen vormen de leidraad voor de exploitatie en voor de implementatie van wijzigingen aan de monitor. De exploitatie en implementatie van wijzigingen dienen ook gecoördineerd te worden.



Ondersteuning: Ondersteuning omvat in de eerste plaats interne ondersteuning voor het afhandelen van specifieke problemen en incidenten, of voor het in praktijk implementeren van nieuwe wensen. Daarnaast is het belangrijk om in het operationeel beheer ook een externe ondersteuningsfunctie te voorzien. Dat kan in de vorm van een helpdesk waar gebruikers terecht kunnen als zij vragen hebben bij het gebruik van de monitor of bij het voorstellen van nieuwe indicatoren. De externe ondersteuning kan zowel administratief als technisch van aard zijn.



Promotie en Communicatie: het operationeel beheer zorgt ook voor de uitvoering van de communicatiestrategie die op strategisch niveau werd uitgetekend. Het operationeel beheer is het publiek aanspreekpunt voor de monitor. Het is aangewezen dat het operationele niveau de monitor actief promoot door middel van presentaties en workshops.

Een nieuwe indicator publiceren

Een nieuwe indicator publiceren of een bestaande indicator verwijderen is enkel mogelijk als ‘Admin’. Wijzigen van indicatoren kan door iedereen die van de Admin hiervoor rechten toegewezen gekregen heeft. In het luik ‘Fysisch systeemontwerp’ wordt besproken waarover de Admin moet beschikken om onderstaande stappenplan te kunnen doorlopen.

7.2.1

Algemeen stappenplan

Voor de opname van nieuwe indicatoren dienen er een aantal stappen doorlopen worden. In eerste instantie zal de indicator voorgelegd worden aan een beslissingsorgaan. Dit orgaan evalueert en valideert de voorgestelde indicator met behulp van welomlijnde criteria. Na deze evaluatie en validatie kan een technische procedure doorlopen worden om de indicator in de monitor op te nemen en aan een breed publiek ter beschikking te stellen. De onderstaande figuur geeft de belangrijkste stappen weer die verderop in detail beschreven worden.


Figuur 17: Stappen bij de publicatie van een indicator

7.2.2

Technische specificaties data & metadata

Als indicatoren worden aangeleverd, dient men een aantal specificaties te respecteren. Dit is nodig om de uniformiteit te garanderen, en om de compatibiliteit met de bestaande standaarden en software structuur te verzekeren. Zo kunnen tijdrovende conversies vermeden worden. Het wordt ten stelligste aanbevolen om het berekeningsproces van de ruimtelijke indicatoren zowel grafisch als tekstueel te documenteren, bijvoorbeeld door screenshots van de ArcGIS Modelbuilder. De onderstaande lijst omschrijft een eerste set van vereisten waaraan data en metadata moeten voldoen alvorens ze in aanmerking komen om in de Verkeersveiligheidsmonitor ingeladen te worden: 



Data: o

Ruimtelijke Dataformaat: shapefile(s) samen met layerfile(s) voor opmaak

o

Compabiliteit: met ArcGIS 9.3.x en hoger

o

Projectiesysteem: Belge Lambert 72

o

ModelBuilder Model (of gelijkwaardig) meeleveren indien voorhanden

o

Andere, niet-ruimtelijke dataformaten (bijvoorbeeld Word, Excel, … -bestanden) worden best geconverteerd naar PDF-bestanden voor publicatie, omdat dit de opmaak vastlegt. Dergelijke bestanden kunnen het hoofdbestand vormen (bijvoorbeeld een grafiek in plaats van de typische kaart), maar kunnen evengoed voorkomen als begeleidende documenten (bijvoorbeeld een relevante paper die meer toelichting geeft)

Metadata o

Zie bijlage 1.


7.2.3

Stap 1: inladen van geografische data

Het type geografische data dat ingeladen moet worden, bepaalt op welke manier dat kan gebeuren: 1. Vector data Met behulp van de PostGIS shapefile & DBF importer kan een shapefile op een eenvoudige manier ingeladen worden. 



Start de PostGIS shp importer o

database connectie

o

server: 10.112.72.6

o

port: 5432

o

user/pwd: admin/xxxxx

o

de tabellen worden ingeladen in het 'public' schema

gebruik de tool om de shapefile in te laden. Let hierbij op dat de SRID = 31370

2. Zowel Raster als Vector data Rasterlagen worden niet in de PostGIS databank bewaard omwille van de lagere performantie. Om rasterlagen in te laden, raden we het gebruik aan van de GeoCAT Bridge tool (extensie voor ArcGIS). Deze tool laat toe om in één stap raster- en vectorlagen vanuit ArcGIS rechtstreeks in Geoserver te publiceren.

