Frank
Reijnders
^ ^ E
G o e t h e en de h e r t o g van Palagonia
I n 1985 vond in Zürich e e n gesprek plaats tussen vier vooraans t a a n d e k u n s t e n a a r s van dat moment: J o s e p h Beuys, J a n n i s Kouneilis, E n z o Cucchi en Anselm Kiefer 1 . H u n t h e m a was: de o n d e r g a n g van de kunst, van h a a r w a a r h e i d e n diepte; en d e vraag die b e a n t w o o r d moest worden: h o e krijgt de k u n s t o p n i e u w e e n identiteit, e e n geloofwaardighei d e n liefst o p n i e u w e e n sociale dimensie en e e n historische missie. Treurnis om h e t verval en h o o p o p vernieuwing, het is e e n t h e m a dat d e laatste j a r e n overal opduikt in de discussies o m t r e n t de kunst. Het is geen toeval dat dergelijke gesprekken gevoerd worden tussen e u r o p e s e k u n s t e n a a r s . De r e d d i n g van de k u n s t is de r e d d i n g van E u r o p a . M a a r deze r e d d i n g is tevergeefs. Vroeger was de kunst e e n inzet, ze hield de belofte in van een wereld die authentieker zou zijn d a n de onze. T h a n s h e b b e n de m o d e en de media a a n d e kunst h a a r lichaam, h a a r diepte, h a a r dimensie o n t n o m e n ; ze h e b b e n de kunst vluchtig, vlottend en grootschalig gemaakt. De 'ware kunst' van de 18e eeuw sorteerde effect, de kunst van dit m o m e n t is e e n effekt, e e n 'special effect' van de massamedia . T i j d e n s het gesprek in Zürich kwam vooral het verzet t e g e n de m o d e , de snelle en doelloze afwisseling van trends, n a a r voren. Me n wenst niet l a n g e r e e n bijdrage te leveren a a n een kunstgeschiedenis die steeds m a a r doorloopt, z o n d e r consequenties . Dat zou e e n onware continuïteit zijn die niets te m a k e n h e e f t met d e kunst, met h a a r onvervreemdbar e autonomie . Volgens deze k u n s t e n a a r s h e e f t het h a r t van de kunst het begeven. Het c e n t r u m , de s a m e n b i n d e n d e factor van religie en moraal, is weggevallen. Kouneilis zou opnieuw e e n k a t h e d r a a l willen b o u w e n ; tot het m o m e n t dat die mogelijkheid zich voordoet, dient h e t b e e l d g e f r a g m e n t e e r d te blijven. Beuys verlangt e e n herstel van de oorspronkelijke é é n h e i d van n a t u u r en geest, van kosmos en intellect. Het huidige kunstbegrip dient verruimd te worde n tot e e n 'soziale Plastik': in h e t c e n t r u m staat de ' a n t h r o p o s ' . Cucchi verlangt n a a r het moment w a a r o p h e t beeld weer voortkomt uit e e n innerlijke n o o d z a a k en b r e n g t d a a r t o e een b a a r m o e d e r l i j ke energie in het spel. O o k bij Kiefer niets d a n 'Sehnsucht', gekoppeld a a n e e n melancholi e om h e t verval van de kunst: h e t wezenlijke moet n o g komen. Dit verlangen n a a r herstel is precies even o u d als de kunst zelf. Wat e c h t e r over het h o o f d gezien wordt is, dat men in de 18e eeuw 'de k u n s t ' alleen kon inzetten d o o r tegelijkertijd h a a r t e g e n s t a n d e r in h e t spel te b r e n g e n : de barok. Met de b e d o e l i n g om die t e g e n s t a n d e r onschadelijk te m a k e n (wat e e n grove m i s k e n n i n g is van h a a r listen). O o i t was de b a r o k tegenspeler van de kunst; dat maakt h a a r actualiteit
RUNS
m M i n B ï l B A R O K
IS VALS
uit w a n t in h e t g e h e i m is ze d at n o g steeds. De k u n s t v a n t h a n s is g e e n inzet, ze is e e n verzet, ze voelt zich m a c h t e l o o s . Ze t r a c h t zich te verweren t e g e n d e i m m o r a l i t e i t v a n het p o s t m o d e r n i s m e , t e g e n d e m e n t a l e vervlakking die d e m e d i a t e w e e g b r e n g e n , t e g e n W a r h o l ' s c y n i s c h e v e r h e e r l i j k i n g v a n A m e r i k a. O n g e t w i j f e l d n i e u w e v o r m e n v a n b a r o k v o o r d e w a c h t e r s van d e kunst. M a a r d e b a r o k laat zich a l l a n g niet m e e r zo e e n v o u d i g als t e g e n s t a n d e r o m s c h r i j v e n , alsof d e k u n s t e n d e b a r o k zich n o g s t e e d s z o u d e n b e w e g e n in é é n e n d e z e l f d e dialectische tijdruimte. Ze b e v i n d e n zich a l l a n g a a n g e n e zijde v a n d e c o n f r o n t a t i e . I n t e g e n s t e l l i n g tot d e k u n s t mist d e b a r o k e e n identiteit die v e r d e d i g d d i e n t te w o r d e n , d e b a r o k h e e f t zichzelf niet b e d a c h t . Wel h e e f t ze e e n e i g e n sfeer: ze is d a t g e n e wat d e k u n s t b e s p i e d t . W a n n e e r d e k u n s t van g e d a a n t e v e r a n d e r t , d a n v e r a n d e r t d e b a r o k m e e , als e e n s c h a d u w w a a r v a n d e k u n s t zich n o o i t zal k u n n e n o n t d o e n . In 1787 b r e n g t G o e t h e e e n b e z o e k a a n e e n villa vlakbij P a l e r m o (Sicilië) die d o o r d e e i g e n a a r e r v a n zo b i z a r is u i t g e m o n s t e r d , da t ze d e ' G r a n d T o u r ' van m e n i g k u n s t r e i z i g e r o p dat m o m e n t verlengt. O o k die v a n G o e t h e . De e e r s t e n die d e villa b e z o e k e n zijn e n g e l s e n (o. a. B r y d o n e in 1770 e n P a y n e - K n i g h t in 1777) m a a r d e meest u i t g e b r e i d e r e p o r t a g e is van d e h a n d v a n G o e t h e . Dit is v o o r a l o p m e r k e l i j k o m d a t e e n dergelijk p r o d u c t v a n w a n s m a a k n a a r zijn e i g e n zeggen b e t e r verzwegen h a d k u n n e n w o r d e n : ' d e n n bei d e r grössten W a h r h e i t s l i e b e k o m m t d e r j e n i g e , d e r vom A b s u r d e n R e c h e n s c h a f t g e b e n soil, i m m e r ins G e d r a n g e : e r will e i n e n Begriff d a v o n ü b e r l i e f e r n , u n d so m a c h t er es s c h o n zu etwas, d a es e i g e n t l i c h e i n Nichts ist, welches f ü r etwas g e h a l t e n sein will' 2 . A c h t e r a f m o g e n we blij zijn o m al die a a n d a c h t o m d a t v a n d e villa b i j n a niets m e e r over is. R e e d s d e eerste e r f g e n a m e n v a n d e hertog , die in 1788 sterft, s l o e g e n de b e e l d e n en d e d e c o r a t i e s a a n s t u k k e n e n w i e r p e n d e b r o k k e n in zee. O n g e twijfeld n a h et lezen van d e negatieve reisverslagen zoals da t v a n G o e t h e . De ' p o m p e j a a n s e ' w a n d s c h i l d e r i n g e n die t h a n s n o g te zien zijn, g e t u i g e n van d e m o d e r n e s m a a k w a a r v o o r h e t o u d e i n t e r i e u r m o e s t wijken. De villa t r o k r e e d s v a n verre d e a a n d a c h t met zijn h o n d e r d e n witte b e e l d e n die zich b o v e n o p d e b a l u s t r a d e van e e n h o g e m u u r b e v o n d e n die h e t g e h e l e t e r r e i n omsloot. De illusie werd gewekt v a n e e n slot d at v o o r zijn v e r d e d i g i n g e e n leger m a r m e r e n atleten h a d laten a a n r u k k e n . M a a r v a n d i c h t b i j werd d e l i e f h e b b e r van het w a r e e n n a t u u r l i j k e , die G o e t h e was, zwaar b e p r o e f d ; d e b e e l d e n w a r e n niet v a n m a r m e r m a a r v a n witte kalk e n d e atleten w a r e n m o n s t e r s . Er was g e e n n a t u u r l i j k weze n bij: v r o u w e n met p a a r d e h o o f d e n , p a a r d e n met v r o u w e h a n d e n, mismaakte apen, h u r k e n d e d r a k e n , d w e r g e n , g e b o c h e l d e n , e e n b e d e l a a r met e e n klompvoet. E é n g r o t e b e s p o t t i n g v a n d e ' a n t i e k e n c u l t u s ' die d e e u r o p e s e Italiëreizige r b e d r e e f . B e s p o t t i n g van d e 'elde E i n f a l t ' e n d e h a r m o n i e v a n d e m e n s e l i j k e figuur. M a a r o o k met d e m y t h o l o g i e werd d e d r a a k g e s t o k e n . 'De r o o f van E u r o p a ' , m a a r
Bernini, d e t a i l v a n d e H e i l i g e T h e r e s a i n de Cornaro-kapel van de Santa Maria della V i t t o r i a te R o m e .
reisverslagen als 'afzichtelijk' b e s c h r e v e n . G o e t h e vermeldt d e k a n d e l a b e r s v a n c h i n e e s p o r s e l e i n in d e h o e k e n van d e vertrekk e n , 'welche, n a h e r b e t r a c h t e t , aus e i n z e l n e n S c h a l e n, O b e r - u n d U n t e r t a s s e n u n d d e r g l e i c h e n z u s a m m e n gekittet sind', e n d e k r e u p e l e stoelen w a a r o p j e niet k u n t zitten o m d a t d e p o t e n e r v a n ongelijk zijn a f g e z a a g d . E n w a n n e e r hij eindelijk wil p l a a t s n e m e n o p e e n n o r m a l e fauteuil om bij te k o m e n v a n alle visuele prikkeling, wordt hij d o o r d e h u i s m e e s t e r g e w a a r s c h u w d o m d a t zich in d e fluwelen kussens, o n z i c h t b a a r , ijzeren p i n n e n bevinden.
