Nummer 2 | Jaargang 16 | Mei 2016
Thema: Motiveren om te leren Vijf nieuwe stromen voor leerling met talent op CVO-scholen Sonia Carrillo Manrique past Maslows theorie toe op Calvijn Groene Hart Afscheidsinterview met bevlogen onderwijsman Hans Neven
Jan van Tartwijk, hoogleraar educatie:
‘Goede relatie motiveert leerlingen’
Colofon
In dit nummer
CVOpen is het huisorgaan van de Vereniging voor Christelijk Het verschijnt twee keer per jaar en wordt toegestuurd
Interview Jan van Tartwijk
aan ruim 2.300 medewerkers van CVO en aan relaties.
Over de invloed van de relatie
Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving (CVO).
met de docent, toetsing, Uitgever
instructie en feedback op
Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs
de motivatie van leerlingen.
2
te Rotterdam en omgeving (CVO) Henegouwerplein 14, 3021 PM Rotterdam Postbus 2152, 3000 CD Rotterdam Tel. (010) 217 13 99 Fax (010) 411 42 78 E-mail
[email protected] Internet www.cvo.nl
‘Zijn jullie happy?’ Redactie
Sonia Carrillo Manrique
Ramona Bouchée-Montfrooij, Nanda Hompus, Nicole Lobbe,
gebruikt Maslows theorie
Janetta Ninkeula, Arjen Toet, Nicolette van Velden,
over de menselijke drijfveren
Caroline Verboom en Anja de Zeeuw
op Calvijn Groene Hart.
12
Redactieadres Verenigingsbureau CVO t.a.v. redactie CVOpen Postbus 2152 3000 CD Rotterdam E-mail
[email protected] Eindredactie
Verder aandacht voor
Communicatieadviesbureau Anja de Zeeuw, Gouda 14
In training voor stimulerende ouder
hAAi, Rotterdam
15
De (CVO)pen aan een oud-leerling: Joost van Asten
Beeld
16
Een kijkje op Comenius Krimpen
19
Column door Dirk Oosthoek
Rick Keus
22
Interview met Aad van der Hoeven, 50 jaar muziekdocent
Druk
23
Personalia
24
Aanbod van Accent Onderwijsondersteuning
Ontwerp
Rick Keus, Janetta Ninkeula, Nancy van der Walle e.a. Coverfoto
Quantes, Den Haag Aan dit nummer werkten mee: Karin van Breugel (tekst van breugel), De Nieuwe Lijn tekst & communicatie, Janetta Ninkeula, Anja de Zeeuw (Communicatieadviesbureau Anja de Zeeuw) DONDERDAG
15
SEPTEMBER
Save the date: donderdag 15 september 2016 Jaaropening CVO
Post
Motiverende onderwijsstromen
We doen het samen! Onlangs ben ik met de medewerkers ouderbetrokkenheid die in dienst
Meer maatwerk met Honours-
zijn bij CVO naar de Marokkaanse film ‘Al Farrouj’ (‘De Haan’) geweest,
programma Gymnasia,
een boeiende komedie van Abdellah Ferkous. Altijd plezierig om
versneld vwo, Technasium,
collega’s af en toe buiten de schoolsetting te ontmoeten en informeel
havo-TOP en de Business
met hen bij te praten. Op de terugweg bedacht ik wat een groot goed
School (vmbo).
het is dat de diversiteit binnen CVO groter wordt. We staan als organi-
16
satie middenin de samenleving, een samenleving die de afgelopen decennia in rap tempo is veranderd. De CVO-scholen ontwikkelen mee en proberen nieuwe antwoorden te vinden, onder meer in het vergroten van de ouderbetrokkenheid. Want om leerlingen – letterlijk en figuurlijk – te laten slagen, moet het samenspel tussen school, ouder(s) en kind zo goed mogelijk zijn.
