Haagse Hoge School Master Riskmanagement Boekverslag Against the Gods 9 november 2010

Haagse Hoge School Master Riskmanagement Boekverslag “Against the Gods” 9 november 2010

[Het doel van het verslag van het boek ‘against the gods’ is om een beeld te schetsen van de ontwikkeling van risicomanagement, daarnaast om human factor bij risicomanagement te duiden. Daarbij is het boekverslag in een onderzoeksvorm ‘gemodelleerd’.]

Voorwoord Een boekverslag met een tijdlijn ligt te veel voor de hand en een samenvatting van het boek is niet wat gevraagd wordt. De vraag is het boek kritisch door te lezen en een boekverslag met kritische noot opzetten conform het onderzoeksmodel wat gedoceerd is bij module 5 van de MRM opleiding. Om intrinsiek gemotiveerd deze opdracht op te pakken is gekozen om uitkomsten van eerder onderzoek mee te laten wegen als contextbepaling van het onderzoek. Aan de hand daarvan blijkt dat de 'human factor' de meest kritische factor is in het geheel. De human factor benadering lig ook geheel in lijn van mijn persoonlijke benadering van risicomanagement, waarbij het verslag enthousiast is vormgegeven. Veel leesplezier toegewenst. André Maranus [email protected]

Inhoudsopgave Voorwoord ................................................................................................................. 2 Inhoudsopgave .......................................................................................................... 3 Inleiding en Projectkader ........................................................................................... 4 Onderzoeksverantwoording ....................................................................................... 5 Fase 1 Het onderzoeksmodel .................................................................................... 6 Fase 2.1 Doelstelling onderzoek................................................................................ 7 Fase 2.2 Context ....................................................................................................... 8 Fase 2.3-A Centrale vragen en deelvragen ............................................................... 9 Fase 2.3-B Antwoorden op de vragen .................................................................... 10 Fase 3.1 Invalshoeken uit de context....................................................................... 12 Fase 3.2 Kernwoorden mensfactor .......................................................................... 13 Fase 4.1 Confronteren kernwoorden en invalshoeken ............................................. 14 Fase 4.2 Conclusies uit de confrontatie ................................................................... 16 Fase 5 Eindconclusies ............................................................................................. 17 Literatuurlijst ............................................................................................................ 18 Bijlagen ................................................................................................................... 19 Bijlage 1 volledige Confrontatieanalyse ................................................................... 20 Bijlage 2 Analyse van de (deel)vragen..................................................................... 24 Bijlage 3 Verklaring context ..................................................................................... 27 Bijlage 4 Relevante teksten (uit het boek ’against the Gods’) .................................. 30

Inleiding en Projectkader Om een boek kritisch te lezen zijn bepaalde uitgangspunten en een scope nodig. Als basis voor de scope van het boekverslag is de uitkomst gebruikt van de vergelijking op hoofdlijnen van risicomanagement-frameworks van Module 2. Daarbij is de conclusie dat: Luisteren en aanmoedigen van afwijkende of een andere uitgesproken mening is een middel om een organisatie ‘wakker te schudden’. “Risicomanagement moet bij mensen tussen de oren (komen te) zitten” Uiteindelijk draait het toch (80%)om de “softe factoren”. Dit is de grondslag voor de keuze om human factor als scope te kiezen. De volgende stappen zijn genomen bij de opbouw van dit verslag: 1. Kritisch lezen van het boek, vanuit de scope human factor en risicomanagement. 2. Contextformulering vanuit "out of the box" optiek. 3. Opsommen van de relevante teksten uit het boek. ("in the box") 4. Centrale vragen en deelvragen formuleren 5. Het onderzoek modelleren ("theorie"): Onderzoeksmodel opzetten. 6. Kernwoorden formuleren als verklaring voor human factoren 7. Context onderzoek uitvoeren, context opzetten en invalshoeken formuleren 8. Confronteren invalshoeken en kernwoorden 9. Eindconclusies. Het onderzoek is vormgegeven conform de lessen van module 5 Research & Methodologie van Prof. Dr. R. Oedit Doebé MBA, MSc. Daarbij zijn bij de optiek de volgende uitgangspunten genomen: Theorie: modelleren van onderzoek. In the Box: Het boek "Against the Gods". Out the Box: context human factor Het onderzoek bestaat uit diverse fasen. Deze fasen worden verder toegelicht in het hoofdstuk van het onderzoeksmodel.

-4-

Onderzoeksverantwoording Het boekverslag is opgezet conform het opgestelde onderzoeksmodel. De volgende activiteiten zijn ontplooid: • Opzetten onderzoeksmodel • Raadplegen websites • Literatuuronderzoek o Eigen boeken • Lezen van artikelen over dit onderwerp • Raadplegen collega’s • Uitschrijven boekverslag Het verslag is vorm gegeven vanuit de invalshoek de mens en de toekomst in het kader van beslissen onder onzekerheid en de ontwikkeling van risk management vanuit het verleden tot het heden.

-5-

Fase 1 Het onderzoeksmodel Het model kan als volgt schematisch weergegeven worden: Fase 1

Fase 2

Fase 3

Fase 4

Fase 5

2.1 Doelstelling onderzoek

3.1 invalshoeken uit de context

4.1 Confronteren kernwoorden en invalshoeken

Theorie modellering 2.2 Context

5 Eindconclusies

In the box Out the box

3.2 Kernwoorden mensfactor (beantwoording vragen human factor) 2.3 Centrale vragen en deelvragen

4.2 Conclusies uit confrontatie analyse

Fase 1 Context onderzoek uitvoeren en context opzetten. Contextformulering vanuit "out of the box" optiek. Kritisch lezen van het boek, vanuit de scope human factor en risicomanagement. 1 In deze fase wordt door het hanteren van het 'modelleren' vastgesteld welke rol de "THIO" factoren spelen bij het onderzoek. In dit onderzoek worden de volgende "THIO"-factoren gehanteerd. -Theorie: modelleren van onderzoek. -In the Box: Het boek "Against the Gods". -Out the Box: context human factor. Fase 2 In deze fase worden de centrale vragen de deelvragen en de doelstelling geformuleerd. Opsommen van de relevante teksten uit het boek. ("in the box"). Vervolgens worden de centrale vragen en deelvragen uitgewerkt op basis van relevante teksten uit het boek. Fase 3 De context geeft aan vanuit welke invalshoek het boekverslag vorm gegeven is. Als invalshoek van de human factor worden de volgende elementen gebruikt: intuïtie, emotie, het onderbewuste, rationaliteit, gezondheid, risicohouding. Fase 4 Confronteren en analyseren gedestilleerde stellingen uit de context met conclusies van het boek Fase 5 Opmaken van de eindconclusies.

-6-

Fase 2.1 Doelstelling onderzoek Er is meer dan rationeel beslissen onder onzekerheid. Daarbij is het belangrijk om de context waarin het onderzoek plaatsvindt en de doelstelling van het onderzoek er in te betrekken. De doelstelling van dit boekverslag is: Het doel van het verslag van het boek ‘against the gods’ is om een beeld te schetsen van de ontwikkeling van risicomanagement, daarnaast om human factor bij risicomanagement te duiden. Daarbij is het boekverslag in een onderzoeksvorm ‘gemodelleerd’. ….Door • Inzicht te geven hoe risicomanagement is ontstaan. • Inzicht geven waarom risicomanagement is toegepast. • Inzicht te geven hoe verzekeren is ontstaan. • Inzicht te geven hoe de ontwikkeling is geweest van risicomanagement • Inzicht te geven welke belangrijke theorieën er zijn (geweest) van risicomanagement • Inzicht te geven hoe informatie zich verhoudt met risicomanagement • Inzicht geven hoe omgaan met risico's de wereld om ons heen heeft beïnvloed. • • • • • • • • •

Inzicht te geven hoe de mensfactor het risicomanagement beïnvloed heeft. Inzicht geven in de risicoperceptie van mensen Inzicht geven hoe mensen omgaan met risico's Inzicht geven welke theorieën er zijn hoe mensen omgaan met risico's Inzicht geven hoe mensen omgaan met verlies Inzicht geven hoe mensen omgaan met risico's in rationele en emotionele zin. Inzicht geven hoe mensen omgaan met onzekerheid Inzicht geven hoe onzekerheid zich verhoud met informatie Inzicht geven of risico's altijd te voorkomen zijn door berekenen.

-7-

Fase 2.2 Context De context is gebaseerd op voortschrijdend inzicht gedurende de opleiding master risicomanagement aan de Haagse hoge School. Uit het onderzoek naar een vergelijking tussen risicomanagementmodellen ISO3100, ASNZS 4360 en COSO blijkt dat de human factor oftewel de menselijke beïnvloeding van risico’s en omgaan met risico’s bepalend is. De mensfactor binnen de ontwikkeling van risico’s en risicomanagement kan vanuit verschillende invalshoeken bestudeert worden. Er is gekozen om meerdere invalshoeken te gebruiken om de complexe factor mens op een gefundeerde wijze van diverse kanten toe te lichten. Daarbij sluiten de (out of the box) theorieën elkaar niet (per definitie) uit. De volgende boeken zijn in de context gebruikt om de invalshoeken te bepalen: -Intuïtie: de sleutel tot succes (Laura Day) voor de invalshoek Intuïtie. -Emotiemanagement (Susanne Piet) voor de invalshoek emotie. -Het slimme onbewuste ‘denken met gevoel’ (Ap Dijksterhuis) voor de invalshoek het onderbewuste. -Volmaakt onvoorspelbaar (Dan Ariely) Waarom we altijd tijd tekort komen (Dan Ariely) voor de invalshoek rationaliteit. -Liar, the truth about lying (Robert Feldman) het blijkt dat we ons gefundeerd voor de gek houden, namelijk in verband met onze gezondheid, vandaar invalshoek gezondheid. -Geruchten (Cass. R. Sunstein), Nudge (Cass. R. Sunstein en Richard H. Thaler) en Understanding and managing Risk Attitude (David Hillson and Ruth Murray-webster) zijn gebruikt voor de invalshoek risicohouding. De uiteindelijke invalshoeken zijn dus: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Intuïtie Emotie Onderbewuste Rationaliteit Gezondheid Risicohouding

In bijlage 3 wordt de context nader verklaard. De gedestilleerde stellingen en conclusies vanuit het boek worden uiteindelijk in de confrontatieanalyse met elkaar geconfronteerd en geanalyseerd.

