n a v handleiding s n e a j d r n o e e wo
1
n a v Inhoudsopgave s n e a j d r n o e e wo Inleiding Een jas van woorden – over poëzie Werken met ‘Een jas van woorden’ Gedichten bekijken en bespreken in de klas Zelf een gedicht vormgeven
3 4 6 8 10
TIP
bij het kopiëren van materiaal voor collega's: werk met gekleurde omslagen om het onderscheid tussen de drie sets kaarten te behouden.
2
n a v Inleiding s n e a j d r n o e e wo
Kinderen zijn misschien wel de meest ideale poëzielezers. Omdat ze durven lezen. Vaak maken ze een eigen voorstelling bij de woorden op papier. Anders dan veel volwassenen zijn het nog geen ‘beleefde lezers’, durven ze plompverloren en zonder omhaal te zeggen wat ze niet begrijpen.
In Een jas van woorden zijn vijftien gedichten bijeengebracht voor kinderen in de leeftijd van acht tot en met twaalf jaar. Het zijn heel verschillende gedichten, bekende en onbekende, oude en nieuwe, en de meeste zijn niet speciaal voor kinderen geschreven. Jan Hanlo’s ‘De Mus’ is misschien kinderlijk eenvoudig, maar het werd niet voor kinderen gemaakt. ‘Ook de vissen’ van K. Michel zal tot de verbeelding spreken, al werd het geschreven voor volwassenen, evenals het meer dan een eeuw oude ‘De stille weg’ van Herman Gorter, of het tragikomische ‘Gymles’ van Ingmar Heytze. Deze volwassen dichters zijn aangevuld met schrijvers die bij veel kinderen wél bekend zijn, onder wie Wim Hofman, Ted van Lieshout en Joke van Leeuwen. Daarnaast is werk van enkele dichters uit het buitenland opgenomen, zoals van de Poolse Wisl-awa Szymborska.
Een jas van woorden - gedichten om niet te lezen is meer dan een kleine, gevarieerde bloemlezing uit de Nederlandstalige en in het Nederlands vertaalde poëzie. Een aantal kunstenaars liet zich door de vijftien gedichten inspireren en maakte er een film, een lied, een schilderij of een andere vertolking van. Deze films vindt u op de bijbehorende dvd. Deze handleiding beschrijft hoe u met deze dvd in de klas kunt werken. De opbouw laat grote vrijheid voor een beperkte of een uitgebreide lessenserie. In de bijlage zijn alle gedichten opgenomen. Het lespakket bestaat uit een minimum van drie lessen waarin poëzie bekeken, beluisterd, gelezen en besproken wordt, klassikaal en in groepsverband. Aan het slot van deze lessen gaan de leerlingen zelf aan de slag. Zij maken dan, geïnspireerd door de films op de dvd, een eigen kunstwerk van een gedicht. Dat is ook het idee achter Een jas van woorden: wie een gedicht leest, mag de vrijheid nemen om het zich eigen te maken, om het tot een eigen gedicht te maken. Wie daar opnieuw vorm aan geeft, doet dat nog bewuster. Zo is dit project een intensieve kennismaking met poëzie aan de hand van vijftien gedichten en de verfilmingen daarvan. Een jas van woorden is ontstaan in samenwerking tussen il Luster Films, dat eerder DICHT/VORM klassiekers en DICHT/VORM modern uitbracht, Poetry International en Kunstbalie.
3
n a v Een jass n e a vanjwoorden d r n – over poëzie o e e wo
Poëzie is moeilijk, gedichten gaan altijd over gevoelens, dichters zijn arm en wonen op tochtige zolders. Geen kunstvorm die tegen zoveel vooroordelen moet opboksen als de poëzie. ‘Waarom zegt de dichter niet gewoon wat hij bedoelt?’ Omdat hij dat niet kan. Een gedicht is eigenlijk niets meer en niets minder dan een poging van iemand om in taal iets van de wereld te laten zien. Van zijn geluk, zijn verdriet, zijn liefde of van de wereld om hem heen, de natuur, de stad, oorlog of vrede. Een gedicht kan overal over gaan. Wat een dichter probeert is om dat wat hij ziet, denkt, hoort, voelt zo precies mogelijk op te schrijven. Daarom schrijft Elma van Haren niet: ‘ik wil iets zeggen’, maar vangt ze haar gedachte op en geeft die een ‘jas van woorden’. Nauwkeurig zet de dichter de woorden op hun plaats. Witregels, komma’s of vraagtekens gebruikt hij nooit zomaar. Alles staat met reden op een plek op de pagina. De taal in een gedicht is zo bijzonder, zo gek of zo ongewoon, omdat het leven zo is.