Detail van de o m m u r i n g van de Villa P a l a g o n i a , B a g h e r i a (Sicilië).
d a n wel E u r o p a met d e k o p van e e n r o o f d i e r , die h a a r bliksemflitsen als e e n zweep h a n t e r e n d Zeus v o o r t d r i j f t m a a r o o k verleidt tot een erotisch spel; 'Herkules' , m a a r d a n wel d o o r s l a n g e n o m k l e m d , verwisseld met L a o k o ö n ; 'Achilles e n C h i r o n ' , m a a r d a n wel o m r i n g d d o o r d a n s e n d e 'pulcinelle'; 'Atlas', m a a r d a n wel e e n wijnvat t o r s e n d in plaat s v a n d e w e r e l d b o l (dit b e e l d wordt d o o r G o e t h e vermeld); e n h e t m o n s t e r met d e k o p van e e n leeuw, de nek v a n e e n gans, h et lijf v a n e e n h a g e d i s , d e p o t e n van e e n b o k e n d e staart v a n e e n vos laat zien wat e r g e b e u r t w a n n e e r niet Zeuxis he t v o or h et zeggen h e e f t , m a a r d e h e r t o g van P a l a g o n i a . Niet a l l e en d e voorstellingswereld schokte Goethe, ook de manier waarop de beelden waren g e m a a k t : ' D e n k e m a n sich n u n d e r g l e i c h e n F i g u r e n schocksweis e verfertigt u n d g a n z o h n e S i n n u n d Verstand e n t s p r u n g e n , a u c h o h n e Wahl u n d Absicht z u s a m m e n g e s t e l l t , d e n k e m a n sich diesen Sockel, diese Piedestale u n d U n f o r m e n in e i n e u n a b s e h b a r e Reihe, so wird m a n d a s u n a n g e n e h m e G e f ü h l mit e m p f i n d e n , d a s e i n e n j e d e n ü b e r f a l l e n muB, w e n n er d u r c h diese Spitzruten d e s W a h n s i n n s d u r c h g e j a g t wird'. W a n n e e r m e n e e n m a a l h et ' C a s i n o ' h a d b e t r e d e n , kwam m e n o g e n tekort. G e e n nis was onversier d e n o p d e mees t o n v e r w a c h t e plekken werd m e n o p n i e u w o p g e s c h r i k t d o o r b i z a r r e b e e l d e n . P o r t r e t b u s t e s als die met e e n p e r f e c t v r o u w e p r o f i e l a a n d e e n e k a n t en e e n d o o d s h o o f d a a n d e a n d e r e k a n t of die v a n e e n b e t o v e r e n d m o o i e vrouw v a n wie gezicht en b o r s t e n w e r d e n aangevreten door schorpioenen, duizendpoten, regenwormen en t e r m i e t e n , lieten zien dat d e s c h o o n h e i d alleen b e s t a a t bij gratie v a n h a a r a a n r a n d i n g e n verdelging. E e n w r e d e dialectiek die g e e n m o m e n t van v e r z o e n i n g kent, g e e n synthese, m a a r alleen d e o m s l a g in he t e x t r e m e t e g e n d e e l . De meest afzichtelijk e b e e s t e n w a r e n g e r e s e r v e e r d v o o r d e s l a a p k a m e r en he t toilet: p a d d e n , kikkers, s l a n g e n , h a g e d i s s e n , s c h o r p i o e n e n . In t e g e n stelling tot d e b e e l d e n b u i t e n w a r e n d e b e e l d e n b i n n e n stuk v o or stuk van p r a c h t i g m a r m e r . O o k v e r d e r was h i e r g e b r u i k g e m a a k t v a n d e k o s t b a a r s t e m a t e r i a l e n : p o r s e l e i n , kristal, porfier, lapis lazuli, ivoor, albast, s c h i l d p a d . H i e r b i n n e n s c h i t t e r d e alles o p t h e a t r a l e wijze. E e n triomf v a n h e t irreële die o p t i m a a l was w a n n e e r d e k a a r s e n w e r d e n a a n g e s t o k e n e n d e s c h i t t e r i ng werd v e r d u b b e l d in d e spiegels die overal geplaatst w a r e n , zelfs tegen d e g e w e l f d e p l a f o n d s . M a a r o o k o v e r d a g bleef de o n w e r k e l i j k e a t m o s f e e r b e h o u d e n want het licht viel b i n n e n d o o r g e k l e u r d e vensters,- e e n i n g r e e p die G o e t h e ' s irritatie wekte: ' S o g a r d e r u n s c h a t z b a r e Bliek ü b e r die V o r g e b i r ge ins M e e r wird d u r c h f a r b i g e S c h e i b e n v e r k ü m m e r t , welche d u r c h e i n e n u n w a h r e n Ton die G e g e n d e n t w e d e r verkalten o d e r e n t z ü n d e n ' . V e r d e r s t o n d hier h et m e r k w a a r d i g s t e m e u b i l a i r da t j e j e k u n t voorstellen . Bijvoorbeeld e e n klok die was g e ï n s t a l l e e r d in h et b e e l d v a n e e n n e g e r o p p a a r d e h o e v e n , m e t o g e n die bij elke tik v a n d e slinger b e u r t e l i n g s zwart e n wit t o o n d e n . De a a n b l i k ervan wordt in d e
De m e e s t s c h o k k e n d e r u i m t e v o o r G o e t h e was e c h t e r d e kapel. 'Die Kapelle zu b e s c h r e i b e n w a r e allein ein H e f t c h e n nötig. Hier f i n d e t m a n d e n AufschluB ü b e r d e n g a n z e n W a h n s i n n , d e r n u r in e i n e m b i g o t t e n Geiste bis a u f d i e s e n G r a d w u c h e r n k o n n t e ' . A a n h e t gewelf v a s t g e b o n d e n z w e e f d e d a a r e e n C h r i s t u s a a n he t kruis als e e n grote vogel. A a n zijn navel was e e n ketting bevestigd w a a r a a n e e n b i d d e n d e F r a n c i s c u s h i n g e n r o n d t o l d e ; v a s t g e m a a k t a a n zijn nek als e e n g e f o l t e r d e . I r o n i s c h stelt G o e t h e vast da t d e z e b i d d e n d e figuur ' w o h l ein S i n n b i l d d e r u n u n t e r b r o c h e n e n A n d a c h t des Besitzers d a r s t e l l en soil'. G o e t h e kon zich nauwelijks voorstellen d at d e s c h o o n h e i d e r g e r b e l e d i g d zou k u n n e n w o r d e n d a n hier. Voor G o e t h e is er g e e n g r o t e r t e g e n s t e l l i n g d e n k b a a r d a n die t u s s e n d e w a r e s c h o o n h e i d en deze b i z a r r e b a r o k . O o k elders laat hij zich negatief uit over d e b a r o k en met n a m e over h a a r a r c h i t e c t u u r . I n d e p a r a l i p o m e n a bij zijn opstel over ' B a u k u n s t ' uit 1795 laakt hij a r c h i t e c t u u r die g e e n m a a t weet te h o u d e n , elke p r o p o r t i e uit h et o o g verliest e n d e t o e s c h o u w e r alleen m a a r wil i m p o n e r e n m e t e e n o v e r d a a d a a n d e c o r a t i ef detail; archit e c t u u r die zijn toevlucht n e e m t ' z u m G e g e n s a t z , z u m Sonderb a r e n , z u m U n s c h i c k l i c h e n ' 3 . Hij h e e f t hier de traditie o p het o o g die in R o m e b e g o n m e t B o r r o m i n i e n via de P i e m o n t e e n d e V e n e to d a n k z i j d e o n v e r m o e i b a r e activiteiten v a n d e j e z u ï e t e n tot in zijn e i g e n tijd en o m g e v i n g werd voortgezet. M a a r o o k via Sicilië. G o e t h e m a g d a n als e e r s t e d e p a l a g o n i s c h e b u r l e s k e n h e b b e n willen s i t u e r e n in h e t v o l k s k a r a k t e r van d e e i l a n d b e w o ners, d e c o n n e c t i e s v a n a d e l e n geestelijkheid w a r e n i n t e r n a t i o n a a l . W a n n e e r hij in 1797 h et b e d e v a a r t s o o r d M a r i a E i n s i e d e l n (Zwitserland) bezoekt , is h e t o k t a g o n a l e k o o r m e t zijn ' u n s i n n i g e V e r z i e r u n g ' n o g m a a r net voltooid 4 . Wat in het g e d i n g is, is d e a r c h i t e c t u u r als kunst. H a a r b e l a n g r i j k s t e taak is om 'alles Willkürliche, Schiefe, S c h w a n k e n d e , F a l s c h e u n d F o r m l o s e zu v e r b a n n e n ' 5 . De w a r e k u n s t zal zich van h a a r s c h a d u w - d e b a r o k - moeten ontdoen. De kunst , da t is h e t g o e d e ; h a a r wezen d e s c h o o n h e i d . De k u n s t is g e p r e o c c u p e e r d met d e o o r s p r o n g en m e t de z u i v e r h e i d van he t b e s t a a n . De b a r o k , da t is h e t kwaad, h et m o n s t r u e u z e , he t lelijke, he t b e d r o g , h e t valse. Ze is b i z a r, hybride, duiste r en o n v o l m a a k t . De b a r o k is allegorisch, r e t o r i s c h en kitscherig. Ze is g e p r e o c c u p e e r d met h e t verval e n met d e d o o d . Er b e s t a a t g e e n g r o t e r t e g e n s t e l l i n g d a n die tussen d e wulpse getorste zuilen die overal o p d u i k e n in d e b a r o k k e k e r k e n en d e kuise strakke zuilen van d e n e o - d o r i s c h e tempels. Niet alleen wat h u n uiterlijk b e t r e f t , m a a r o o k in h u n h o u d i n g t e g e n o v e r d e a n t i e k e c u l t u u r. Beide zuiltypes zijn in o o r s p r o n g antie k (ook d e O u d h e i d k e n d e h a a r ' b a r o k k e ' m o m e n t ) . M a a r terwijl d e
G.B. Tiepolo, A p o t h e o s e v a n S p a n j e ; m o d e l l o v o o r d e p l a f o n d s c h i l d e r i n g in het K o n i n k l i j k P a l e i s te M a d r i d .