-8-

Fase 2.3-A Centrale vragen en deelvragen In deze fase worden de centrale vragen de deelvragen en de doelstelling geformuleerd. Opsommen van de relevante teksten uit het boek. ("in the box"). Vervolgens worden de centrale vragen en deelvragen uitgewerkt op basis van relevante teksten uit het boek. De gebruikte relevante teksten uit het boek "against the Gods" staan vermeld in bijlage 4 Het doel van het verslag is om een helder beeld te schetsen van de ontwikkeling van risicomanagement en de mens in het kader van beslissen onder onzekerheid en de ontwikkeling van risicomanagement vanuit het verleden tot het heden. Om dit te bereiken zijn de volgende centrale vragen en deelvragen geformuleerd. Hoe is risicomanagement ontstaan en hoe heeft het zich ontwikkeld? (de onderstaande vragen beantwoorden de hoofdvraag) Waarom risicomanagement? Hoe is het risicomanagement ontstaan? Hoe is het verzekeren ontstaan? Hoe heeft risicomanagement zich verder ontwikkeld? Wat zijn belangrijke theorieën geweest bij de ontwikkeling van risicomanagement? Waarom is informatie bij het nemen van risico’s belangrijk? Heeft het omgaan met risico’s invloed op de wereld om ons heen? Hoe heeft de mensfactor het risicomanagement beïnvloed? (de onderstaande vragen beantwoorden de hoofdvraag) Verandert de risicoperceptie van mensen? Is er een theorie hoe gaan mensen om met risico’s? Hoe zijn mensen bij het nemen van risico’s te beïnvloeden? Hoe gaan mensen om met verlies? Hoe gaan mensen om risico’s in rationele en emotionele zin? Hoe gaan mensen om met onzekerheid? Hoe verhoud onzekerheid zich met informatie? Zijn risico’s altijd te voorkomen door berekenen?

-9-

Fase 2.3-B Antwoorden op de vragen De beantwoording van de deelvragen met bijbehorende tekst uit het boek staat in de bijlage vermeld. Op basis van die tekst zijn de antwoorden gebaseerd. Zie bijlage 2 voor de volledige analyse van de centrale vragen en deelvragen op basis van relevante teksten Hoe is risicomanagement ontstaan en hoe heeft het zich ontwikkeld? Waarom risicomanagement? Risicomanagement heeft een toegevoegde waarde omdat niet alles afhankelijk is van geluk. Echter een volkomen volledig beeld van de risico’s is niet mogelijk gezien het feit dat het verleden niet zonder meer op de toekomst geprojecteerd mag worden. Door onvoorziene risico’s kunnen er risico’s zijn die niet in beeld gebracht kunnen worden. Hoe is het risicomanagement ontstaan? Risicomanagement is dus ontstaan vanuit het Hindu-Arabische nummeringsysteem en niet vanuit verzekeren zoals wel wordt beweerd. Hoe is het verzekeren ontstaan? Het zaken doen in verzekeren vindt zijn oorsprong in de achttiende eeuw voor christus! Hoe heeft risicomanagement zich verder ontwikkeld? Verlies deed in de periode 1700-1900 nog niet mee bij de overwegingen. Na 1900 werd ook verlies meegenomen. In het heden ontwikkelen de principes zich nog steeds door voortschrijdend inzicht en makkelijke te ontsluiten bronnen zoals via internet. De hoeveelheid informatie brengt onzekerheid met zich mee, deze onzekerheid kan gemanaged worden met risicomanagement. Daarmee is risicomanagement het belangrijkste vak van de toekomst. Wat zijn belangrijke theorieën geweest bij de ontwikkeling van risicomanagement? Deze theorieën zijn een poging geweest om grip te krijgen op de snel veranderende wereld van toen en als basismodel in sommige gevallen nog steeds te gebruiken. Een model als vereenvoudigd model van de werkelijkheid, gebruiken om een fenomeen te verklaren is een middel tot verklaren en kan niet het fenomeen op zich als geheel verklaren. Waarom is informatie bij het nemen van risico’s belangrijk? Informatie doet er toe bij het nemen van risico’s, daarbij is het belangrijk dat de informatie zo compleet, concreet en eenduidig mogelijk is. Niet onderkende of bekende informatie bevat het risico dat deze informatie juist cruciaal was bij het nemen van het bepaalde risico. Wat achteraf dan weer dikwijls blijkt, dat het inderdaad het geval was. (wet van Murphy) Heeft het omgaan met risico’s invloed op de wereld om ons heen? Als we beslissingen nemen veranderen we de wereld om ons heen. (Keynes) Als er maatregelen genomen worden om deze risico’s van veranderingen te mitigeren, veranderen daarmee ook (weer) de omgeving / wereld. Denk aan broeikaseffect en dergelijke. Hoe heeft de mensfactor het risicomanagement beïnvloed? Verandert de risicoperceptie van mensen? De perceptie van mensen is niet een ‘vast’ gegeven, maar verandert voortdurend. De verandering is afhankelijk van het onderwerp, gemoedstoestand, persoonlijke betrokkenheid, inzicht in de potentiële gevolgen, leeftijd en dergelijke. Is er een theorie hoe gaan mensen om met risico’s? De prospect theorie geeft aan hoe mensen omgaan met risico’s en onzekerheid. Hoe zijn mensen bij het nemen van risico’s te beïnvloeden? Door het anders stellen van vragen of aanbieden van informatie zijn mensen meer of minder geneigd om risico’s te nemen. Dus hoe een vraag gesteld wordt of hoe een risico wordt geformuleerd doet er toe, bij het al dan niet nemen van risico’s.

- 10 -

Hoe gaan mensen om met verlies? Als mensen al een bepaald verlies hebben geleden is verder verlies minder pijnlijk dan bij een totaal ander voorval waarbij niet eerder verlies is geleden. Hoe gaan mensen om risico’s in rationele en emotionele zin? We denken dat mensen rationele keuzen maken, op het eerste gezicht klopt dat ook. Het rationele denken zelf is soms niet rationeel. Daarnaast hebben mensen emoties die niet zonder meer uit te schakelen zijn. Hoe gaan mensen om met onzekerheid? In bepaalde mate geeft onzekerheid een vrijheid dat de toekomst beïnvloed kan worden door beslissingen. Bij het omgaan met deze onzekerheden in de vorm van hypothesen is het niet zozeer verwerpen en accepteren maar, om verwerpen en niet verwerpen. Hoe verhoud onzekerheid zich met informatie? Onzekerheid kan zich in relatie tot informatie in twee vormen zich manifesteren. De informatie is correct maar de gebeurtenis vind niet plaats. De informatie is niet correct (compleet of eenduidig) en de gebeurtenis vindt plaats. Iets om in gedachten te houden is dat de drijvende kracht altijd naar het gemiddelde zal zijn. Zijn risico’s altijd te voorkomen door berekenen? We denken in de huidige tijd dat alles te berekenen en dus te voorkomen is, zo ook risico’s en het aangaan van risico’s. Voor een bepaald gedeelte klopt dat ook. De natuur en dus gebeurtenissen hebben de neiging zich te herhalen, maar niet een complete of perfecte herhaling vindt plaats. Sommige invloeden zijn niet of nauwelijks te meten, dus is de meting onnauwkeurig met alle (mogelijke) gevolgen van dien. De risico’s lijken volledig in beeld, terwijl dit niet het geval is. Daarbij is de drijvende kracht altijd naar het gemiddelde. Als men niet waagt, zal men niet winnen, maar zet niet alle in op een onderwerp. De antwoorden ten aanzien van de ontwikkelingen risicomanagement spreken voor zich. De verdieping vindt plaats vanuit de scope mensfactor aan de hand van de antwoorden op de centrale vraag: Hoe heeft de mensfactor het risicomanagement beïnvloed?