Figuur 18: Maken van connectie met de PostGIS server van de Verkeersveiligheidsmonitor en het gebruik van een PostGIS plug-in voor het importeren van shapefiles


Figuur 19: Connectie met PostGIS databank door middel van pgAdmin III software

Figuur 20: Geïmporeerde data bevindt zich onder de map ‘Public’ > Tables


7.2.4

Stap 2: configuratie van WMS/WFS

Indien GeoCAT niet gebruikt werd, dient men de webservices in Geoserver manueel te configureren. 

Ga naar GeoServer http://www.verkeersveiligheidsmonitor.be/geoserver/ en log in;



Klik op Data – Layers (linker navigatiemenu);



Klik op “Add a new resource”;



Add layer from = rm:ds_vm;



Zoek de betreffende nieuwe tabel/layer;



Klik op Publish;



In de Edit-Layer-Form: check of Native SRS & Declared SRS = EPSG:31370 en klik in de sectie “Bounding Boxes” op „Compute from data‟ en klik op “Compute from native bounds”;



Klik op <Save>;



Test via “Layer Preview” (linker navigatiemenu).

Voeg vervolgens manueel een stijl (SLD) toe (indien je GeoCAT Bridge niet gebruikt): 

Maak een SLD-bestand aan voor de nieuwe indicator (gelijkaardig aan een ESRI layerfile);



Ga terug naar GeoServer (http://www.verkeersveiligheidsmonitor.be/geoserver/);



Klik op Data – Styles (linker navigatiemenu) & “Add a new style”;



Geef de nieuwe Style een naam, blader naar het aangemaakte SLD-bestand en klik op Upload;



Klik op om de stijlsyntax te controleren en Klik op <Submit>;



Klik op Data – Layers (linker navigatiemenu);



Zoek opnieuw desbetreffende indicator (klik op de layer name om in het edit layer formulier te openen);



Klik op de pagina-tab “Publishing”, wijzig de Default Style in de nieuwe Style en klik op <Save>;



Test opnieuw via “Layer Preview” (linker navigatiemenu).

7.2.5

Stap 3: configuratie dynamische kaart in CMS

Om de kaart te creëren in Drupal, moet eerst de WMS laag geconfigureerd worden. Vervolgens maakt u een kaart waaraan de laag toegevoegd wordt, eventueel in combinatie met andere lagen. Eerst configureren we de WMS (of WMTS) layer: 

Ga naar www.verkeersveiligheidsmonitor.be;



Log in met de admin gebruikersnaam en wachtwoord;



Klik op Structure > OpenLayers;



Ga naar het tabblad Layers;



Kloon een bestaande layer en verander de naam, de machinenaam, de layer name en de style name;



Klik op Save. 37


Vervolgens creëren we een kaart: 

Ga naar het tabblad Maps;



Kloon een bestaande map en verander de instellingen zodat de nieuwe laag zichtbaar wordt.

7.2.6

Stap 4: metadata toevoegen in CMS

Metadata toevoegen gebeurt in vier stappen: 1. Indien het een nieuwe contactpersoon betreft, voeg dan eerst een contactpersoon (vCard) toe via het menu content > add content; 2. Indien er nieuwe distributie informatie is, voeg dan eerst de distributie informatie toe via het menu content > add content; 3. Indien er nieuwe herkomstinformatie (provenance) is, voeg dan eerst de herkomstinformatie toe via het menu content > add content; Vervolgens kan je een nieuwe metadata fiche opmaken voor een indicator, opnieuw via het content menu. Voor de metadata dien je alle velden chronologisch in te vullen, en de check box aan te vinken van de overeenkomstige contact-, distributie en herkomstinformatie. De velden 'Map' en 'Legend' dienen om de kaart weer te geven. Om de kaart toe te voegen, schrijft u het volgende: [openlayers 'naam van de OpenLayers map']. Let er hierbij op dat het text format op 'Full HTML' staat. De legende toevoegen gebeurt op basis van een WMS getLegendRequest. In het tekstveld voegt u een figuur in. Voor de imageURL, specifieert u vervolgens een getLegendRequest, bijvoorbeeld http://www.verkeersveiligheidsmonitor.be/geoserver/wms?REQUEST=GetLegendGraphic&VERSION =1.0.0&FORMAT=image/png&WIDTH=20&HEIGHT=20&LAYER=vm:Ong_gem_20092011&STYLE= Ong_gem_AandeelOng_alcohol_3yr&legend_options=fontName:Trebuchet%20MS;fontAntiAliasing:tr ue;fontColor:0x000033;fontSize:5;dpi:180 Laat alle andere velden leeg en klik vervolgens op Update. Zodra u alles opslaat, worden de metadata zichtbaar in de monitor en zal de indicator ook geclassificeerd worden volgens de klasses die u heeft aangevinkt.