Mengs , P a r n a s s u s , V i l l a A l b a n i t e R o m e .
Bernini, ' B a l d a c c h i n o ' , Sint P i e t e r te R o m e .
N e o d o r i ë r s e e n p u r i s t i s c h e r e c o n s t r u c t i e o p het o o g h e b b e n , d e w a a r h e i d v a n d e griekse c u l t u u r willen o p r o e p e n , is d e b a r o k uit o p e e n o v e r t r e f f i n g v a n d e a n t i e k e n , e e n a e m u l a t i o . I n h et 17e e e u w s e p r o t o t y p e , d e ' B a l d a c c h i n o ' v a n B e r n i n i in d e Sint Pieter te Rome, word t die t r i o m f z i c h t b a a r d o o r m i d d e l v a n e e n h y p e r b o o l : d e s p i r a a l v o r m v a n d e a n t i e k e zuilen in d e o u d e Petrusbasiliek word t h e r h a a l d in e e n h a a s t groteske uitvergroting. E r b e s t a a t g e e n g r o t e r t e g e n s t e l l i n g d a n die tussen d e p l a f o n d s c h i l d e r i n g e n v a n G i a m b a t t i s ta T i e p o l o e n die van A n t o n R a p h a ë l Mengs. T i e p o l o voert alle illusionistisch e m o g e l i j k h e d e n die d e i t a l i a a n s e b a r o k h i e r v o o r in d e 17e e n 18e e e u w h e e f t ontwikkeld tot e e n nieuw h o o g t e p u n t , hij voert d e r e e d s b e r e i k t e virtuositeit n o g o p (met h e m vergeleken is P o z z o zwaar). M e n g s d a a r e n t e g e n w e r p t zich o p als d e g e n e die d e s c h i l d e r k u n s t bevrijdt v a n h e t j u k v a n d e b a r o k , als r e d d e r v a n h a a r w a a r h e i d die verloren is g e g a a n . Terwijl T i e p o l o alles o n d e r g e s c h i k t m a a k t a a n e e n a r r a n g e m e n t da t n o o i t d i e p e r reikt d a n d e o p p e r v l a k t e (zelfs in d e p e r s p e c t i e f e f f e c t e n ) , alles s a m e n b i n d t tot e e n o r n a m e n t a a l d e c o r ( w a a r i n zelfs d e t o e s c h o u w e r s w o r d e n o p g e n o m e n ) , is M e n g s g e f i x e e r d o p de g e l o o f w a a r d i g h e i d van d e m e n s e l i j ke figuur; d e z e m o e t ' n a t u u r l i j k ' (d.w.z. grieks) o v e r k o m e n . Optis c h i l l u s o i r e e f f e c t e n , s e n s u e e l koloriet e n e e n frivole t h e m a t i e k d i e n e n v e r m e d e n te w o r d e n . O n d e r s t e u n d d o o r W i n c k e l m a n n , die d e ' P a r n a s s u s ' - g e s c h i l d e r d v o o r d e grote zaal met a n t i e k e s c u l p t u u r in d e villa A l b a n i te Rome- als s t a r t p u n t a a n b e v e e l t v o o r d e w a r e kunst , viert M e n g s s p o e d i g grote t r i o m f e n als h o f s c h i l d e r . Al in 1761, h e t z e l f d e j a a r w a a r i n hij d e ' P a r n a s s u s ' voltooit, w o r d t d e j o n g e M e n g s d o o r Karei III o n t b o d e n o m h et n i e u w e K o n i n k l i j k e Paleis in M a d r i d te d e c o r e r e n . O o k d e o u d e T i e p o l o wordt geïnviteerd, e n zijn r e u s a c h t i g e f r e s c o v o o r d e t r o o n z a a l dat d e ' A p o t h e o s e v a n S p a n j e ' verbeeldt, is zeker d e b e l a n g r i j k s t e o p d r a c h t . M a a r d e nieuwe k o n i n g e n zijn h o f h o u d i n g h e b b e n zich eigenlijk al b e k e e r d tot h et klassicisme en e r v a r e n T i e p o l o ' s w e r k e n als e e n a n a c h r o n i s m e . In 1767 leidt dit tot h e t o n t s l a g v a n T i e p o l o ; d e zeven a l t a a r s t u k k e n die hij zojuist h e e f t v e r v a a r d i g d v o o r d e S a n P a s q u a l in A r a n j u e z w o r d e n verwijderd o p instigatie v a n P a d r e J o a q u i n d e Electa, b i e c h t v a d e r e n g e h e i m a d v i s e u r van Karei III. Ze w o r d e n v e r v a n g e n d o o r n i e u w e a l t a a r s t u k k e n , o n d e r a n d e r e v a n d e h a n d v a n Mengs.