- 11 -

Fase 3.1 Invalshoeken uit de context De stellingen zijn gebaseerd op basis van relevante teksten uit de genoemde boeken vanuit de invalshoeken Intuïtie, emotie, onbewuste, rationaliteit, gezondheid en risicohouding. Zie bijlage 3 voor de volledige beschrijving van de vanuit de context gedestilleerde stellingen aan de hand van relevante teksten. Intuïtie Intuïtie bij het nemen van bepaalde beslissingen is een prima ondersteuning om bij (te) veel informatie. Bij het nemen van beslissingen of risico’s alleen op basis van intuïtie is niet verstandig, omdat intuïtie geïnterpreteerd moet worden. Emotie Emotie speelt een belangrijke rol bij de mensen. Zonder emotie zouden we als mens niet kunnen functioneren. Echter deze emotie kan op bepaalde momenten zorgen voor verkeerde besluitvorming, doordat de emoties niet (geheel) onder controle zijn. Onbewuste Ons ‘onbewuste’ wordt als ondergeschikt en als hulpje aan het ‘bewuste’ gezien. Deze zienswijze is onzinnig, juist het onbewuste is allesbepalend. De verwerkingscapaciteit van het onbewuste is 200.000 keer zo groot als van het bewustzijn. Daarbij schrijven we gedrag toe aan een bewuste beslissing, terwijl juist de onbewuste processen zorgen voor een onbewuste beslissing, die we als ‘bewust ervaren’. Rationaliteit We denken rationele wezens te zijn, op basis van onderzoek klopt dit dus niet. We denken onlogisch maar dat heeft ook zijn voordelen. Vertrouwen als basis voor de economische motor kan alleen als niet iedereen rationeel voor het eigen belang gaat. Uiteraard kan irrationeel denken bij het nemen van risico’s negatief uitpakken. Gezondheid We houden ons weliswaar gefundeerd (gezondheidsredenen) voor de gek. Dit heeft uiteraard ook zijn weerslag op de risicoperceptie van mensen. ‘mij gebeurt dit niet’ kan mogelijk leiden tot het nemen van onevenredige risico’s met alle gevolgen van dien. Risicohouding Risicohouding: het is duidelijk dat niet complete risico-identificatie niet goed is voor risicomanagement als geheel, in dit proces is de human factor de sleutelrol bedeeld. Een hoog zelfbewustzijn zorgt voor een goede beoordeling, die moet zorgen voor een hoge kwaliteit ten aanzien van het nemen van beslissingen. Ondanks dat hoge zelfbewustzijn, is het mogelijk pech te hebben bij het nemen van beslissingen.

- 12 -

Fase 3.2 Kernwoorden mensfactor De vragen en antwoorden die betrekking hebben op de mensfactor worden gebruikt als input voor de confrontatieanalyse. De vragen betreffen de onderstaande vragen: Waarom is informatie bij het nemen van risico’s belangrijk? Verandert de risicoperceptie van mensen? Hoe zijn mensen bij het nemen van risico’s te beïnvloeden? Hoe gaan mensen om met verlies? Hoe gaan mensen om risico’s in rationele en emotionele zin? Hoe gaan mensen om met onzekerheid? Zie fase 2.3-B voor de beantwoording van de bovenstaande vragen. Uit de antwoorden op de bovenstaande vragen worden kernwoorden gedestilleerd. Informatie Waarom is informatie bij het nemen van risico’s belangrijk? Informatie doet er toe bij het nemen van risico’s, daarbij is het belangrijk dat de informatie zo compleet, concreet en eenduidig mogelijk is. Niet onderkende of bekende informatie bevat het risico dat deze informatie juist cruciaal was bij het nemen van het bepaalde risico. Wat achteraf dan weer dikwijls blijkt, dat het inderdaad het geval was. (wet van Murphy) Risicoperceptie Verandert de risicoperceptie van mensen? De perceptie van mensen is niet een ‘vast’ gegeven, maar verandert voortdurend. De verandering is afhankelijk van het onderwerp, gemoedstoestand, persoonlijke betrokkenheid, inzicht in de potentiële gevolgen, leeftijd en dergelijke. Beïnvloeden risicoperceptie Hoe zijn mensen bij het nemen van risico’s te beïnvloeden? Door het anders stellen van vragen of aanbieden van informatie zijn mensen meer of minder geneigd om risico’s te nemen. Dus hoe een vraag gesteld wordt of hoe een risico wordt geformuleerd doet er toe, bij het al dan niet nemen van risico’s. Omgaan met verlies Hoe gaan mensen om met verlies? Als mensen al een bepaald verlies hebben geleden is verder verlies minder pijnlijk dan bij een totaal ander voorval waarbij niet eerder verlies is geleden. Rationele keuzen Hoe gaan mensen om risico’s in rationele en emotionele zin? We denken dat mensen rationele keuzen maken, op het eerste gezicht klopt dat ook. Het rationele denken zelf is soms niet rationeel. Daarnaast hebben mensen emoties die niet zonder meer uit te schakelen zijn. Omgaan met zekerheid Hoe gaan mensen om met onzekerheid? In bepaalde mate geeft 'onzekerheid van uitkomsten' een vrijheid dat de toekomst beïnvloed kan worden door beslissingen. Bij het omgaan met deze onzekerheden in de vorm van hypothesen is het niet zozeer verwerpen en accepteren maar, om verwerpen en niet verwerpen. De kernwoorden zijn dus informatie, risicoperceptie, beïnvloeding risicoperceptie, omgaan met verlies, rationele keuzen en omgaan met zekerheid.

- 13 -

Fase 4.1 Confronteren kernwoorden en invalshoeken De invalshoeken uit de context en kernwoorden (uit de beantwoording van de vragen) worden in dit hoofdstuk met behulp van de confrontatieanalyse met elkaar geconfronteerd. Voor de volledige analyse zie bijlage 1. De kernwoorden zijn: Informatie, risicoperceptie, beïnvloeding risicoperceptie, omgaan met verlies, rationele keuzen en omgaan met zekerheid. De invalshoeken zijn: Intuïtie, emotie, onbewuste, rationaliteit, gezondheid en risicohouding.

- 14 -

++ +/++

+/-

+

+/-

+/+++

++

+/-

+/-

De perceptie van mensen is niet een ‘vast’ gegeven, maar verandert voortdurend.

++

Informatie doet er toe bij het nemen van risico’s, daarbij is het belangrijk dat de informatie zo compleet, concreet en eenduidig mogelijk is.

+/-

+/-

+/-

++

+/-

++

Beïnvloeden risicoperceptie Door het anders stellen van vragen of aanbieden van informatie zijn mensen meer of minder geneigd om risico’s te nemen.

+/-

+

+/-

++

+/-

+

Als mensen al een bepaald verlies hebben geleden is verder verlies minder pijnlijk dan bij een totaal ander voorval waarbij niet eerder verlies is geleden.

+/-

++

--

++

+/-

++

We denken dat mensen rationele keuzen maken, op het eerste gezicht klopt dat ook. Het rationele denken zelf is soms niet rationeel. 2

+/-

++

+/-

++

+/-

++

Omgaan met zekerheid In bepaalde mate geeft onzekerheid een vrijheid dat de toekomst beïnvloed kan worden door beslissingen.

3

- 15 -

Daarnaast hebben mensen emoties die niet zonder meer uit te schakelen zijn. Een hoog zelfbewustzijn zorgt voor een goede beoordeling, die moet zorgen voor een hoge kwaliteit ten aanzien van het nemen van beslissingen. Ondanks dat hoge zelfbewustzijn, is het mogelijk pech te hebben bij het nemen van beslissingen.

2

Intuïtie bij het nemen van bepaalde beslissingen is een prima ondersteuning om bij (te) veel informatie. Emotie kan op bepaalde momenten zorgen voor verkeerde besluitvorming, doordat de emoties niet (geheel) onder controle zijn. We schrijven gedrag toe aan een bewuste beslissing, terwijl juist de onbewuste processen zorgen voor een onbewuste beslissing, die we als ‘bewust ervaren’. We denken rationele wezens te zijn, op basis van onderzoek klopt dit dus niet. Uiteraard kan irrationeel denken bij het nemen van risico’s negatief uitpakken. We houden ons weliswaar gefundeerd (gezondheidsredenen) voor de gek. Dit heeft uiteraard ook zijn weerslag op de risicoperceptie van mensen. Risicohouding3: het is duidelijk dat niet complete risico-identificatie niet goed is voor risicomanagement als geheel, in dit proces is de human factor de sleutelrol bedeeld.