En soms snap je er niks van, zoals je van zoveel dingen die om je heen gebeuren niks begrijpt. Want waarom word je wel op de een en niet op de ander verliefd, of waarom houd je wel van ijs maar niet van slagroomtaart? Een goed gedicht kan je even laten denken dat je de wereld begrijpt. ‘Of er opeens een raampje is waar doorheen ik een blik werp op iets heel waars en zinvols’, zo omschreef de dichter Tonnus Oosterhoff dat gevoel. Dat raampje hoeft nog niet eens te betekenen dat je álles wat er in een gedicht staat snapt. Soms blijft je oog hangen aan een beeld, is er een regel die in je hoofd een hele wereld opent. Dat kan al genoeg zijn. De beste manier om een gedicht te lezen is om dat nauwkeurig te doen – zo is het tenslotte ook gemaakt. Hetzelfde gedicht een paar keer achter elkaar lezen helpt ook. Liefst hardop. Vaak openen de woorden zich na twee keer lezen als vanzelf, worden de beelden die een dichter gebruikt
4
helder, evenals de verbanden die hij legt in taal. Al blijft in een goed gedicht altijd iets geheimzinnigs over. Een handreiking kan prettig zijn als je poëzie leest. Een essay over het werk, een biografie, een interview met de schrijver kunnen helderheid geven. Zo’n handreiking kan ook een andere kunstvorm zijn. Zoals veel dichters zich hebben laten inspireren door muziek, dans, beeldende kunsten, toneel en film, zo is het omgekeerde eveneens vaak gebeurd. De componist Franz Schubert zette gedichten van Heinrich Heine op muziek, het Scapino Ballet uit Rotterdam vond inspiratie in een gedicht van de Duitse schrijver Hans Magnus Enzensberger, de Vlaamse schilder Floris Jespers maakte een schilderij bij Paul van Ostaijens ‘Marc groet ’s morgens de dingen’, een gedicht van Toon Tellegen was uitgangspunt voor een toneelstuk, en hoeveel muziek is er niet gemaakt op de versjes van Annie M.G. Schmidt?
Over vertolkingen van gedichten gaat het in Een jas van woorden. De vijftien gedichten die in dit project aan bod komen, worden alle op een andere manier aan de leerlingen aangeboden. Met alle gedichten is ‘iets’ gedaan, de kunstenaars hebben allemaal een eigen ingang tot het gedicht gezocht. Nu eens vonden ze die in de betekenis, dan in de beelden, in de taal of in de muziek. Sommige gedichten op de dvd worden voorgelezen door de dichter zelf, andere door een acteur, bij weer andere gedichten is een animatiefilm gemaakt, wordt muziek gemaakt of ontstaat een kunstwerk. Maar aan al die vertolkingen ging één ding vooraf: poëzie lezen.
5
n a v Werkens met n Een e a jasjvanr woorden d n o e e wo
Het pakket Een jas van woorden bestaat uit de dvd Een jas van woorden voor de leerlingen, een instructie-dvd voor de leraar, een docentenhandleiding, drie setjes met opdrachten en een blauwdruk voor het zelf organiseren van een poëziefestival. De dvd voor de leerlingen bevat vijftien verfilmingen van gedichten van Eva Gerlach, Herman Gorter, Jan Hanlo, Elma van Haren, Ingmar Heytze, Nâzim Hikmet, Wim Hofman, Joke van Leeuwen, Ted van Lieshout, K. Michel, Paul van Ostaijen, Shang Ch’in, Wisl awa Szymborska, Toon Tellegen en Edward van de Vendel. De totale duur van de film is ruim een half uur, ieder filmpje afzonderlijk duurt twee tot drie minuten. In deze handleiding vindt u opdrachtkaarten met de gedichten, informatie over de dichters en vragen die het lezen van het gedicht ondersteunen. Daarnaast zijn er praktische opdrachten per kunstvorm en een leeshulpkaart ter ondersteuning van de verschillende opdrachten. Het project is niet tijdgebonden en kan op ieder moment in het jaar gebruikt worden, meerdere jaren achtereen. Logische momenten zijn Gedichtendag (de laatste donderdag van januari) en de Week van de poëzie (in april), maar andere momenten kunnen evengoed. Voor het slagen van het project is het niet per se nodig om alle gedichten te behandelen. Een keuze, ingegeven door tijd of smaak, is heel goed mogelijk. /