E e n a n d e r e t e g e n s t e l l i ng die o n o v e r b r u g b a a r is, is die t u s s e n d e b a r o k k e allegorie e n h e t m o d e r n e symbool. D e allegorie is u i t d r u k k i n g van e e n wereld in verval. Alles wordt v a n a f h e t b e g i n af a a n als overblijfsel, als b r o k s t u k g e c o n c i p i e e r d . H e t is niet verwonderlijk da t d e b a r o k p o ë z i e werd h e r o n d e k t d o o r he t e x p r e ss i o n i s m e w a n t h a a r b e e l d e n zijn vaak z e l d z a a m d r a s t i s c h e n nihilistisch. De allegorie vat d e w e r e ld in h a a r v e r s c h i j n i n g . Alles wordt o v e r l a d e n met b e t e k e n i s s e n , e m b l e m e n , a t t r i b u t e n . D e wereld als z o d a n i g e c h t e r blijft intact, ze b e w a a r t h a a r mysterie in zichzelf. Het symbool d a a r e n t e g e n mikt o p e e n w e r e ld die n o g o n b e k e n d is; e e n wereld die in d e v e r s c h i j n i n g bevrijd m o e t w o r d e n . H a a r mysterie m o e t w o r d e n o n t h u l d - a a n h e t licht g e b r a c h t als iets reëels. I n é é n v a n zijn Maximen und Reflexionen uit later tijd (1825) die zijn eigen d i c h t e r s c h a p b e t r e f f e n , vat G o e t h e n o g e e n s k e r n a c h t i g s a m e n w a a r i n volgens h e m d e t e g e n s t e l l i n g is gelegen die hij m e d e in h e t spel b r a c h t . De allegorie stelt zich t e v r e d e n met he t z o e k e n v a n he t b i j z o n d e r e in he t a l g e m e n e , terwijl h e t s y m b o o l het a l g e m e n e in h et b i j z o n d e r e 'schouwt' - z o n d e r d a t d i d a c t i s c h n a a r het a l g e m e n e wordt verwezen: 'Es ist e i n grosser U n t e r s c h i e d , o b d e r D i c h t e r z u m Allgemeine n das B e s o n d e r e s u c h t o d e r im B e s o n d e r e n d a s Allgemeine schaut' 6 . Alleen in h et laatste geval k a n er s p r a k e zijn van 'ware poëzie'; a l l e e n d a n b i e d t h e t b i j z o n d e r e de mogelijkheid om tot eeuwige, a l g e m e n e i d e e ë n te geraken. Terwijl de b a r o k k e allegorie in h e t t e k e n staat v a n d e d o o d e n m e l a n c h o l i s c h staart n a a r d e r e s t e n , d e b r o k s t u k k e n , g e b r u i k t het symbool deze als g r o n d s t o f o m er o p n i e u w leven v a n te m a k e n . E i n d e l o o s gaat ze o p zoek n a a r da t e n e a c c o o r d w a a r i n alle d i s s o n a n t e n zullen o p l o s s e n . Pas m e t d e i n t r o d u c t i e v a n h e t symbool k a n het d o m e i n v a n d e k u n s t o n t s l o t e n w o r d e n w a n t p a s n u k a n m e n zich in b e t r e k k i n g stellen tot het o n b e k e n d e . G o e t h e ' s b i j d r a g e is v a n b e l a n g m a a r p a s de duitse r o m a n t i e k zal de r e v o l u t i o n a i r e m o g e l i j k h e d e n v a n h e t s y m b o o l volledig u i t b u i t e n . G e v o r m d d o o r h et klassicisme ( d o o r O e s e r was hij al
Piranesi, e t s V I I ( e e r s t e s t a a t ) u i t d e ' C a r c e r i '
v r o e g in c o n t a c t g e b r a c h t m e t W i n c k e l m a n n ) eist G o e t h e v a n het symbool nog een heldere vorm en een aanschouwelijke gestalte. W a n n e e r d e j o n g e G o e t h e in 1776 e e n a l t a a r wijdt a a n h e t h e m g u n s t ig g e z i n d e lot (Agathè Tuchè), is hij o p da t m o m e n t in zijn z u c h t n a a r s o b e r h e i d d e grootst mogelijke t e g e n p o o l v a n d e h e r t o g v a n P a l a g o n i a in zijn z u c h t n a a r p r a a l . E e n b o l geplaats t o p e e n k u b u s , da t is alles. Z o n d e r e n i g o p s c h r i f t . M a a r er is o o k e e n v e r r a s s e n d p u n t v a n o v e r e e n k o m s t tussen b e i d e : h u n extremiteit. M e n k a n G o e t h e ' s ' D e n k m a l ' zien als zijn a f r e k e n i n g m e t d e b a r o k k e e m b l e m a t i e k. Weliswaar b e t r e kt hij zich o p deze traditie d o o r h i e r u i t twee e m b l e m e n te selecteren die o n m i d d e l i j k r e f e r e r e n : d e bol staat v o or d e sedes Fortunae, z i n n e b e e l d van he t v e r a n d e r l i j k e k a r a k t e r v a n deze g o d i n e n d e k u b u s staat v o o r d e sedes Virtutis, z i n n e b e e l d v a n d e d e u g d . M a a r G o e t h e h e e f t deze e m b l e m e n in e e n g e h e e l nieuwe s a m e n h a n g geplaatst w a a r i n h u n b e t e k e n i s word t v e r a l g e m e e n d : d e s t a n d v a s t i g h e id a a n de basis r o e p t h e t v e r a n d e r l i j k e e e n h a l t toe; d e m e n s is m e e s t e r over zijn e i g e n lot. Uit G o e t h e ' s d a g b o e k a a n t e k e n i n g e n (decemb e r 1776) w e t e n we da t m e t d e p l a a t s i n g v a n dit a l t a a r in de G a r t e n am Stern in W e i m a r o o k e e n a f r e k e n i n g werd b e o o g d m e t d e d e m o n i s c h e m a c h t e n in h e m z e l f 7 . Het ' D e n k m a l ' is met zijn p u r e g e o m e t r i e d e precieze v o r m g e v i n g v a n zijn v e r l a n g e n n a a r e e n zuivere wereld. G o e t h e zocht steeds n a a r e e n g o e d e v e r s t a n d h o u d i n g tussen h e m z e l f e n d e wereld, n e t als Faust, zijn alter-ego. M a a r in d e m a n i e r w a a r o p G o e t h e d e o u d e Faustthem a t i e k o n t d o e t v a n zijn m a n i c h e ï s t i s c h d u a l i s m e is e v e n e e n s s p r a k e v a n e e n a f r e k e n i n g met d e traditie. Het d u a l i s m e tussen g o e d e n kwaad m o e t w o r d e n o p g e h e v e n : d e moderne dialectiek verlangt e e n d e r d e term: d e subjectiviteit. T o c h is G o e t h e é é n v a n d e w e i n i g e n in zijn tijd die grote b e w o n d e r i n g koestert v o o r d e 17e e e u w se h o l l a n d s e schilderk u n s t , met n a m e v o o r J a c o b v a n Ruysdael en R e m b r a n d t v a n Rijn. M a a r o p v a l l e n d is o o k h i e r w e e r da t hij deze k u n s t e n a a r s uitspeelt t e g e n d e b a r o k e n r e d t v o or d e kunst. Ruysdael is d e ' r e i n f ü h l e n d e , k l a r d e n k e n d e Künstler', die 'sich als Dichter erweisend, e i n e v o l l k o m m e n e Symbolik e r r r e i c h t ' , e n niet l a n g e r d e platvloerse realist w a a r v o o r hij g e h o u d e n wordt sinds d e acad e m i e d e regels v a n de k u n s t h e e f t vastgesteld, (zie: 'Ruysdael als D i c h t e r ' - 1816) 8 . R e m b r a n d t is d e s c h i l d e r v a n h e t n a t u u r l i j k e e n v a n d e e e n v o u d . Hij o n d e r s c h e i d t zich h i e r i n v o l k o m e n v a n h e t l e u g e n a c h t i g e e n t h e a t r a l e v a n de i t a l i a a n s e b a r o k s c h i l d e r s die e r slechts o p uit z o u d e n zijn ' g a f f e n d e A u g e n des D u m p f s i n n s zu b l e n d e n ' (zie: ' N a c h F a l c o n e t u n d ü b e r F a l c o n e t ' - 1776) 9 . H e t is volstrekt g e l o o f w a a r d i g w a n n e e r R e m b r a n d t in zijn 'Aanb i d d i n g d e r h e r d e r s ' M a r i a a f b e e l d t als e e n h o l l a n d s e b o e r i n w a n t m o e d e r l i e f d e is universeel; e n w a n n e e r hij l o m p e n e n spullen uit zijn d i r e c te o m g e v i n g g e b r u i k t om e e n stal te ensc e n e r e n d a n h e e f t da t niets v a n d o e n met t h e a t e r. Het g e b u n d e l d e licht g e r i c h t o p e e n v o o r w e r p 'muG n o t w e n d i g d e n , d e r A u g e hat, e n d l i c h in alle G e h e i m n i s s e leiten, w o d u r c h sich das D i n g i h m darstellt, wie es ist'. Voor G o e t h e is R e m b r a n d t d e s c h i l d e r v a n d e d i e p t e v a n h e t m e n s e l i j k gevoel da t zelfs weet d o o r te d r i n g e n tot d e g e h e i m e n v a n d e e e n v o u d i g s t e v o o r w e r p e n . Goethe's 'Anschauung' boort dwars door de oppervlakte heen v a n d e verf- e n v e r n i s l a g e n. G e o b s e d e e r d d o o r d e w a a r h e i d v a n d e v o o r s t e l l i ng laat hij zich niet l a n g e r v a n zijn stuk b r e n g e n d o o r R e m b r a n d t ' s virtuoze streken van he t p e n s e e l die h u n o n t k n o p i n g v i n d e n in vaak o n v e r w a c h t e details, laat hij zich niet l a n g e r verleiden d o o r d e wijze w a a r o p R e m b r a n d t h et verfo p p e r v l a k r e g i s s e e r t e n d e t o e s c h o u w e r dwingt om te kijken o p d e wijze v a n h e t schilderij. Er b e s t a a t g e e n groter t e g e n s t e l l i n g d a n die t u s s e n d e k u n s t b e s c h o u w i n g v a n G o e t h e e n d e w e r k i n g die h e t b a r o k k e schilderi j b e o o g t . O o k als h e t gaat om de v o o r s t e l l i n g , h e t a s p e ct w a a r o p G o e t h e zich fixeert. G o e t h e ' s beschrijving van Ruysdaels 'Joodse k e r k h o f (Gemaldegalerie, D r e s d e n ) b e g i n t met e e n p r a c h t i g o p b o d a a n he t verval: 'Die G r a b m a l e s o g a r d e u t e n in i h r e m z e r s t ö r t e n Z u s t a n d auf e i n M e h r a l s - V e r g a n g e n e s ; sie sind G r a b m a l e r von sich selbst'. H a a s t b a r o k , m a a r d e i n t e n t i e v a n d e w o r d i n g blijkt tenslotte o m g e k e e r d . Het d o d e r u ï n e - l a n d s c h a p kom t in d e b e s c h r i j v i n g geleidelijk tot leven. G o e t h e ziet e e n r e g e n b u i v o o r b i j t r e k k e n , e e n g e v e l m u u r die s p o e d i g omvalt, e e n w i l d e r n i s h e t k e r k h o f b i n n e n d r i n g e n .
De b e s c h r i j v i n g e i n d i gt met e e n a p o t h e o s e die voor h e m s a m e n valt m e t die v a n h e t schilderij: 'Ein Lichtblick, d e n R e g e n s c h a u e r überwindend, beleuchtet ein paar aufgerichtete, schon beschadigte G r a b e s t a f e l n , e i n e n e r g r a u t e n B a u m s t a m m u n d Stock, vor allem a b e r die h e r a n f l u t e n d e Wassermasse, i h r e s t ü r z e n d e n S t r a h l e n u n d d e n sich e n t w i c k e l n d e n S c h a u m ' . Een allegorie van d e d o o d wordt hie r subtiel o m g e z e t in e e n symbool van h et leven da t d e d o o d overstijgt.