Invalshoeken

Kernwoorden

Fase 4.2 Conclusies uit de confrontatie Om conclusies te duiden wordt gebruikt gemaakt van de invalshoeken: Intuïtie, emotie, onbewuste, rationaliteit, gezondheid en risicohouding. -Intuïtie mits door de ratio juist verklaard is een prima ondersteuning bij het nemen van beslissingen aangaande risico's en het omgaan met onzekerheid. Het boek ‘against the Gods’ gaat niet in omtrent intuïtie bij het nemen van risico’s. Dit terwijl mensen op basis van intuïtie bij het nemen van risico’s bedrijven groot hebben gemaakt, maar ook ontzettende blunders hebben gemaakt. -Een emotie wordt vaak omgeschreven als een innerlijke beleving of gevoel van bijvoorbeeld vreugde, angst, boosheid, verdriet dat door een bepaalde situatie wordt opgeroepen of spontaan kan optreden. In een meer algemene of biologische zin kan men een emotie echter ook definiëren als een reactie van onze hersenen op een positieve of negatieve gebeurtenis. 4 EQ (emotionele intelligentie) is zelfs belangrijker dan IQ (cognitieve intelligentie) . Emotie is dus een basisbehoefte bij het (over) leven van mensen. Over emoties wordt in het boek ‘against the Gods’ onvoldoende gesproken, terwijl EQ het meest belangrijke element is van de mens. -Ons ‘onbewuste’ wordt als ondergeschikt en als hulpje aan het ‘bewuste’ gezien. Deze zienswijze is onzinnig, juist het onbewuste is allesbepalend. De verwerkingscapaciteit van het onbewuste is 200.000 keer zo groot als van het bewustzijn. Het onbewuste geeft meer een verklaring waarom we op een bepaalde manier gedrag vertonen dan dat het onbewuste concrete oplossingen kan aandragen. In het boek ‘against the Gods’ ontbreekt de verklaring vanuit de optiek ‘het onbewuste’ waarom we op een bepaalde wijze gedragen, in mijn optiek een gemis. -We denken rationele wezens te zijn, op basis van onderzoek klopt dit dus niet. We denken onlogisch maar dat heeft ook zijn voordelen. Vertrouwen als basis voor de economische motor kan alleen als niet iedereen rationeel voor het eigen belang gaat. Uiteraard kan irrationeel denken bij het nemen van risico’s negatief uitpakken. Het boek ‘against the Gods’ geeft op een rationele wijze inzicht in het verloop van omgaan met de risico’s in het verloop van de tijd. Ik ben van mening dat we rekening moeten houden met de irrationaliteit van de mensen om het rationele te verklaren. -We houden ons weliswaar gefundeerd (gezondheidsredenen) voor de gek. Dit heeft uiteraard ook zijn weerslag op de risicoperceptie van mensen. ‘mij gebeurt dit niet’ kan mogelijk leiden tot het nemen van onevenredige risico’s met alle gevolgen van dien. Dit is het antwoord op de losse eindjes in het boek ‘against the Gods’. -Het is duidelijk dat een niet complete risico-identificatie niet goed is voor risicomanagement als geheel, in dit proces is de human factor de sleutelrol bedeeld. Het boek ‘against the Gods’ geeft deels meer informatie omtrent de human factor, mijns inziens is te weinig. Het blijkt juist dat het omgaan met risico’s door mensen is vormgegeven, deze conclusie ontbreekt in het boek van Bernstein. Dit blijkt wel uit mijn onderzoek op basis van het boekverslag.

4

Zie uitleg emotie in de context beschrijving: Er zijn patiënten onderzocht die een hersenbeschadiging hadden, waardoor ze geen emotionele reacties konden vertonen, terwijl hun intellect, hun geheugen en taalvaardigheden nog intact waren.// al deze personen raakten hun baan kwijt omdat ze niet meer konden functioneren.

- 16 -

Fase 5 Eindconclusie Het doel van het verslag van het boek ‘against the gods’ is om een beeld te schetsen van de ontwikkeling van risicomanagement, daarnaast om human factor bij risicomanagement te duiden. Daarbij is het boekverslag in een onderzoeksvorm ‘gemodelleerd’. Om te beoordelen hoe we tegen risico’s aankijken als kans of bedreiging moeten we de gehele geschiedenis kennen van risicomanagement. Daarbij moet bepaald worden hoe mensen dachten en risico’s benaderden. Verder hoe hun activiteiten gevolgen had voor andere kleine of grote gebeurtenissen, om de koers van de cultuur te veranderen. Dit boek voldoet in mijn beeld aan dit criterium. Het woord ‘risk’ komt van het Italiaans riscare, wat durven betekent. In deze hoedanigheid is risico eerder een keuze dan een (nood)lot. De acties die we durven te nemen hangt af hoe vrij we zijn om keuzen te maken. Dat is waar het verhaal van risico’s om draait. Datzelfde verhaal helpt om te definiëren wat het betekent om een mens te zijn. In het boek wordt dit verder niet uitgewerkt, in mijn beleving een gemis. Dit gemis heb ik door middel van dit verslag in de vorm van een onderzoek ingevuld. De belangrijkste boodschap is dat risicomanagement altijd zal blijven veranderen. De inzichten veranderen op risico’s en risicomanagement doordat de wereld om ons heen verandert. Hoe gaan we om en blijven in ‘control’ van een snel veranderende en complexe omgeving? De belangrijkste factor bij dit omgaan met het veranderen van de omgeving is de mensfactor.

- 17 -

Literatuurlijst Baarda, D. B. (2005). Basisboek kwalitatief onderzoek. Groningen: Stenfert Kroeze. Professor dr. O. Doebé (2010). Research Meethodology. Module Master Risk Management. Den Haag: Haagse Hogeschool. Verschuren, P. (2007). Het ontwerpen van een onderzoek. Den Haag: Lemma. Laura Day , (1998) Intuitie: de sleutel tot succes Susanne Piět, (1998) Emotiemanagement werken met emoties van jezelf en anderen Ap Dijksterhuis, (2009) Het slimme onbewuste ‘denken met gevoel’ Robert B. Cialdini, (2008) Invloed ‘de zes geheimen van het overtuigen’ David Hillson and Ruth Murray-webster, (2007) Understanding and managing Risk Attitude Robert Feldman, (2009) Liar the truth about lying Cass. R. Sunstein, (2009) Geruchten Cass. R. Sunstein en Richard H. Thaler (2009) Nudge Dan Ariely, (2010) Volmaakt onvoorspelbaar Dan Ariely, (2008) Waarom we altijd tijd tekort komen

- 18 -

Bijlagen

Bijlagen ................................................................................................................... 19 Bijlage 1 volledige Confrontatieanalyse ................................................................... 20 Bijlage 2 Analyse van de (deel)vragen..................................................................... 24 Bijlage 3 Verklaring context ..................................................................................... 27 Bijlage 4 Relevante teksten (uit het boek ’against the Gods’) .................................. 30

- 19 -

Bijlage 1 volledige Confrontatieanalyse Bij de confrontatieanalyse is gebruik gemaakt van de studie naar: intuïtie, emotie, het onderbewuste, rationaliteit, gezondheid, risicohouding als basis ter verklaring van de human factor. Deze human-factoren worden geconfronteerd met de conclusies ten aanzien van de human factor uit het boek. 1. Intuïtie Informatie

Intuïtie is een prima ondersteuning bij het nemen van risico's als de informatie niet compleet, concreet of eenduidig is. Risicoperceptie De perceptie van mensen verandert voortdurend, intuïtie kan worden ontwikkeld en is een toetsend gegeven voor de perceptie. (als de intuïtie hetzelfde aangeeft dan de ratio, klopt er iets niet) Beïnvloeden risicoperceptie Als vragen anders worden gesteld of dat een zin in bepaalde bewoordingen wordt weergegeven zijn mensen in minder of meerdere mate geneigd risico's te nemen. Intuïtie helpt om te bepalen of iets 'niet klopt'. Omgaan met verlies Intuïtie zou aan moeten geven dat de ratio kan helpen om dit tweede verlies in een bepaald perspectief te plaatsen. Rationele keuzen We denken rationele keuzen te maken, of we rationaliseren onze keuzen achteraf. Intuïtie helpt bij het maken van bepaalde keuzen. Omgaan met zekerheid Intuïtie kan helpen om te checken of onze onzekerheid terecht is. Intuïtie mits door de ratio juist verklaard is een prima ondersteuning bij het nemen van beslissingen aangaande risico's en het omgaan met onzekerheid.

2. Emotie Informatie

Risicoperceptie

Beïnvloeden risicoperceptie

Omgaan met verlies Rationele keuzen Omgaan met zekerheid

5

Emotie is een beperkend gegeven bij het nemen van risico's als de informatie niet compleet, concreet of eenduidig is. Bijvoorbeeld hebzucht bij het nemen van beslissingen aangaande beleggen, kan zeer negatief uitpakken. Hoe we ons op een bepaald moment voelen of hoe we iets gevraagd worden bepaald al onze houding ten aanzien van het risico. Als vragen anders worden gesteld of dat een zin in bepaalde bewoordingen wordt weergegeven zijn mensen in minder of meerdere mate geneigd risico's te nemen. Emotie is de onderliggende oorzaak. Emotie maakt het tweede verlies dragelijker (Verdragen / adapteren van verlies) Emotie is de grondslag van veel (aankoop) beslissingen 5 Als basisbehoefte (piramide van Maslow) willen we veiligheid en onzekerheid voorkomen.

Zie figuur 1

- 20 -

Figuur 1 De piramide van Maslow is een door Abraham Maslow in 1943 gepubliceerde hiërarchische ordening van behoeften. Een emotie wordt vaak omgeschreven als een innerlijke beleving of gevoel van bijvoorbeeld vreugde, angst, boosheid, verdriet dat door een bepaalde situatie wordt opgeroepen of spontaan kan optreden. In een meer algemene of biologische zin kan men een emotie echter ook definiëren als een reactie van onze hersenen op een positieve of negatieve gebeurtenis. EQ (emotionele intelligentie) is zelfs belangrijker 6 dan IQ (cognitieve intelligentie) . Emotie is dus een basisbehoefte bij het (over) leven van mensen, toch blijkt bij confrontatieanalyse emotie in de weg zit.

3. Onderbewuste Informatie

Het onderbewuste is razendsnel en heeft een enorme capaciteit en daarmee is het onderbewuste een prima ondersteuning bij het nemen van risico's als de informatie niet compleet, concreet of eenduidig is. Risicoperceptie Het onbewuste omvat ook de onbewuste agenda's deze bepalen met name de perceptie. Beïnvloeden risicoperceptie We maken (op basis van beinvloeding) onbewust keuzes en rechtvaardigen achteraf waarom dat de juiste keuzes waren. Omgaan met verlies Onbewuste processen van het onderbewuste zijn hier aan de slag. Rationele keuzen De beslissing is dikwijls het resultaat van een onbewust proces. Omgaan met zekerheid Ook hier geldt dat de onbewuste processen en onbewuste agenda's de keuzen bepalen. De keuze was het resultaat van een onbewust proces. Ons ‘onbewuste’ wordt als ondergeschikt en als hulpje aan het ‘bewuste’ gezien. Deze zienswijze is onzinnig, juist het onbewuste is allesbepalend. De verwerkingscapaciteit van het onbewuste is 200.000 keer zo groot als van het bewustzijn. Het onderbewuste geeft meer een verklaring waarom we op een bepaalde manier gedrag vertonen dan dat het onderbewuste concrete oplossingen kan aandragen.