7.2.7

Stap 5: laag toevoegen in het Geoloket

Een laatste stap is het toevoegen van de WMS laag aan het Geoloket. Hiervoor dient men de javascript van de viewer te editeren. 

Log in op de Ubuntu server;



Ga naar /var/www/geoloket/ en open het layers.js bestand;



Afhankelijk van het type layer (indicator, background, etc….) voegt u de parameters van de nieuwe laag toe aan één van de layerlijsten.



Zodra u het bestand opslaat, zal de WMS zichtbaar zijn in het Geoloket.


7.2.8

Indicatoren wijzigen en verwijderen

Om wijzigingen aan te brengen aan de beschrijving van een indicator of een indicator te verwijderen, logt u in en editeert u de te wijzigen inhoud. Het verwijderen van een indicator kan enkel gebeuren door Admin. Het wijzigen van Data kan iedereen die hiervoor de juiste rechten van de Admin gekregen heeft. Wijzigingen aan de kaarten kunnen in een desktop GIS applicatie aangebracht worden (ArcGIS, QuantumGIS,…). Een aangepast vectorbestand dient dan via Geoserver in Drupal opgeladen te worden.

Figuur 21: Wijzigen van de beschrijving van een indicator of verwijderen van een indicator.

7.3

Gebruikersbeheer

Drupal laat toe om verschillende types van gebruikers toegang te geven. Permissies kunnen gegeven worden per groep van gebruikers. Indien nodig kunnen permissies zelfs geconfigureerd worden per gebruiker. Om een nieuwe gebruiker te definiëren, gaat u naar het 'People' menu. Hier kunt u een gebruikersnaam en wachtwoord opgeven voor de nieuwe gebruiker. Let op, het notificeren per e-mail werkt niet omdat er geen mailserver geconfigureerd werd.


8

Linked Data

Voor een uitgebreide toelichting van Linked Data in de Verkeersveiligheidsmonitor wordt verwezen naar het rapport: Tirry, D., Steenberghen, T. (2014). Een uitwisselmodel voor verkeersveiligheidsindicatoren, Steunpunt Verkeersveiligheid 2012-2015, RA-2014-004, 67p. RA-2014-004.pdf

Dit luik wordt momenteel nog verder uitgewerkt in lopend onderzoek. De Dokuwiki zal geüpdate worden zodra de resultaten beschikbaar en goedgekeurd zijn.


Bijlage 1: Metadata fiche Velden met een * zijn verplicht. Velden in het geel worden automatisch toegekend en dienen niet ingevuld te worden.

Dataset dct:title* dct:description* dct:identifier* dct:issued dct:modified dct:publisher* dct:spatial dcat:theme* adms:version adms:versionNotes dct: accrualPeriodicity dct:temporal dcat:keyword dct:type iso19115: spatialRepresentationTy pe foaf:isPrimaryTopicOf iso19115: referenceSystemInfo iso19115: spatialResolution dcat-sm:measure dcat:distribution* dcat-sm:provenance dcat-sm:dataquality dcat:contactpoint Interceptie (Measure) qdut:QuantityKind qdut:Unit dcatsm:spatialDimension dcatsm:temporalDimension dcatsm:thematicDimension WMS (Distribution) dct:title dct:description dcat:accessURL* dcat:downloadURL dct:issued dct:modified dcat:bytesize dcat:mediatype 41 Steunpunt Verkeersveiligheid | RA-2015-009

dct:format dct:rights dct:license WFS (Distribution) dct:title dct:description dcat:accessURL* dcat:downloadURL dct:issued dct:modified dcat:bytesize dcat:mediatype dct:format dct:rights dct:license Berekeningswijze gestructureerd (Provenance) dct:description prov:wasAssociatedWith prov:used Berekeningswijze grafisch (Provenance) dct:description

vCard Jan Janssen vcard:fn vcard:organization-name vcard:organization-unit vcard:hasEmail vcard:hasAddress vcard:street-adress vcard:postal-code vcard:locality vcard:country-name vcard:hasTelephone


Het Steunpunt Verkeersveiligheid 2012-2015 is een samenwerkingsverband tussen de volgende partners:

Handleiding instrumentarium verkeersveiligheidsmonitor. Thérèse Steenberghen, Anuja Dangol, Diederik Tirry, Valerie Dewaelheyns RA

Recommend Documents