Goethe, F o r t u n a - a l t a a r , W e i m a r .
Ruysdael, J o o d s k e r k h o f , D r e s d e n ( G e m a l d e g a l e r i e )
De k u n s t m a n i f e s t e e r t zich als p o s t b a r o k , ze f o r c e e r t e e n b r e u k e n i n t r o d u c e e r t e e n t a b u l a r a s a v o or alle k u n s t e n . O p deze wijze i n t r o d u c e e r t ze ' d e b a r o k ' , voor het eerst', als negatief v a n d e kunst, als h a a r p e r m a n e n t e b e d r e i g i n g . V a n a f dat m o m e n t is d e b a r o k logisch gezien o o k e e n u i t d a g i n g a a n ' d e kunst'. De b a r o k b e s c h i k t over b i j z o n d e r e k r a c h t e n , ze is in staat om de k u n s t te laten v e r d w i j n e n . D e b a r o k als t e g e n z e t . M e n d e n k t o n m i d d e l i j k a a n P i r a n e s i, die in zijn 'Grotteschi' , 'Vedute', e n 'Capricci', in overe e n s t e m m i n g met d e eis v a n deze b a r o k k e g e n r e s , d e d i m e n s i e s v a n d e geëtste a n t i e k e a r c h i t e c t u u r zo overdrijft e n m e t zijn clairo b s c u r zo d r a m a t i s e e r t d a t G o e t h e , e e n m a a l g e a r r i v e e r d bij d e r e s t e n v a n C a r a c a l l a ' s t h e r m e n , v o l k o m e n wordt gedesillusion e e r d . I n d e ' C a r c e r i ' (1745; e n d e t w e e d e versie uit 1760) voert hij h e t p e r s p e c t i v i s m e da t in h e t b a r o k k e t h e a t e r d e c o r wordt g e ï n t r o d u c e e r d (Bibiena; J u v a r r a ) zo ver d o o r da t elk ruimtelijk h o u v a s t verdwijnt: er is g e e n c e n t r u m , er zijn g e e n g r e n z e n . Het b a r o k k e w e r e l d t h e a t e r is bij h e m e e n kerker; e e n g r i m m i g m e l a n c h o l i s c h b e e l d . G e e n k e r k e r r u i m t e die d e m e n s e n volledig afsluit v a n d e b u i t e n w e r e l d , d a n z ou e r n o g h o o p k u n n e n zijn o p b e v r i j d i n g , m a a r é é n die altijd m a a r d o o r g a a t , e e n a a n e e n s c h a k e l i n g v a n ruimtes, v a a k o n g e r i j m d in h u n v e r b i n d i n g e n ,
z o n d e r t e g e n s t e l l i n g tussen b i n n e n - e n b u i t e n r u i m t e . Piranesi v e r h e f t d e b a r o k k e overdrijving tot d e m a c h t v a n h e t k w a d r a a t . Het verval v a n d e a r c h i t e c t u u r d at bij M i c h e l a n g e l o b e g o n n e n zou zijn e n bij B o r r o m i n i e n G u a r i n i tot een d i e p t e p u n t was geraakt, word t d o o r Piranesi n a a r h e t e x t r e m e p u n t g e v o e r d w a a r de vormen eindeloos o p e n b r e k en en de geometrische lichamen e i n d e l o o s u i t b o t t e n , zoals in d e b r i c o l a g e v a n h e t ' C a m p o m a r z i o ' uit 1761-'62. Het verval da t niet te stuiten is, dat f a s c i n e e r t h e m . P i r a n e s i b r e n g t d e b a r o k traditie in h et spel t e g e n d e g e n e n die h a a r u i t v o n d e n , d e 'rigoristi', d e v o o r v e c h t e r s van d e w a r e kunst, en d a a g t h e n uit o o k c o n s e q u e n t te zijn, e n h u n u i t g a n g s p u n t e n t e n e i n d e te d e n k e n . Hij v o o r s p e lt h e n h e t r e s u l t a a t in zijn Parere su l'Architettura (1765): ' g e b o u w e n z o n d e r m u r e n , z o n d e r zuilen, zonder pilaren, zonder o r n a m e n t e n, zonder kroonlijsten, zonder gewelven, z o n d e r d a k e n , leegte, leegte, kaal veld...' 10 .
Piranesi is h et met zijn klassicistische t i j d g e n o t e n e e n s da t d e a n t i e k e c u l t u u r definitie f v o o r b i j is e n da t de overgebleven b r o k s t u k k e n met a r c h e o l o g i s c h e precisie m o e t e n w o r d e n bestud e e r d . M a a r hij verschilt met h e n van m e n i n g over d e b a r o k die hij s u p e r i e u r a c h t a a n d e o u d h e i d o m d a t ze he t verval accepteert. Met s o u v e r e i n e willekeur p r o b e e r t ze d e b r o k s t u k k e n van de griekse, etruskische, egyptische e n r o m e i n s e a r c h i t e k t u u r uit, in steeds w e e r nieuwe c o m b i n a t i e s . In d e f a g a d e s die P i r a n e si toevoegt a a n d e Parere wordt oo k dit p r i n c i p e tot in h e t e x t r e m e d o o r g e v o e r d . Elke f a c a d e b i e d t e e n i n g e n i e u z e v e r v l e c h t i n g van o m r a a m d e vlakken en wordt in e e n lijst gevat die b e s t a a t uit é é n d o o r l o p e n d e o r n a m e n t b a n d . In h u n t w e e d i m e n s i o n a l i t e i t en e i n d i g h e i d v o r m e n ze de exakte t e g e n p o o l v a n d e 'Carceri' . B e i d e zijn even irreëel; d e a r c h i t e c t u u r kent geen m i d d e n , h a a r 'waarh e i d ' is e e n h e r s e n s c h i m . M a a r oo k d e h e r t o g van P a l a g o n i a b e s p o t d e nieuwe c o n s e p t e n : d e rationaliteit, d e g o e d e smaak, h e t n a t u u r l i j k e , d e w a a r h e i d v a n d e antieke c u l t u u r (er s t o n d e n bustes v a n r o m e i n s e keizers in zijn villa die niet gelauwerd w a r e n , m a a r van e e n d o o r n e n k r o o n voorzien). De s a r d o n i s c h e h u m o r v a n d e h e r t o g v e r r a a d t zijn s p a a n s e afkomst . S o m m i ge b e e l d e n in d e villa k o n d i g e n d e voorstellingswereld van Goya's ' C a p r i c h o s ' a a n : d e v r o u w e n met p a a r d e h o o f d e n , d e ezels m e t lintjes en k a n t e n k r a g e n , d e t a n deloze l e e u w e n die oesters s l u r p e n , d e struisvogels die zwellen in h u n b a l l o n j u r k e n , en d e g r i j n z e n d e o u d e h e r t o g i n n e n . H e t is niet v e r b a z i n g w e k k e n d d at d e villa o n m i d d e l i j k e e n e s t h e t i c a in h et leven r o e p t w a a r i n niet d e w a r e s c h o o n h e i d wordt o m s c h r e ven, zoals sinds 1750 in deze nieuwe discipline gebruikelijk is, m a a r het m o n s t r u e u z e wordt verheerlijkt. In 1779 b r e n g t J e a n Marie C h a s s a i g o n met zijn Cataractes de l'imagination, deluge de la scribomanie, Monstre des Monstres e e n ' g e n r e i n c o n n u a ce siècle'. En n a t u u r l i j k Goya zelf. M e n h e e f t deze k u n s t e n a a r e e n voora a n s t a a n d e plaats willen geven b i n n e n d e s p a a n s e r e f o r m a t i e die zich o r i ë n t e e r d e o p d e i d e a l e n v a n d e f r a n s e Verlichting en d a a r t o e d e z i n s n e d e van zijn b e r o e m d e C a p r i c h o 43 e e n d u i d i g gelezen: d e d r o o m v a n d e r e d e b a a r t m o n s t e r s ('El s u e n o d e la r a z o n p r o d u c e m o n s t r u o s ' ) . Deze z i n s n e d e zet o n s m e t e e n o p h et v e r k e e r d e spoor, w a n t in d e ' C a p r i c h o s ' (1799) o n t w a a k t n e r g e n s h e t licht v a n de r e d e uit d e d u i s t e r n i s v a n d e w a a n z i n ; het kwaad h e e r s t e r o n g e s t r a f t , m e n vervalt van k w a a d tot e r g e r ('Todos C a e r a n ' ) . O p systematische wijze zoekt Goya h e t e x t r e m e c o n t r a p u n t van d e i d e a l e n v a n d e Verlichting, maar wel in haar termen. O o k de ' C a p r i c h o s ' p r e s e n t e r e n e e n 'universeel idioom'. Wat van d e r e d e als h a a r b e d r e i g i n g word t b u i t e n g e s l o t e n , blijkt e e n even c o h e r e n t e en g e l o o f w a a r d i g e wereld te k u n n e n v o r m e n als die welke d e v e r l i c h t i n g s f i l o s o f en n a s t r e v e n . Voorts vraagt Goya uitdrukkelijk zijn m o n s t r u o s i t e i t e n niet te b e o o r d e l e n n a a r h u n c a r i c a t u r a l e i n h o u d , m a a r n a a r d e nieuwe p e r f e c t i e c r i t e r ia van d e k u n s t ( a a n k o n d i g i n g in he t m a d r i l e e n s d a g b l a d ) . H e t o n v o l m a a k t e is in zichzelf volmaakt. E e n a n d e r e lezing verdient n a a r mijn m e n i n g d e v o o r k e u r. T e g e n o v e r d e n i e u w e eis om d e v e r b e e l d i n g te b i n n e n a a n het r a t i o n e le e n h et reële, a a n het n a t u u r l i j k e e n h et g o e d e , m o b i l i s e e r t Goya juist d e h e l d e r h e i d v a n d e d r o m e n , d e a l m a c h t v a n d e irrealiteit. I n é é n v a n h a a r g e d a a n t e s , als r e d e , b r e n g t d e d r o o m d e m o n s t e r s voor t w a a r i n he t reële zich altijd v o o r d o e t : 'la vida es s u e n o - h e t leven is e e n d r o o m ' (Calderon) .