4. Rationaliteit Informatie

Ratio is prima bij het selecteren en prioriteren van

6

Zie uitleg emotie in de context beschrijving: Er zijn patiënten onderzocht die een hersenbeschadiging hadden, waardoor ze geen emotionele reacties konden vertonen, terwijl hun intellect, hun geheugen en taalvaardigheden nog intact waren.// al deze personen raakten hun baan kwijt omdat ze niet meer konden functioneren.

- 21 -

informatie. Echter de ratio is te langzaam om grote hoeveelheden informatie te verwerken of als de informatie niet compleet, concreet of eenduidig is. Risicoperceptie Afhankelijk van de "ratio-toestand" nemen we risico's op een bepaalde wijze waar. Een groep ‘geprimed’ in de rationele stand geven minder geld aan een persoon die honger lijdt dan een groep in de ‘nietrationele’ stand. Beïnvloeden risicoperceptie We maken (op basis van beinvloeding) onbewust keuzes en rechtvaardigen (rationaliseren) achteraf waarom dat de juiste keuzes waren. Omgaan met verlies De rationaliteit neemt dit niet waar. Omdat we denken te leven in één ratio-waarheid. Rationele keuzen We zijn lang niet zo rationeel als we denken, maar aan dat onlogische gedrag kleven ook voordelen. Omgaan met zekerheid Mensen vertrouwen elkaar veel te veel, althans meer dan rationeel zou zijn. Maar stel een wereld voor zonder vertrouwen, in een wereld waarin iedereen rationeel alleen voor zijn eigenbelang zou gaan. We denken rationele wezens te zijn, op basis van onderzoek klopt dit dus niet. We denken onlogisch maar dat heeft ook zijn voordelen. Vertrouwen als basis voor de economische motor kan alleen als niet iedereen rationeel voor het eigen belang gaat. Uiteraard kan irrationeel denken bij het nemen van risico’s negatief uitpakken. 5. Gezondheid Informatie

We filteren informatie weg op basis van belangrijkheid, dit is een automatische en wordt bevestigd door onderzoek. Bij risicomanagement is een beperkend gegeven als besluiten genomen worden op basis van informatie die niet compleet is vanwege het filteren. Risicoperceptie Hoe we ons op een bepaald moment voelen of hoe we iets gevraagd worden bepaald al onze houding ten aanzien van het risico. Beïnvloeden risicoperceptie Het is gezond om jezelf te voor de gek te houden. 70 procent van de universiteitsstudenten schrijft zichzelf bovengemiddelde leiderschapskwaliteiten toe, het merendeel van de zakenlui vindt zichzelf ethisch, de meeste automobilisten rijden volgens eigen zeggen beter dan gemiddeld etc. etc. Dus we hebben een belachelijk positief zelfbeeld en houden onszelf continu voor de gek. Omgaan met verlies Emotie maakt het tweede verlies draaglijker en dus minder stress voor het lichaam (Verdragen / adapteren van verlies) Rationele keuzen Emotie is de grondslag van veel (aankoop) beslissingen. Altijd rationele keuzes maken, zou ten koste gaan van de maatschappij en uiteindelijk de (persoonlijke) gezondheid. Omgaan met zekerheid Het voor de gek houden heeft de functie dat we toch de weg opgaan, zou niemand nog trouwen of voor zichzelf beginnen. Mensen zouden aan Depressive Realism lijden. We zouden ziek worden van eerlijkheid. (piramide van Maslow). We houden ons weliswaar gefundeerd (gezondheidsredenen) voor de gek. Dit heeft uiteraard ook zijn weerslag op de risicoperceptie van mensen. ‘mij gebeurt dit niet’ kan mogelijk leiden tot het nemen van onevenredige risico’s met alle gevolgen van dien.

- 22 -

6. Risicohouding Informatie

Beslissingen komen ook zelden meer voort uit planningen vooraf. In het bedrijfs- en overheidsleven gaan veranderingen zo snel, of hebben zoveel mensen invloed, dat beslissingen de realiteit niet kunnen bijhouden. Risicoperceptie De realiteit is niet absoluut maar een perceptie van de werkelijkheid op dat moment. Deze wetenschap draagt bij aan een realistische risicohouding ten aanzien van risico's Beïnvloeden risicoperceptie Een (realistische) risicohouding helpt bij het bepalen of iets 'niet klopt'. Omgaan met verlies De risicohouding zou aan moeten geven dat de ratio kan helpen om dit tweede verlies in een bepaald perspectief te plaatsen. Rationele keuzen De hersen-mindset van mensen is pijn te vermijden en herhalen van genot of plezier. Omgaan met zekerheid Onze keuzen doen er toe, vandaar dat we mogelijk onzeker zijn omtrent de uitkomst of gevolgen van onze keuzen. Een (realistische) risicohouding kan helpen om te checken of onze onzekerheid terecht is. Het nemen van beslissingen is een zaak van het hoofd en het hart, waar gevoel en gedachten elkaar raken. Het is duidelijk dat niet complete risico-identificatie niet goed is voor risicomanagement als geheel, in dit proces is de human factor de sleutelrol bedeeld. Een hoog zelfbewustzijn zorgt voor een goede beoordeling, die moet zorgen voor een hoge kwaliteit ten aanzien van het nemen van beslissingen. Ondanks dat hoge zelfbewustzijn, is het mogelijk pech te hebben bij het nemen van beslissingen. De vier punten die het meest de 7 risicohouding beïnvloeden zijn de volgende : 1. Beschikbaarheid, bij meerdere gebeurtenissen wordt de gebeurtenis gezien als meer significant. 2. Representativiteit, het gebruik van stereotype als representatie van het risico wordt gezien als meer significant. 3. Verankering en aanpassing, zelfs een eerste gekozen en geschatte waarde is geen objectieve basis als feit. 4. Bevestiging, het zoeken en afwegen van bewijs is een onderbouwing van een eerdere overtuiging.

7

David Hillson and Ruth Murray-webster, (2007) Understanding and managing Risk Attitude

- 23 -

Bijlage 2 Analyse van de (deel)vragen In deze bijlage staat de analyse van de (deel)vragen. Eerst wordt in het grijs door mij de vertaalde tekst uit bijlage 4 vermeld. Vervolgens in het zwart mijn beantwoording van de vraag. Zodoende kan de lezer mij volgen in de analyse op basis van welke teksten een antwoord is geformuleerd. Hoe is risicomanagement ontstaan en hoe heeft het zich ontwikkeld? Waarom risicomanagement? Vertaalde tekst: -Risico houdt in dat meer kan gebeuren dan zal gebeuren. -Het echte probleem met deze wereld van ons is dat het geen onredelijke en geen redelijke is wereld is. Het meest voorkomende soort probleem is dat het bijna redelijk is maar niet helemaal. Leven is niet een onlogisch iets. Het is een val voor logici. Het LIJKT meer wiskundig en regelmatig dan het is. De nauwkeurigheid is duidelijk echter de onnauwkeurigheid is verborgen en het wilde ligt te wachten. -Als alles maar afhankelijk is van geluk is risicomanagement een nutteloze bezigheid.

Risicomanagement heeft een toegevoegde waarde omdat niet alles afhankelijk is van geluk. Echter een volkomen volledig beeld van de risico’s is niet mogelijk gezien het feit dat het verleden niet zonder meer op de toekomst geprojecteerd mag worden. Door onvoorziene risico’s kunnen er risico’s zijn die niet in beeld gebracht kunnen worden. Hoe is het risicomanagement ontstaan? Vertaalde tekst: -Risicomanagement is niet ontstaan uit verzekeren maar vindt oorsprong in het Hindu-Arabische nummeringsysteem

Risicomanagement is dus ontstaan vanuit het Hindu-Arabische nummeringsysteem en niet vanuit verzekeren zoals wel wordt beweerd. Hoe is het verzekeren ontstaan? Vertaalde tekst: -Verzekeren bereikte de volledige ontwikkeling in de achttiende eeuw, het zaken doen in verzekeren in de achttiende eeuw voor christus.

Het zaken doen in verzekeren vindt zijn oorsprong in de achttiende eeuw voor christus! Hoe heeft risicomanagement zich verder ontwikkeld? Vertaalde tekst: -1700-1900: Verlies deed in de overwegingen niet mee en de toekomst stond nog stil. - De explosie van kennis in de laatste jaren heeft alleen maar meer gezorgd voor onzekerheid en is de wereld nog moeilijker te begrijpen. De principes van risicomanagement ontwikkelen zich nog steeds.

Verlies deed in de periode 1700-1900 nog niet mee bij de overwegingen. Na 1900 werd ook verlies meegenomen. In het heden ontwikkelen de principes zich nog steeds door voortschrijdend inzicht en makkelijke te ontsluiten bronnen zoals via internet. De hoeveelheid informatie brengt onzekerheid met zich mee, deze onzekerheid kan gemanaged worden met risicomanagement. Daarmee is risicomanagement het belangrijkste vak van de toekomst. Wat zijn belangrijke theorieën geweest bij de ontwikkeling van risicomanagement? Vertaalde tekst: 1900-1960 -Chaos theorie: Veel van wat op chaos lijkt is in werkelijkheid een product van een onderliggende ordening. -De ‘game theorie’ brengt een nieuw betekenis aan onzekerheid. Andere theorieën accepteerden onzekerheid als gegeven en hebben weinig gedaan om de oorzaak te identificeren. De ‘game theorie’ zegt dat de echte oorzaak van onzekerheid ligt in intenties van anderen.