Voorbereiding docent Voordat u aan de slag gaat met het project in de klas, is het raadzaam de dvd Een jas van woorden zelf een of twee keer te bekijken. Ook verdient het aanbeveling om de gedichten van de dvd, de extra gedichten (‘op zoek naar een nieuwe jas’) en de informatie over de dichters een keer door te lezen. Voor de bespreking in de klas kan het waardevol zijn aantekeningen te maken over wat u opvalt in de interpretatiekeuzes van de filmmakers. Bij voorkeur vertoont u per keer drie filmpjes met behulp van een beamer op groot formaat. Maak hierover eventueel afspraken met uw collega’s. U kunt ook in een les drie filmpjes klassikaal bekijken, waarna u samen met de leerlingen een van de verfilmde gedichten leest en bespreekt. De overige twee kunnen de leerlingen in groepjes op de computer
6
bekijken en ermee aan de slag gaan met behulp van de vragen. U kopieert hiertoe de betreffende werkbladen met de korte biografie, het gedicht en de vragen. Het ligt voor de hand om eerst de film te zien en daarna het gedicht te bespreken; als variatie kunt u ook een van de lessen beginnen met het gedicht en daarna pas de film te tonen. Maak hierin van tevoren een keuze. De ‘Leeshulp’ is een werkkaart waarop de belangrijke termen uit de opdrachtkaarten duidelijk uitgelegd worden. Tijdens het lezen en bespreken van de gedichten en bij de verwerkingsopdrachten kunnen de kinderen daarop teruggrijpen. Het is aan te bevelen de termen van de ‘Leeshulp’ met de kinderen door te nemen aan de hand van voorbeelden van de dvd. Voor de slotfase van het project, als de leerlingen zelf een gedicht gaan vormgeven, kunt u ondersteuning vragen van vakdocenten muziek, beeldende vorming of drama. U kunt ook proberen of u met docenten van het lokale kunstencentrum, de muziekschool of studenten van een kunstacademie kunt samenwerken. Of misschien zijn er ouders of stagiaires die willen assisteren. Laat hen de extra gedichten en de informatie over de dichters lezen.
7
n a v Gedichten bekijs n e a kenjen bespreken d r in de klas n o e e wo Nodig:
- beamer + dvd-speler - dvd Een jas van woorden
Met de vijftien gedichten die op de dvd staan kunt u vijf lessen organiseren waarin steeds drie filmpjes aan bod komen. Een deel daarvan kunt u de kinderen individueel of in groepjes laten kijken. Het is goed om in ieder geval drie films per keer klassikaal te bekijken (zorgt u ervoor dat alle leerlingen het beeldscherm goed kunnen zien – in sommige filmpjes zijn juist de details essentieel). Hierna voert u met de klas een kort gesprekje over wat ze gezien hebben. Wat vonden de kinderen mooi, grappig of raar? Wat begrepen ze wel, wat niet? Daarna gaat u met de kinderen een van de verfilmde gedichten lezen en bespreken. U laat een van hen het gedicht voorlezen, misschien nog iemand en u leest het tenslotte ook zelf voor. Alleen al de verschillende stemmen die een en hetzelfde gedicht voordragen, kunnen verschillende aspecten van een gedicht nadruk geven. De vragen van de opdrachtkaarten vormen een handreiking voor het gesprek.
Bespreking in groepjes Nodig: - (een kopie van) de opdrachtkaarten bij de bekeken gedichten - voor ieder kind (of per twee) een kopie van de ‘Leeshulp’ Na het bekijken van de films deelt u de groep op in groepjes van ten hoogste vijf leerlingen. Ieder groepje gaat aan de slag met een gedicht. In hun groepje kunnen ze het gedicht nader bespreken aan de hand van de vragen die bij elk gedicht op de opdrachtkaarten zijn opgenomen. De vragen zijn niet bedoeld om op schrift beantwoord te worden; laat de
8
kinderen echt een gesprek voeren over de gedichten. U kunt zelf bij elk groepje even aansluiten en inhaken op het gesprek. Het werken in groepjes is van belang om leeservaringen uit te wisselen. Kende iemand het gedicht al? Wat vinden ze een mooie regel, is er een woord dat ze aanspreekt, krijgen ze een ‘Ja, zo is het!’-gevoel bij dit gedicht? Sloot de film aan bij hun eigen beeld van het gedicht; heeft de film het beeld beïnvloed? Maakte de film het voor hen makkelijker het gedicht te begrijpen? Desgewenst kunnen de films nadat ze in groepjes besproken zijn, nog eens vertoond worden. De besproken gedichten kunnen de kinderen in een schrift plakken of bewaren in een map.