Goya, o n t w e r p t e k e n i n g v o o r C a p r i c h o 43. H i e r is n o g s p r a k e v a n e e n k o n f l i k t t u s s e n het licht ( s e g m e n t van e e n witte cirkel) en de r e g i o n e n van de duisternis.
Goya, S a t u r n u s , b e s t e m d v o o r d e ' Q u i n t a del Sordo', t h a n s M a d r i d (Prado).
Men h e e f t in Goya d e eerste g r o t e m o d e r n e k u n s t e n a a r willen zien, m a a r veeleer is hij e e n g r o o t m e e s t e r v a n d e b a r o k . G e c o n f r o n t e e r d met h et conflikt tussen T i e p o l o en M e n g s a a n h e t s p a a n s e h o f kiest Goya duidelijk v o or d e italiaan, voo r a a n s l u i t i n g bij e e n traditie w a a r m e e o p d at m o m e n t g e b r o k e n wordt. De scènes o p de t a p i j t o n t w e r p e n , die hij v a n a f 1775 vervaardigt v o o r d e koninklijke m a n u f a c t u u r , d o e n d e n k e n a a n d e levendige taferelen die zich a f s p e l e n a a n d e r a n d e n van T i e p o l o ' s g r o t e fresco's; o o k de h e l d e r e k l e u r e n e n d e k r a c h t i ge v e r f s t r e k e n zijn venetiaans. Zelfs d e ' C a p r i c h o s ' sluiten wat g e n r e b e t r e f t a a n bij d e 'Capricci', al m a a k t d e l i c h t v o e t i g h e i d p l a a t s v o o r e e n agressieve h u m o r , e e n cynisch e spot. Zoekt hij a a n s l u i t i n g bij d e v e n e t i a a n s e b a r o k (18e eeuw), e e n c o n f r o n t a t i e g a a t hij a a n met d e s p a a n s e v a n v r o e g e r d a t u m . Te b e g i n n e n bij El G r e c o (16e eeuw), met wiens 'Espolio' hij zich meet o p h e t m o m e n t dat hij d e o p d r a c h t krijgt voo r e e n ' g e v a n g e n n e m i n g v a n Christus', e v e n e e n s b e s t e m d v o o r d e k a t h e d r a a l v a n T o l e d o (vooral in d e voorstudie uit 1798 blijkt d e v e r w a n t s c h a p , zowel in d e compositie van de f i g u r e n als in he t b i j n a v e r z e l f s t a n d i g e n v a n d e hevige l i c h t - d o n k e r c o n t r a s t e n ) . M a a r zijn grote v o o r b e e l d is Velasquez (17e eeuw). I n 1778 krijgt hij de o p d r a c h t e t s e n te vervaardigen van d i e n s schilderijen in koninklijk bezit om d e z e n a a r b u i t e n toe b e k e n d h e i d te geven. H i e r d o o r h e e f t Goya d e g e l e g e n h e i d het oppervlak van deze d o e k e n i n t e n s i e f met zijn blik af te tasten. V a n a f dit m o m e n t zal hij er in zijn s c h i l d e r i j e n steeds n a a r streven de indruk te wekken van s p o n t a n i t e i t , v a n m o e i t e l o o s h e i d (de 19e e e u w zal h u n b e i d e r werkwijze als a u t h e n t i e k en natuurlij k b e s t e m p e l e n e n b i n n e n he t k a d e r plaatsen van de kunst). M a a r Velasquez b i e d t h e m m e e r : 'Las M e n i n a s '
levert he t b e e l d t y p e voor zijn f a m i l i e p o r t r e t van Karei IV (1800); d e d w e r g e n e n d e b i e l e n versterken zijn gevoel v o o r he t b i z a r r e e n w a a n z i n n i g e ; ' d e w a t e r v e r k o p e r van Sevilla' m a a k t h e m tot d e koele e n n a u w k e u r i g e o b s e r v a t o r v a n h e t a l l e d a a g s e . O o k d e g r o t e 17e eeuws e m e e s t e r s uit h e t n o o r d e n i n s p i r e r e n h e m : R e m b r a n d t e n R u b e n s . H e t is o n g e t w i j f e l d e e n a n d e r e R e m b r a n d t d a n die G o e t h e o p h e t z e l f d e m o m e n t in h e t vizier krijgt. Het d r a m a t i s c h e clair-obscur v a n zijn e t s e n , w a a r v a n Goya e e n tiental in bezit h e e f t , wordt n o g verhevigd ( m e d e mogelijk g e m a a k t d o o r d e u i t v i n d i n g v a n d e a q u a t i n t t e c h n i e k ) : in d e ' D i s p a r a t e s ' o m s t r e e k s 1820 o n t s t a a n - t e k e n e n d e f i g u r e n zich slechts af t e g e n d e m o n o t o n e a c h t e r g r o n d v a n e e n volstrekte d u i s t e r n i s . Zijn s c h i l d e r i j e n m o b i l i s e r e n bij Goya e e n ' i m a g i n a c i ó n m o r t i f i c a d a ' : d e m e e s t i n d r u k w e k k e n d e g e t u i g e n i s h i e r v a n zijn d e 'zwarte s c h i l d e r i j e n ' , v i s i o e n e n die o m s t r e e k s diezelfde tijd o p d o e m e n uit d e m u r e n van zijn eigen l a n d h u i s . Deze s c h i l d e r i j en s t a an in h e t t e k e n v a n d e v e r g a n k e l i j k h e i d e n d e d o o d , e n sluiten a a n bij d e b a r o k k e v e r b e e l d i n g v a n d e m e l a n c h o l i e . De kindervret e n d e S a t u r n u s gaat direct t e r u g o p R u b e n s ' voorstellin g van d e z e l f d e g o d v o or d e 'Torre d e la P a r a d a ' ( h e t k o n i n k l i j k j a c h t verblijf in d e b u u r t van M a d r i d ) e n o o k h i e r gaat h e t om e e n verheviging. Terwijl bij R u b e n s S a t u r n u s b e h o e d z a a m met zijn t a n d e n d e borst o p e n r i j t van e e n b a b y , stikt hij bij Goya b i j n a in d e a r m v a n d e afgekloven r o m p v a n e e n volwassen z o o n . Wat Goya a a n t r e k t in d e b a r o k zijn d e w r e d e e n o n m e n s e l i j k e a s p e c t e n e r v a n . Deze w r e e d h e i d o p e n b a a r t zich niet a l l e en in zijn t h e m a k e u z e ( k a n n i b a l i s m e ; m o o r d e n v e r k r a c h t i n g ; stiereng e v e c h t e n ; d e v e r s c h r i k k i n g e n v a n d e oorlog), m a a r o o k in zijn werkwijze. M i s s c h i en is hij n e r g e n s zo d o o r g e f a s c i n e e r d als d o o r d e w r e d e o n v e r s c h i l l i g h e id van d e materie. Goya's werk b e t e k e n t e e n g r o o t g e v a a r v o o r d e k u n s t o m d a t h e t mikt o p d a t g e n e wat v o o r a f gaat a a n d e r e d e , o p d a t g e n e w a a r b o v e n d e k u n s t zich t r a c h t te v e r h e f f e n . T e g e n o v e r d e v o l t o o i d e vorm stelt h e t d e vlek. De v o o r t e k e n i n g e n tot d e ' D i s p a r a t e s ' zijn ' o n g e v o r m d ' . T e g e n o v e r he t e v e n w i c h t en d e s y m m e t r i e v a n d e c o m p o s i t i e stelt h e t d e a s y m m e t r i e e n d e a b r u p t e a f s n i j d i n g . Vooral in d e e t s en v o o r d e ' T a u r o m a q u i a ' (1815) e n in d e b i z a r r e close-ups v a n d e m i n i a t u u r t j e s o p ivoor (1825) word t dit uitgebuit. I n zijn schild e r i j e n is niet l a n g e r s p r a k e van c o n s i s t e n t e a a n e e n s l u i t i n g v a n alle o n d e r d e l e n m a a r van o p zichzelf s t a a n d e v e r f k l o n t e r s; v a n v e r f s t r e k e n die a b r u p t n a a s t e l k a a r w o r d e n gezet; v a n ' s p a n n i n g s loze' leegtes die plotseling o p d o e m e n . Goya is o n g e t w i j f e l d o o k d e e e r s t e die h e t slechte s c h i l d e r e n v e r h e f t tot e e n virtuositeit. Zijn s c h i j n b a r e o n h a n d i g h e i d bewerkstelligt da t d e m i n n a a r s v a n d e k u n s t zich van h e m a f k e r e n . A n d e r s d a n Piranes i of d e h e r t o g v a n P a l a g o n i a laat Goya zich moeilijk a s s o c i ë r e n met d e b a r o k . De eerste twee w o r d e n geconf r o n t e e r d met e e n plotselinge koerswijziging die zich v o o r d o e t t i j d e n s h u n activiteiten; d e laatste b e g i n t zijn l o o p b a a n o p he t m o m e n t da t h et conflik t r e e d s is b e s l e c h t t e n g u n s t e van d e kunst. W a n n e e r B a u d e l a i r e in zijn opstel ' Q u e l q u e