Deze theorieën zijn een poging geweest om grip te krijgen op de snel veranderende wereld van toen en als basismodel in sommige gevallen nog steeds te gebruiken. Een model als vereenvoudigd model van de werkelijkheid, gebruiken om een fenomeen te verklaren is een middel tot verklaren en kan niet het fenomeen op zich als geheel verklaren.

- 24 -

Waarom is informatie bij het nemen van risico’s belangrijk? Vertaalde tekst: -We neigen te geloven dat informatie is een noodzakelijke basis voor om rationele beslissingen te maken. -Daarnaast hoe meer informatie we hebben hoe beter we om kunnen gaan met de risico’s. -De dubbelzinnigheid antipathie houdt in dat mensen de voorkeur geven aan het onderkennen of weten van risico’s dan onbekende waarschijnlijkheden. Dus met andere woorden informatie (over de risico’s) doet er toe.

Informatie doet er toe bij het nemen van risico’s, daarbij is het belangrijk dat de informatie zo compleet, concreet en eenduidig mogelijk is. Niet onderkende of bekende informatie bevat het risico dat deze informatie juist cruciaal was bij het nemen van het bepaalde risico. Wat achteraf dan weer dikwijls blijkt, dat het inderdaad het geval was. (wet van Murphy) Heeft het omgaan met risico’s invloed op de wereld om ons heen? Vertaalde tekst: -Onze beslissingen doen er toe, we kunnen de wereld veranderen. Volgens Keynes veranderen we de wereld door het maken van bepaalde beslissingen. -Ten slotte creëert de wetenschap van risicomanagement soms nieuwe risico’s ook als het risico’s onder controle of beheersbaar maakt.

Als we beslissingen nemen veranderen we de wereld om ons heen. (Keynes) Als er maatregelen genomen worden om deze risico’s van veranderingen te mitigeren, veranderen daarmee ook (weer) de omgeving / wereld. Denk aan broeikaseffect en dergelijke. Hoe heeft de mensfactor het risicomanagement beïnvloed? Verandert de risicoperceptie van mensen? Vertaalde tekst: -Perceptie: Maar weinig mensen voelen elke dag hetzelfde ten opzicht van risico’s. als we opgroeien, wijzer, rijker, armer worden verandert onze perceptie van risico’s. soms in de ene richting soms in de andere richting.

De perceptie van mensen is niet een ‘vast’ gegeven, maar verandert voortdurend. De verandering is afhankelijk van het onderwerp, gemoedstoestand, persoonlijke betrokkenheid, inzicht in de potentiële gevolgen, leeftijd en dergelijke. Is er een theorie hoe gaan mensen om met risico’s? Vertaalde tekst: -De prospect theorie is de meest invloedrijk onderzoek naar hoe mensen omgaan met risico en onzekerheid.

De prospect theorie geeft aan hoe mensen omgaan met risico’s en onzekerheid. Hoe zijn mensen bij het nemen van risico’s te beïnvloeden? Vertaalde tekst: -De manier waarop vragen zijn geformuleerd in advertenties kan mensen overhalen om iets te kopen ondanks de negatieve consequenties, dat als het anders geformuleerd zou zijn de mensen het zeker niet zouden kopen.

Door het anders stellen van vragen of aanbieden van informatie zijn mensen meer of minder geneigd om risico’s te nemen. Dus hoe een vraag gesteld wordt of hoe een risico wordt geformuleerd doet er toe, bij het al dan niet nemen van risico’s. Hoe gaan mensen om met verlies? Vertaalde tekst: -100 Euro verliezen nadat je al 100 Euro verloren bent is minder pijnvol dan 100 Euro verliezen in een totaal andere situatie.

Als mensen al een bepaald verlies hebben geleden is verder verlies minder pijnlijk dan bij een totaal ander voorval waarbij niet eerder verlies is geleden. Hoe gaan mensen om risico’s in rationele en emotionele zin? Vertaalde tekst: -Het bewijs wijst op menselijke keuzen zijn ordelijke keuzen, maar niet altijd rationele keuzen in de traditionele wijze van het woord. -Emotie vernietigd dikwijls de zelfcontrole, deze zelfcontrole is weer essentieel bij rationele beslissingsprocessen. -Hersh Shefrin. Mensen die moeite hebben bij zelfcontrole beperken moedwillig hun opties!

- 25 -

We denken dat mensen rationele keuzen maken, op het eerste gezicht klopt dat ook. Het rationele denken zelf is soms niet rationeel. Daarnaast hebben mensen emoties die niet zonder meer uit te schakelen zijn. Hoe gaan mensen om met onzekerheid? Vertaalde tekst: -Onzekerheid geeft ons vrijheid, we zijn geen gevangenen van een onvermijdbare toekomst. Bij condities van onzekerheid gaat het niet om verwerpen en accepteren maar om verwerpen en niet verwerpen.

In bepaalde mate geeft onzekerheid een vrijheid dat de toekomst beïnvloed kan worden door beslissingen. Bij het omgaan met deze onzekerheden in de vorm van hypothesen is het niet zozeer verwerpen en accepteren maar, om verwerpen en niet verwerpen. Hoe verhoud onzekerheid zich met informatie? Vertaalde tekst: -Onzekerheid is van toepassing als de informatie correct is maar de gebeurtenis niet plaatsvindt, of wanneer de informatie niet correct is en een gebeurtenis vindt plaats, waarbij altijd de drijvende kracht is naar het gemiddelde.

Onzekerheid kan zich in relatie tot informatie in twee vormen zich manifesteren. De informatie is correct maar de gebeurtenis vind niet plaats. De informatie is niet correct (compleet of eenduidig) en de gebeurtenis vindt plaats. Iets om in gedachten te houden is dat de drijvende kracht altijd naar het gemiddelde zal zijn. Zijn risico’s altijd te voorkomen door berekenen? Vertaalde tekst: -In een oorzaak en effect wereld kunnen we de effecten voorspellen als we de oorzaken weten. Dus wat kans is voor de wetenschapper is niet de kans van de onwetende. Kans is alleen de meting van onze negeren van het onbekende. -Omdat we zeer minimale verschillen niet kunnen observeren nemen we aan dat uitkomsten willekeurig zijn. - Het echte probleem met deze wereld van ons is dat het geen onredelijke en geen redelijke is wereld is. Het meest voorkomende soort probleem is dat het bijna redelijk is maar niet helemaal. Leven is niet een onlogisch iets. Het is een val voor logici. Het LIJKT meer wiskundig en regelmatig dan het is. De nauwkeurigheid is duidelijk echter de onnauwkeurigheid is verborgen en het wilde ligt te wachten. -We gaan vooruit en dan weer achteruit tot de uitkomst van een gemiddelde performance. -Extrapoleren van het verleden naar de toekomst: De drijvende kracht naar het gemiddelde is frustrerend bij het beslissen. De snelheid van deze kracht, de kracht ervan, de onvoorspelbaarheid en fluctuatie ervan. Daarnaast is het gemiddelde zelf fluctueert. -De natuur heeft neiging om zich te herhalen. (maar niet een perfecte herhaling) -Afwachten in plaats van met de massa meerennen, levert meer op en men loopt daardoor minder risico.

We denken in de huidige tijd dat alles te berekenen en dus te voorkomen is, zo ook risico’s en het aangaan van risico’s. Voor een bepaald gedeelte klopt dat ook. De natuur en dus gebeurtenissen hebben de neiging zich te herhalen, maar niet een complete of perfecte herhaling vindt plaats. Sommige invloeden zijn niet of nauwelijks te meten, dus is de meting onnauwkeurig met alle (mogelijke) gevolgen van dien. De risico’s lijken volledig in beeld, terwijl dit niet het geval is. Daarbij is de drijvende kracht altijd naar het gemiddelde. Als men niet waagt, zal men niet winnen, maar zet niet alle in op een onderwerp.