Inhoud van de dvd Een jas van woorden - gedichten om niet te lezen 1. Niet dus - Eva Gerlach, een film van Lucette Braune 2. Ook de vissen - K. Michel, een film van il Luster 3. Bergtijd en menstijd - Elma van Haren, een film van Oerd van Cuijlenborg 4. De stille weg - Herman Gorter, een film van André Bergs 5. Twijfellied - Joke van Leeuwen, een film van Frodo Kuipers 6. Gymles - Ingmar Heytze, een film van Patrick Raats 7. Hoesten - Shang Ch’in, een film van Maurice van der Bij 8. Wenkbrauwen - Edward van de Vendel, een film van Udo Prinsen 9. Mijn vader ging - Ted van Lieshout, een film van il Luster 10. Ik ben een landschap - Toon Tellegen, il Luster met muziek van Kees Wennekendonk 11. Na de storm - Wim Hofman, een film van il Luster 12. Een klein meisje trekt het kleed van tafel - Wislawa Szymborska, een film van Oerd van Cuijlenborg 13. Rijke armoede van de trekharmonika - Paul van Ostaijen, een film van il Luster met werk van kunstenaar Ramon Verberne 14. 24 september 1945 - Nâzim Hikmet, een film van il Luster 15. De mus - Jan Hanlo, een film van Tom America 16. Poetry International Kinderfestival: impressie, een film van Martijn Verlind
9
n a v Zelf een gedicht s n e a vormgeven j d r n o e e wo Nodig:
- de praktische opdrachten ‘kinderen ontwerpen een nieuwe jas’ (de juiste kaart per groepje) - een kopie van de vijf extra gedichten ‘op zoek naar nieuwe jas’ - voor ieder kind een kopie van de ‘Leeshulp’
In de slotfase van het project gaan de kinderen zelf met een gedicht aan de slag. Daarvoor zijn in deze handleiding vijf extra gedichten opgenomen van schrijvers die ook op de dvd staan, te weten Eva Gerlach, Jan Hanlo, Elma van Haren, Ingmar Heytze en Ted van Lieshout. De gedichten kunnen op verschillende manieren verwerkt worden. De verwerkingvormen film, fotografie, toneel, muziek, dans, beeldende kunst schrijft u op het bord. De leerlingen werken opnieuw in groepjes (van maximaal vijf kinderen). De presentaties zullen het meest afwisselend zijn wanneer u de verwerkingsvormen verdeelt over de
10
groepjes. Vervolgens kiezen de leerlingen per groepje een van de vijf gedichten om mee te werken. Belangrijk bij die keuze is dat het gedicht de kinderen aanspreekt en dat het zich leent voor de gekozen verwerkingsvorm. Het is niet erg als een gedicht meerdere malen wordt gekozen. Voor het verwerken van de gedichten geldt dat ze allemaal goed gecombineerd kunnen worden met beeldende kunst. Sommige gedichten lenen zich echter beter dan andere voor bepaalde kunstvormen. Daarom hier een aantal suggesties: ‘Winterochtend’ van Ted van Lieshout: muziek, film ‘Niks aan’ van Eva Gerlach: fotografie, toneel ‘Sweet things’ van Ingmar Heytze: muziek, animatiefilm ‘De sprong’ van Elma van Haren: toneel, muziek ‘Oote’ van Jan Hanlo: muziek, toneel De groepjes kunnen zelfstandig aan de slag met de werkkaarten. Zodra de groepjes een keuze voor de verwerkingsvorm en hun gedicht hebben gemaakt, inventariseert u samen met de kinderen wat er nodig is aan materiaal en ruimte. De groepjes zullen u wel nodig hebben voor advies. Omdat de verwerkingsvormen erg divers zijn, kan het handig zijn ouders of andere vrijwilligers in te schakelen die kunnen ondersteunen. Maak duidelijke afspraken over hoe lang, waar en wanneer de groepjes aan de opdracht mogen werken. Sommige groepjes zullen op pad moeten en andere hebben mogelijk een ruimte nodig waar ze volop geluid kunnen maken. Om zicht te houden op het werkproces, kunt u van elk groepje vragen een kort plan op papier te zetten, met daarbij de benodigdheden en de taakverdeling. Alle groepjes werken toe naar een presentatie van de gedichten. Alle schilderijen en andere beeldende kunstwerken worden tentoongesteld, de muzikale en dramatische bewerkingen kunnen worden opgevoerd tijdens een afsluitend poëziefestival. Van de presentatie kan weer een film worden gemaakt. Voor het organiseren van een festival, (klein, in de klas of groot, met meerdere scholen samen) vindt u een handleiding in de ‘Blauwdruk voor het organiseren van een Poëziefestival’.
11
n a v s n e a j d r n o e e wo Colofon
Een uitgave van Kunstbalie © 2009
Een jas van woorden is ontstaan in samenwerking tussen il Luster Films, Poetry International en Kunstbalie
Dit project werd mede mogelijk gemaakt door het VSB-fonds en Stichting Lezen
Selectie gedichten Selectie filmmakers Handleiding en opdrachtenkaarten bij dvd Overige teksten Tekstredactie Vormgeving
Kunstbalie i.s.m. Stichting Poetry International il Luster Films
Janita Monna Renske van Dillen, consulent literatuur Kunstbalie Laura van Campenhout Huub van Deijck
www.kunstbalie.nl
[email protected]
12