s c a r i c a t u r i s t e s e t r a n gers' (1857) h e r n i e u w d e a a n d a c h t vraagt v o or de ' C a p r i c h o s ' , valt h e m v o o r a l he t verschil o p m e t Goya's v o o r g a n g e r s in dit g e n r e . Wat h e m f r a p p e e r t is da t d e m o n s t e r s niet l a n g e r als z o d a n i g h e r k e n b a a r zijn -bij d e h e r t o g gaat h e t n o g om f a b e l d i e r e n - , m a a r dat ze e r g e l o o f w a a r d i g e n r e ë e l uitzien. Bij Goya is m i s s c h i e n iets a n d e r s a a n d e h a n d : d e b a r o k d r a a g t bij h e m he t m a s k e r v a n d e k u n s t ; in dit geval v a n h a a r ' n a t u r a l i s m e ' . Bij Goya voltrekt zich v o o r h et e e r s t e e n m e t a m o r f o s e v a n d e b a r o k . Het conflict t u s s e n d e k u n s t e n d e b a r o k wordt in h et m i d d e n v a n d e 18e e e u w in scène gezet. De regisseur s e r v a n zijn b e k e n d : W i n c k e l m a n n e n Mengs, D i d e r o t e n R o u s s e a u , Lodoli e n Milizia, e n vele a n d e r e n . H u n b e e l d v a n d e b a r o k is m i n d e r welomschreven, m e t u i t z o n d e r i n g v a n d e v o o r s t e l l i ng die m e n zich m a a k t v a n he t verval v a n d e kunst. Het b e g i n p u n t ligt bij M i c h e l a n g e l o : v a d e r e n g r o o t v a d e r van d e b a r o k (er b e s t a a t n o g g e e n kunst-
h i s t o r i s c h verschil tussen m a n i ë r i s m e en b a r o k ) . E e n g r o o t k u n s t e n a a r met e e n e n o r m e invloed, w a n t in vele t a k k e n v a n k u n s t actief. Zijn o n v e r g e e f l i j ke f o u t was da t hij d e a n t i e k e n wilde o v e r t r e f f e n (aemulatio) , met b i z a r r e u i t i n g e n als r e s u l t a a t zoals d e ' P o r ta Pia'. Wat v o or d e t i j d g e n o t e n v a n M i c h e l a n g e l o (en v o o r h e m z e l f ) geldt als h et h o o g t e p u n t v a n d e r e n a i s s a n c e , wordt n u r a d i c a a l o m g e b o g e n n a a r e e n d i e p t e p u n t . O n g e v e e r e e n eeuw later v e r s c h i j n t B e r n i n i o p he t t o n e e l. O o k hij is in vele t a k k e n v a n k u n s t actief, m a a r d a a r i n slechts e e n k a r i k a t u u r v a n Michelangelo. Vooral o p he t t e r r e i n v a n de b e e l d h o u w k u n s t is zijn w e r k i n g f u n e s t . Zijn b e e l d e n zijn niet alleen f o r m e e l verwerpelijk met h u n d o o r niets g e m o t i v e e r d e d r a p e r i e ë n , m a a r o o k moreel: d e e x t a s e v a n T h e r e s a e n d e d o o d s s t r i j d van L u d o v i ca o g e n als a a r d s e o r g a s m e s . W i n c k e l m a n n ' s eerste b e l a n g r i j k e, n o g in Dresd e n g e s c h r e v e n publicatie Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke in der Malerei und Bildhauerkunst (1755) h a d d e i n t e n t i e om B e r n i n i ' s o p v a t t i n g e n over b e e l d h o u w k u n s t te w e e r l e g g e n zoals uit d e c o r r e s p o n d e n t i e blijkt 1 1 . R o n d 1630 is in R o m e in elke tak v a n k u n s t d e b a r b a r i j i n g e t r e d e n : in d e b e e l d h o u w k u n s t bij B e r n i n i , in d e a r c h i t e c t u u r bij B o r r o m i n i , in d e s c h i l d e r k u n s t bij D a C o r t o n a e n in d e poëzi e bij M a r i n o . De k u n s t die o o r s p r o n k e l i j k d e w a a r h e i d d i e n d e , wordt d o o r h e n m i s b r u i k t voo r d r o g b e e l d e n illusie; h e t publiek wordt e x p r e s om d e tuin geleid. H u n verderfelijk e uitstraling leidt tenslotte tot h et a b s o l u t e verval da t m e n in d e eigen tijd w a a r n e e m t a a n alle b a r o k k e excessen . Dit is dus precies d e traditie v a n verval die d o o r P i r a n e s i als v e r t r e k p u n t wordt g e n o m e n voo r zijn eigen activiteiten. Vooral in Italië z ou h e t publie k e e u w e n l a n g om d e tuin zijn geleid m e t s c h i j n v e r t o n i n g e n (de verderfelijke invloe d v a n d e j e z u ï t e n c u l t u u r ) ; v e r d e r is i e d e r e k u n s t e n a a r v e r d a c h t, die zich niet h o u d t a a n d e d o o r d e a c a d e m i e s sinds he t e i n d e v a n d e 16e e e u w o p g e s t e l d e regels van d e kunst, R e m b r a n d t b i j v o o r b e e l d . M a a r b e l a n g r i j k e r is d a t g e n e , wat d e b a r o k in potentie is: h et vervloekte d e e l v a n de k u n s t dat zich steeds m e t h a a r bemoeit.
Rubens, S a t u r n u s , b e s t e m d v o o r d e ' T o r r e d e la P a r a d a ' , t h a n s M a d r i d ( P r a d o ) .
10
De w a r e kunst, d at is de inzet. M a a r in feite gaat he t om e e n herstel, w a n t d e G r i e k e n k e n d e n r e e d s he t g e h e i m v a n de kunst, v a n h a a r w a a r h e i d . G r i e k e n l a n d c o n t r a de b a r o k . Terwijl d e r e n a i s s a n c e n o g g e l o o ft in d e m o g e l i j k h e i d om d e a n t i e k e k u n s t te herstelle n ('rinacita'), gaat he t n u om e e n ideaal dat p r i n c i p i e e l o n b e r e i k b a a r is. De griekse k u n s t was é é n m a l i g geweest, dus d e f i n i t i e f voorbij. I n h a a r volle b l o e i k o n ze a l l e e n n o g m a a r d e ' S e h n s u c h t ' o p w e k k e n, e n tot ' N a c h a h m u n g ' i n s p i r e r e n (Winck e l m a n n ) . De k u n s t is d u s v a n b e g i n af a a n e e n v e r l a n g e n n a a r d e kunst. De k u n s t is n o s t a l g i s ch e n u t o p i s c h tegelijkertijd. De k u n s t is e e n traject da t a f g e l e g d m o e t w o r d e n ; e e n taakstellin g v o o r d e l a n g e r e termijn. E e n s zal ' d e ware k u n s t ' o p n i e u w g e v o n d e n w o r d e n : da t is d e illusie v a n d e m o d e r n i t e i t . O o k G o e t h e h u l d i gt dit v e r l a n g e n . Hij kiest p a r t i j in h e t conflict. M a a r e r vindt bij h e m o o k e e n v e r s c h u i v i ng plaats in h e t k u n s t b e g r i p . G o e t h e i n t r o d u c e e r t d e 'karakteristieke s c h o o n h e i d ' e n speelt dit uit t e g e n d e ' f o r m e l e s c h o o n h e i d ' . De w a r e k u n s t w o r d t d o o r h e m niet l a n g e r g e ï d e n t i f i c e e r d met h e t klassicisme. V o o r t a a n gaat h e t om iets a n d e r s : authenticiteit , o o r s p r o n k e l i j k h e i d e n n a t u u r l i j k h e i d . De k u n s t komt voort uit e e n innerlijke n o o d z a a k . V a n u i t dit g e z i c h t s p u n t is d e klassicistische k u n s t die in d e b a n v a n W i n c k e l m a n n c.s. wordt g e m a a k t onwaar v o or zover ze slechts imiteert. De k u n s t vindt bij G o e t h e h a a r o o r s p r o n g e r g e n s d i e p in d e menselijk e n a t u u r , ze h e e f t h a a s t m e e r v a n d o e n met e e n d r i f t m a t i g e i m p u l s d a n m e t regels e n rationaliteit. Niet a l l e en d e griekse o u d h e i d k e n d e h e t g e h e i m v a n d e kunst, m a a r o o k d e m i d d e l e e u w s e g o t h i e k ('Von d e u t s c h e r B a u k u n s t ' , 1772). Pas n u wordt h e t d o m e i n v a n d e ( m o d e r n e ) k u n s t o n t s l o t e n e n in h a a r a u t o n o m i e g e f u n d e e r d . De w e r k i n g v a n G o e t h e ' s korte essays o p k u n s t e n a a r s en filosofen m a g niet w o r d e n o n d e r s c h a t . J o s e p h Beuys, in zijn p o g i n g om d e creatieve o o r s p r o n k e l i j k h e i d te r e d d e n , zal zeker niet zijn laatste l e e r l i n g zijn.