- 26 -

Bijlage 3 Verklaring context In deze bijlage staan de relevante teksten uit de boeken vermeld om te komen tot de context. Uit deze teksten wordt een stelling gedestilleerd. De teksten zijn zoals reeds eerder vermeld uit de volgende boeken gehaald: -Intuitie: de sleutel tot succes (Laura Day) -Emotiemanagement (Susanne Piet) -Het slimme onbewuste ‘denken met gevoel’ (Ap Dijksterhuis) -Volmaakt onvoorspelbaar (Dan Ariely) Waarom we altijd tijd tekort komen (Dan Ariely) -Liar, the truth about lying (Robert Feldman), -Geruchten (Cass. R. Sunstein), -Nudge (Cass. R. Sunstein en Richard H. Thaler) -Understanding and managing Risk Attitude (David Hillson and Ruth Murray-webster)

1. Intuitie: de sleutel tot succes (Laura Day) Intuïtie maakt het bereik van wat we als onze zintuigen beschouwen groter. Het zou nog niet erg zijn als ons brein gevolgtrekkingen zou beschouwen als voorzichtige veronderstellingen maar in de praktijk worden ze direct ‘vastgelegd’ als ‘feiten’. Het is niet zo dat we stapels gegevens moeten zien te verzamelen, maar eerder dat we moeten weten waar we onze aandacht op moeten richten. Intuïtieve indrukken zijn altijd juist, maar de interpretatie kan op een dwaalspoor brengen. Eerst intuïtie, dan logica dan emoties. Alleen in uitzonderingsgevallen de besluiten puur intuïtief nemen. De intuïtieve gevolgtrekkingen zijn mogelijk verdacht als ze volledig gelijk lopen met wat het verstand en emoties vertellen. Het is een ding om ‘in uw hoofd’ te begrijpen dat schijnbaar negatieve uitkomsten in feite een versluierde zegen zou kunnen blijken. Einstein bijvoorbeeld beweerde dat zijn ideeën intuïtief bij hem opkwamen, maar dat hij ze daarna met zijn verstand aan de werkelijkheid moest toetsen. Hoewel het gemakkelijk en wellicht natuurlijk is om andermans motieven niet meteen te vertrouwen, komt het zelden bij ons op die van onszelf te wantrouwen. Stelling ten aanzien van Intuïtie: Intuïtie bij het nemen van bepaalde beslissingen is een prima ondersteuning om bij (te) veel informatie. Bij het nemen van beslissingen of risico’s alleen op basis van intuïtie is niet verstandig, omdat intuïtie geïnterpreteerd moet worden. 2. Emotiemanagement (Susanne Piet) Het is raadzaam voor elke beslissing een time-out te nemen. Waarom zouden we onze emotie-uitingen eigenlijk moeten beheersen? Omwille van het nut, en niets anders luidt het antwoord. De argumentatie van bijvoorbeeld industrie tegenover angst is vaak zo rationeel dat ze niet werkelijk doordringt en overtuigt. Emotionele intelligentie van Salowey 1. Een goede herkenning van eigen emoties wanneer die optreden. 2. Van belang om je zelf te kunnen kalmeren. 3. Zelfmotivatie. 4. Het kunnen onderkennen van emoties van anderen. Er zijn patiënten onderzocht die een hersenbeschadiging hadden, waardoor ze geen emotionele reacties konden vertonen, terwijl hun intellect, hun geheugen en taalvaardigheden nog intact waren.// al deze personen raakten hun baan kwijt omdat ze niet meer konden functioneren. Locus of control: we bepalen zelf of emoties ons kunnen overkomen.

- 27 -

In het algemeen lijken mensen zich soms vast te klampen aan de ongunstige interpretatie van een situatie, hoeveel ellende dat ook voor hen meebrengt, uit angst dat er anders iets gebeurt wat ze niet kennen. Ook voor Nietzsche is het doorstaan van vrees de sleutel tot begrijpen. De voorbeelden leren ons dat we met het oog op de lange termijn impulsieve emoties soms bijgestuurd, uitgesteld, vertaald of verzacht moeten worden. Het zou mooi zijn als zelfschema’s ook gelijk liepen met zelfkennis, maar helaas zien mensen zichzelf niet altijd in het juiste perspectief. Volgens statistieken is 70% van de tijdverspilling veroorzaakt door communicatie. Men communiceert geen feiten maar andere dingen. Stelling ten aanzien van Emotie: Emotie speelt een belangrijke rol bij de mensen. Zonder emotie zouden we als mens niet kunnen functioneren. Echter deze emotie kan op bepaalde momenten zorgen voor verkeerde besluitvorming, doordat de emoties niet (geheel) onder controle zijn. 3. Het slimme onbewuste ‘denken met gevoel’ (Ap Dijksterhuis) De mens is niet de baas over eigen geest; dat is het onderbewustzijn. Maar als men zich bewust aan iets wijdt, is de kans van slagen groot. Verborgen agenda’s zijn niet per se motieven die mensen stiekem voor ons verborgen proberen te houden. // Heel vaak zijn die verborgen agenda’s zelfs verborgen voor henzelf. De belangrijkste verborgen agenda’s die ontdekt moeten worden zijn juist die onbewuste. We maken keuzes en rechtvaardigen achteraf waarom dat de juiste keuzes waren. Voorstel om dit actief aan te pakken in plaats van reactief, zodat er meer kansen zijn om de bestemming te bepalen. Het gedrag komt voort uit onbewuste processen, waarbij mensen denken zelf een ‘bewuste beslissing’ genomen te hebben. De beslissing was het resultaat van een onbewust proces. Stelling ten aanzien van het onderbewuste: Ons ‘onbewuste’ wordt als ondergeschikt en als hulpje aan het ‘bewuste’ gezien. Deze zienswijze is onzinnig, juist het onbewuste is allesbepalend. De verwerkingscapaciteit van het onbewuste is 200.000 keer zo groot als van het bewustzijn. Daarbij schrijven we gedrag toe aan een bewuste beslissing, terwijl juist de onbewuste processen zorgen voor een onbewuste beslissing, die we als ‘bewust ervaren’. 4. Rationaliteit: Volmaakt onvoorspelbaar (Dan Ariely) Waarom we altijd tijd tekort komen (Dan Ariely) We zijn lang niet zo rationeel als we denken, maar aan dat onlogische gedrag kleven ook voordelen. Het leed van een persoon treft ons meer dan hetzelfde leed op een veel grotere schaal. Een groep ‘geprimed’ in de rationele stand geven minder geld aan een persoon die honger lijdt dan een groep in de ‘niet-rationele’ stand. Rationaliteit tempert ons medeleven. Het zou rationeel zijn als collega’s de portemonnee stelen indien deze vergeten wordt, ze doen hier hun voordeel mee. Echter dit stelen komt in 95% van de gevallen niet voor. Dit gedrag wordt als irrationeel verondersteld omdat het laten liggen van de portemonnee geen voordeel oplevert. Mensen vertrouwen elkaar veel te veel, althans meer dan rationeel zou zijn. Maar stel een wereld voor zonder vertrouwen, in een wereld waarin iedereen rationeel alleen voor zijn eigenbelang zou gaan. Laten we niet vergeten dat waar mensen zijn, veel van onze behoeften en waarden onbewust en vaak ‘irrationeel’ zijn. Stelling ten aanzien van rationaliteit: We denken rationele wezens te zijn, op basis van onderzoek klopt dit dus niet. We denken onlogisch maar dat heeft ook zijn voordelen. Vertrouwen als basis voor de economische

- 28 -

motor kan alleen als niet iedereen rationeel voor het eigen belang gaat. Uiteraard kan irrationeel denken bij het nemen van risico’s negatief uitpakken. 5. Gezondheid: Liar, the truth about lying (Robert Feldman), Het is gezond om jezelf te voor de gek te houden. 70 procent van de universiteitsstudenten schrijft zichzelf bovengemiddelde leiderschapskwaliteiten toe, het merendeel van de zakenlui vindt zichzelf ethisch, de meeste automobilisten rijden volgens eigen zeggen beter dan gemiddeld etc. etc. Dus we hebben een belachelijk positief zelfbeeld en houden onszelf continu voor de gek. Het voor de gek houden heeft de functie dat we toch de weg opgaan, zou niemand nog trouwen of voor zichzelf beginnen. Mensen zouden aan Depressive Realism lijden. We zouden ziek worden van eerlijkheid. Stelling ten aanzien van gezondheid: We houden ons weliswaar gefundeerd (gezondheidsredenen) voor de gek. Dit heeft uiteraard ook zijn weerslag op de risicoperceptie van mensen. ‘mij gebeurt dit niet’ kan mogelijk leiden tot het nemen van onevenredige risico’s met alle gevolgen van dien. 6. Risicohouding: Geruchten (Cass. R. Sunstein), Nudge (Cass. R. Sunstein en Richard H. Thaler) Understanding and managing Risk Attitude (David Hillson and Ruth Murray-webster) Beslissingen komen ook zelden meer voort uit planningen vooraf. In het bedrijfs- en overheidsleven gaan veranderingen zo snel, of hebben zoveel mensen invloed, dat beslissingen de realiteit niet kunnen bijhouden. De realiteit is niet absoluut maar een perceptie van de werkelijkheid op dat moment. De hersen-mindset van mensen is pijn te vermijden en herhalen van genot of plezier. Het nemen van beslissingen is een zaak van het hoofd en het hart, waar gevoel en gedachten elkaar raken. De vier punten die het meest de risicohouding beïnvloeden zijn de volgende: 1. Beschikbaarheid, bij meerdere gebeurtenissen wordt de gebeurtenis gezien als meer significant. 2. Representativiteit, het gebruik van stereotype als representatie van het risico wordt gezien als meer significant. 3. Verankering en aanpassing, zelfs een eerste gekozen en geschatte waarde is geen objectieve basis als feit. 4. Bevestiging, het zoeken en afwegen van bewijs is een onderbouwing van een eerdere overtuiging. Stelling ten aanzien van risicohouding: Het is duidelijk dat niet complete risico-identificatie niet goed is voor risicomanagement als geheel, in dit proces is de human factor de sleutelrol bedeeld. Een hoog zelfbewustzijn zorgt voor een goede beoordeling, die moet zorgen voor een hoge kwaliteit ten aanzien van het nemen van beslissingen. Ondanks dat hoge zelfbewustzijn, is het mogelijk pech te hebben bij het nemen van beslissingen.

- 29 -

Bijlage 4 Relevante teksten (uit het boek ’against the Gods’) De teksten zijn voor mij relevant in het kader van de beantwoording van de vraagstellingen van het onderzoek. De relevantie ligt in het feit dat op basis van deze teksten de centrale vragen en de deelvragen zijn beantwoord. 1. To 1200 Beginnings The modern conception of risk is rooted in the Hindu-Arabic numbering system that reached the west seven to eight hundred years ago. But the serious study of risk began during the Renaissance, when people broke loose from the constraints of the past and subjected long held beliefs to open challenge. This was a time when much of the world was to be discovered and its resources exploited. Blz. 3. 2. 1200-1700 a thousand outstanding facts Insurance achieved its full development as a commercial concept only in the eighteenth century, but the business of insurance dates back beyond the eighteenth century BC. The code of Hammurabi, which appeared about 1800 BC, devoted 282 clauses to the subject of ‘bottomry’. Blz. 92. 3. 1700 – 1900 Measurement unlimited 1. Bernoulli converts the process of calculating probabilities into a procedure for introducing subjective considerations into decisions that have uncertain outcomes. The brilliance of Bernoulli’s formulation lies in his recognition that, while the role of facts is to provide a single answer to expected value. (the facts are the same for everyone)…..he suggests a systematic approach for determining how much each individual desires more over less: the desire is inversely proportionate to the quantity of goods possessed. Blz. 105/106. 2. Uncertainty means unknown probabilities; to reverse Hacking’s description of certainty, we can say that something is uncertain when our information is correct and an event fails to happen, or when our information is incorrect and an event does happen. Blz. 133 3. The driving force is always toward the average, toward the restoration of normality, toward Quetelet’s home Moyen. Blz. 170 4. Trees never reach the sky. When we are tempted-as we so often are- to extrapolate past trends into the future, we should remember Galton’s peapods……there are three reasons why regression to the mean can be such a frustrating guide to decision-making. First, it sometimes proceeds at so slow a pace that a shock will disrupt the process. Second, the regression may be so strong that matters do not come to rest once they reach the mean. Rather, they fluctuate around the mean, with repeated, irregular deviations on either side. Finally, the mean itself may be unstable so that yesterday’s normality may be supplanted today by a new normality that we know nothing about. Blz. 172. 5. If you bet that today’s normality will extend indefinitely into the future, you will get rich sooner and face a smaller risk of going broke than if you run with the crowd…..…..Impelled by greed and fear, they run with the crowd instead of thinking for themselves. Blz. 173. 6. The word “loss” does not appear in Bernoulli’s paper (1738), nor did it appear in works on utility theory for another two hundred years. Blz. 188. 7. According to the mainstream economists of the nineteenth century, the future sands still while buyers and sellers contemplate the opportunities open to them. The focus was on whether one opportunity was superior to another. The possibility of loss was not a consideration. Consequently the distractions of uncertainty and the business cycle did not appear in the script. Blz. 189

- 30 -

4. 1900-1960 clouds of vagueness and the demand for precison 1. If everything is a matter of luck, risk management is a meaningless exercise. Invoking luck obscures truth, because it separates an event from its cause. Blz. 197. 2. When we take risk, we are betting on an outcome that will result from a decision we have made, though we do not know for certain what the outcome will be. Blz. 197. 3. But in a cause-and-effect world, if we know the causes we can predict the effects. So “what is chance for the ignorant is not chance for the scientist. Change is only the measure of our ignorance”. Blz 200. 4. Even spins of a roulette wheel and throws of dice will vary in response to slight difference in the energy that puts them in motion. Unable to observe such tiny differences, we assume that the outcomes they produce are random, unpredictable. As Poincare observes about roulette, ‘this is why my heart throbs and I hope everything from luck’. Blz 201. 5. Chaos Theory, a more recent development, is based on a similar premise. According to this theory, much of what looks like chaos is in truth the product of an underlying order, in which insignificant perturbations are often the cause of predestined crashes and longlived bull markets. Blz. 201. 6. Instead, the explosion of knowledge over the years has served only to make life more uncertain and the world more difficult to understand. Blz. 206 7. ….but Arrow is the father of the concept of risk management as an explicit form of practical art. Blz. 206. 8. Socrates said that likeness to truth is not truth, and Jacon Bernoulli insisted that moral certainty is less than certainty. Under conditions of uncertainty, the choice is not between rejecting a hypothesis and accepting it, but between reject and not-reject. Blz. 207 9. ….the principles of risk management are still evolving. Blz 215. 10. Keynes’s words bring great news; we are not prisoners of an inevitable future. Uncertainty makes us free. Blz. 229. 11. Nothing that we do, no judgments that we make, no response to our animal spirits, is going to have the slightest influence on the final result. Blz 229. 12. That is goot news, not bad news. Once we understand that we are not obliged to accept the spin of the roulette wheel or the cards we are dealt, we are free souls. Our decisions matter. We can change the world. Keynes’s economic prescriptions reveal that as we make decisions we do change the world. Blz. 230. 13. Game theory brings a new meaning to uncertainty. Earlier theories accepted uncertainty as a fact of life and did little to identify its source. Game theory says that the true source of uncertainty lies in the intentions of others. Blz. 232 14. Nothing ventured, nothing gained, but don’t put all your eggs in one basket. Blz 256. 15. ...by definition, nobody knows how to predict the unexpected. On the other hand, not everyone worries about volatility. Even Though risk means that more things can happen than will happen. Blz. 260. 16. volatility represents opportunity rather than risk, at least to the extent that volatile securities tend to provide higher returns than more placid securities. Blz. 261

- 31 -

17. Perception: Few people feel the same about risk every day of their lives. As we grow older, wiser, richer, of poorer, our perception of what risk is and our aversion taking risk will shift, sometimes in one direction, sometimes in the other. Investors as a group also alter their views about risk, causing significant changes in how they value the future streams of earnings that they expect stocks and long-term bonds to provide. Blz 263. 5. Degrees of belief: exploring uncertainty 1. The most influential research into how people manage risk and uncertainy has been conducted by two Israeli psychologists, Daniel Kahneman and Amos Tversky….Kahneman and Tversky call their concept Prospect Theory. Blz. 270 2. We swing back and forth in everything we do, continuously regressing toward what will turn out to be our average performance. Blz. 271. 3. First, emotion often destroys the self-control that is essential to rational decision making. Second, people are often unable to understand fully what they dealing with. They experience what psychologists call cognitive difficulties. Blz. 271. 4. The failure of invariance is far more prevalent than most of us realize. The manner in which questions are framed in advertising may persuade people to buy something despite negative consequences that, in a different frame, might persuade them to refrain from buying. Public opinion polls often produce contradictory results when the same question is given different twists. Blz 276 5. Well-informed investors diversify because they do not believe that investing is a form of entertainment. Blz 275 6. Losing a second 100 dollar after having already lost 100 dollar is less painful than losing 100 dollar on totally separate occasions. Blz. 278 7. We tend to believe that information is a necessary ingredient to rational decision-making and that the more information we have, the better we can manage the risks we face. Yet psychologists report circumstances in which additional information gets in the way and distorts decisions, leading to failures of invariance and offering opportunities for people in authority to manipulate the kinds of risk that people are willing to take Blz. 278. 8. Tversky…The judged probability of an event depends upon the explicitness of its description. Blz 279. 9. Daniel Ellsberg (“ambiguity aversion”) Ambiguity aversion means that people prefer to take risks on the basis of known rather than unknown probabilities. Information matters, in other words. Blz. 280. 10. Tverksy and Kahneman suggest, “the evidence indicates that human choises are orderly, although not always rational in the traditional sense of the word”. Blz 282. 11. If people are so dumb, how come more of us smart people don’t get rich? Blz. 282. 12. David Bell has suggested that “decision regret” is the result of focusing on the assets you might have had if you had made the right decision. Blz. 285. 13. Tversky to the idea that so-called anomalous behavior is often really normal behavior, and that adherence to rules of rational behavior is the exeption..Blz 289 14. Hersh Shefrin. The paper made the point that people who have trouble exercising selfcontrol deliberately limit their options. Blz. 289 15. For the fist time risk management became the biggest game in town. First came a major emphasis on diversification…Blz 301.

- 32 -

16. Necessity is the mother of invention. Blz 316 17. James Morgan….A derivate is like a razor. You can use it to have yourself… or you can use it to commit suicide. Blz 326 18. Speculators who think they know what the future holds always being wrong and losing out. The long history of finance is cluttered with stories of fortunes lost on big bets. Blz. 326 19. ….new markets are growing faster than old markets, and global interdependence makes risk management increasingly complex. Blz 329 20. The effort to comprehend the meaning of nature’s tendency to repeat itself, but only imperfectly, is what motivated the heroes of this book. Blz 329 21. “Nature has established patterns originating in the return of events, but only for the most part”. Blz 329 22. The real trouble with this world of ours is not that it is an unreasonable world, nor even that it is a reasonable one. The commonest kind of trouble is that it is nearly reasonable, but not quite. Life is not an illogically; yet it is a trap for logicians. It looks just a little more mathematical and regular than it is; its exactitude is obvious, but its inexactitude is hidden; its wildness lies in wait. Blz. 331. 23. ..Likeness to truth is not the same as truth. Blz 334 24. …., but they always seem to arrive as surprises. After the fact, however, when we study the history of what happened, the source of the wildness appears to be so obvious to us that we have hard time understanding how people on the scene were oblivious to what lay in wait for them. Blz 334 25. (men named in the book)….All of them have transformed the perception of risk from chance of loss into opportunity for gain, from FATE and ORIGINAL DESIGN to sophisticated, probability-based forecasts of the future, and from helplessness to choice. Blz 337 26. Finally, the science of risk management sometimes creates new risks even as it brings old risks under control (!) Blz 335;

- 33 -