Terug n a a r de barok, terug n a a r de hertog van Palagonia. Terwijl Goethe een compositie van de wereld nastreeft die een spiegel moet zijn van het algemeen menselijk verlangen n a a r zuiverheid, is de hertog van Palagonia zelfs niet bezig met te zoeken n a a r een v e r h o u d i n g tot de wereld. Zijn lust is een a n d e r e . Zijn lust bestaat erin de wereld te schaduwe n en te verleiden. Hij komt tot de ontdekking dat met n a m e spiegels hiertoe k u n n e n w o r d en a a n g e w e n d omdat ze beschikken over demonische krachten. Er bestaat geen groter tegenstelling d a n die tussen een volmaakt mens en een mismaakt mens. F e r d i n a n d o Francesco II Gravina, Cruylas ed Agliata, Principe di Palagonia was mismaakt, en niet alleen veel van zijn beelden m a a r ook zijn h o f h o u d i n g b e s t o n d n a a r s p a a n s barokk e gewoonte uit dwergen en g n o m e n. Toch waren zijn b e h o e f t e s z o d a n i g dat hij de mooiste vrouw o p Sicilië die hij h a d gezien daadwerkelijk wilde bezitten. H o e moest hij h a a r inpalmen? Hij verzon een list die erin bestond in zijn villa overal bolle spiegels te bevestigen, langs de w a n d e n en a a n de plafonds. H i e r d o o r kon zijn geliefde slechts een afstotelijk beel d van zichzelf h e b b e n . Nu ze zo verschrikkelijk veel op hem leek, h a d ze er tenslotte geen moeite meer mee om hem te b e m i n n e n . Terwijl Goethe overal zoekt n a a r perfectie en h a r m o n i e ; zelfs denkt dat ware s c h o o n h e i d g e p r o d u c e e r d kan worden (een gedachte overigens die de kunst nog immer h a a r b e s t a a n s r e c h t geeft), d a a r weet de hertog van Palagonia de s c h o o n h e i d te verleiden d o o r een wereld van wellustige en duivelse vormen. O o k de s c h o o n h e i d houdt hij een vervormende spiegel voor waarin ze eindelijk bevrijd wordt van h a a r perfectie, van h a a r beeld, dat in wezen ondraaglijk is. Wil de s c h o o n h e i d tot verschijning komen, dan moet ze worden a a n g e r a n d . Ze bestaat niet z o m a a r z o n d e r meer, ze bestaat alleen w a n n e e r men h a a r verleidt, vervormt, h a a r een kunstmatige wijziging laat o n d e r g a a n . Er is steeds iets dat sterker is dan de s c h o o n h e i d : de h u m o r, de sensualiteit, de ontregeling, de passie voor het bizarre, voor alles wat lelijk is en slecht. Goethe denkt de kunst te k u n n e n vestigen d o o r de b a r o k uit te b a n n e n , in één beweging. De b a r o k is voor hem o n e c h t e en mismaakte kunst. M a ar d o o r zich de b a r o k op deze m a n i e r toe te eigenen, kan ze, w a n n e e r men een eeuw later de grenzen van de smaak gaat verleggen, makkelijk alsnog b i n n e n het d o m e in van de kunst getrokken worden; als barokkunst. Deze b a r o k k u n s t kent een eigen opvatting van s c h o o n h e i d , ook zij streeft uiteindelijk n a a r perfectie en harmonie . De kunsthistorici a a n het e i nd van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw (Wölfflin en Gurlitt, Riegl en Dvorak) klemmen de b a r o k als stijlperiode met eigen (positieve) kenmerken in tussen de r e n a i s s a n c e en de m o d e r n e tijd. H u n esthetische en historische t o e ë i g e n i n g neutraliseert alle barokk e uitwas en excentriciteit. De aktiviteiten die ze ontplooien bevinden zich echter niet o p hetzelfde speelvlak als die van Baudelaire, die als eerste in de 19e eeuw affiniteit met de 'miskende' stijl van de b a r o k verwoordt waarvan hij in België g e d u r e n d e de laatste j a r e n van zijn leven (1864-'66) zulke 'heerlijke v o o r b e e l d e n ' aantreft 1 2 . Vooral de ' m o n s t r u e u z e ' j e z u -
ï e t e n k e r k e n trekken zijn a a n d a c h t en worden omschreven als ' b o u d o i r s de la religion'. In de kunstmatigheid van de b a r o k b e s p e u r t hij een provocatie van de kunst, in h a a r ' c h a r m a n t mauvais goüt' een tarten van de esthetiek. Terwijl Baudelaire de b a r o k weer in het spel brengt, zetten de kunsthistorici h a a r een kwart eeuw later buiten spel. Goethe en zijn tijdgenoten, m a a r ook de kunsthistorici r o n d 1900 meten de b a r o k met de maatstaf van waarheid en waarachtigheid. De b a r o k echter volgt de regels van een a n d e r spel. Ze gebruikt geen o n e c h t e tekens, ze gebruikt o n z i n n i g e tekens. De wereld van de b a r o k is nooit realiteit, ze blijft altijd theater en wij slechts spelers. Ze kent een buitensporighei d van de vertoning, niet alleen o p het toneel, m a a r ook d a a r waar men die het minst verwacht: in de kerken en abdijen. Wie ooit een barokkerk bezocht, werd ongetwijfeld getroffen d o o r de b o n t e extase van h a a r decoraties, net als Goethe. Uitspattingen van marmer, stuc en fresco. T h e a t e r zonder regisseur want God is afwezig- teruggebracht tot de b e e l d e n die in Hem doen geloven. Primaat van het schouwspel, van het beeld, dat nooit samenvalt met de realiteit van de wereld; een distantie die ook de m e n s e n ervoor b e h o e d t ooit met Hem van plaats te willen wisselen. Voor de moderniteit gaat de mens a a n alles vooraf, voor de b a r o k is ze slechts een epiloog: 'L'uomo è epilogo di tutto il Mondo. II M o n d o è statua, imagine, Tempio vivo di Dio' (Campanella) - de wereld is sculptuur, afbeelding, levende tempel van God. De kunst h o o r t ons toe. Ze is voor ons een middel om het onvoorstelbare in de zichtbaarhei d te b r e n g e n , realiteit te laten worden. Dat gebeurt o p zo'n m a n i e r dat het vermoeden van een diepte blijft b e s t a a n (dat is de kracht van het symbool en van het sublieme). De b a r o k ziet toe dat de schilderijen, de b e e l d e n, de spiegels over een macht b e s c h i k k e n die ons van onze b a a n afleidt. Dat is de m a c h t van de illusie waarin alles juist heel goed voorstelbaar is. Er wordt slechts van ons gevraagd medeplichtig te zijn, om de regels van het spel te volgen. Het spel van de wereld. De bolle spiegels van de siciliaanse hertog b r e n g e n een m e t a m o r f o s e tot stand zonder dat onze wil hierop enige invloed kan u i t o e f e n e n . De kunst is z i n n i g en diep, natuurlijk en echt. De b a r o k is o n z i n n i g en theatraal, kunstmatig en onecht. Er bestaat een o n o v e r b r u g b a r e kloof tussen de kunst enerzijds en de b a r o k anderzijds. Voor de b a r o k h e e f t de kunst zelfs nooit b e s t a a n . Ze is h a a r valstrik, en dat bij voorbaat.
1. Ein Gesprach. Una discussione, Zürich 1986 2. Italienische Reise.II, in 1/31, 109-116,117. Voor de teksten van G o e t h e is gebrui k g e m a a k t van de Weimar-editie van B ö h l a u (1887 e.v.). Voor de evokatie van de villa is b e h a l v e van G o e t h e ' s b e s c h r i j v i ng g e b r u i k gemaakt van: BRYDONE, P., A tour through Sicily and Malta in a series of letters to William Beckford, L o n d e n 1775 (dl.11,93-103); H O U E L , J., Voyage pittoresque des isles de Steile, de Malta et de Lipari, Parijs 1782, B d l . 41-43 e n 49; B O R C H , (Comte) de., Lettres sur la Sicile et sur file de Maltha pp. a Turin, Parijs 1782, dl II, 101-110. 3. 1 / 4 7 , 3 3 0 . 4. Reise in die Schweiz, in 1/34, 386. 5. die b i l d e r am h a u s e g o e t h es bei carl augusts r e g i e r u n g s j u b i l a u m, a a n t e k e n i n g uit 1825, in 1/53, 216. 6. 1/42=2, 146. 7. I l l / 1 , 2 9 . 8. 1/48, 162-168. 9. 1/37, 315-322. 10. Geciteerd bij Tafuri, M., 'G.B. Piranesi: l'architettur a come " u t o p i a negativa'". In: Angelus Novus, nr. 20, 1971, pp.89-127. 11. Brief 4 j u n i 1755, in: Briefe (ed. D i e p o l d e r e n R e h m , 1952), I, 175-177. 12. 'Pauvre Belgique', in: Oeuvres completes II (ed Pichois), Parijs 1976, 938-952.