Afscheid Hans Neven
De CVO-scholen maken er dan ook steeds meer werk van om ouders
Als rector gaf hij vertrouwen
bij de school te betrekken. Bij allochtone ouders is dat lang niet altijd
aan alle geledingen van het
gemakkelijk. Onze medewerkers ouderbetrokkenheid leveren dan
Comenius College. De school
geweldig werk. Ze overbruggen taalbarrières, leren school en ouders
is weer uit het dal.
elkaar te begrijpen en ondersteunen mentoren.
20
« Onze medewerkers ouderbetrokkenheid leveren geweldig werk. »
Van de redactie
Thema: Motiveren om te leren
Calvijn zet op dit gebied inmiddels grote stappen en Melanchthon geldt zelfs als best practice. Dit viel ook Hans van der Vlist op, de secretaris-generaal van OCW, toen hij de zogenoemde Vaderacademie op Melanchthon Mathenesse bezocht (zie pagina 14). Hij noemde de ‘meiden’ van de ouderbetrokkenheid zelfs de helden
De redactie blijft zich inspannen om relevante thema’s te kiezen voor
van de samenleving!
de nummers van CVOpen en deze op een aansprekende manier vorm
Een goed samenspel tussen ouders en school kan veel problemen
en inhoud te geven. Uit een kleinschalig lezersonderzoek in 2015
voorkomen. Op het Marnix Gymnasium en Calvijn is op dit gebied
blijkt dat de eerder gekozen thema’s een schot in de roos waren.
een training verzorgd. Verderop in dit blad delen enkele ouders van
Om die lijn voort te zetten, doen we ons voordeel met de feedback
aanstaande gymnasiumleerlingen hun bevindingen.
en tips die we kregen van de lezers (achttien CVO-medewerkers van drie vestigingen) die meededen aan het kwalitatieve onderzoek.
Tot slot een dankwoord aan Hans Neven, die weet dat samenwerking
Zo zal er in het blad meer aandacht komen voor uitgesproken
de sleutel is tot succes. Hans heeft vijf jaar als rector op bevlogen
meningen en human interest-onderwerpen.
wijze en met tomeloze inzet leiding gegeven aan het Comenius College.
In dit nummer staat 'Leerlingmotivatie' centraal, anders gezegd:
Hij heeft samen met de collega’s en leerlingen veel werk verricht
'Motiveren om te leren', het thema van de CVO-jaaropening in
om Comenius weer een bloeiende scholengroep te laten worden.
september 2015.
Ondanks zijn pensionering verwacht ik dat we nog vaak gebruikmaken
We wensen je veel leesplezier!
van zijn inspirerende ideeën. Lees vooral het afscheidsinterview met Hans op pagina 20 en 21.
Reageren kan op
[email protected] Ik wens u een stralend voorjaar!
Henk H. Post Voorzitter van de raad van bestuur van Wil je het thema van de volgende CVOpen (november 2016)
de Vereniging voor CVO te Rotterdam en omgeving
meebepalen, mail dan je tip vóór de zomervakantie naar
[email protected]
C V Open
Mei 2016
« Het is zeker contraproductief als je als docent chagrijnig of cynisch bent. » Prof.dr. Jan van Tartwijk, onder andere expert op het gebied van orde houden in het voortgezet onderwijs.
Prof.dr. Jan van Tartwijk is hoogleraar toegepaste onderwijswetenschappen en hoofd van de universitaire lerarenopleiding in Utrecht.
2
C V Open
Mei 2016
Interview met prof.dr. Jan van Tartwijk
‘Goede relatie motiveert leerlingen’ ‘Leerlingen stimuleren om meer tijd te besteden
‘Het gaat erom dat leraren zichzelf en elkaar vragen: hoe krijg ik de leerlingen aan het werk en hoe zorg ik ervoor dat ze in die tijd de
aan de dingen die belangrijk zijn’, zo omschrijft
goede dingen doen? De essentie van leren is immers de combinatie
Jan van Tartwijk ‘motiveren om te leren’, het thema
van dingen doen die helpen en tijd daaraan besteden. Een waarheid als een koe …’ Scholen die erin slagen leerlingen heel ver te krijgen, ook al staan ze
van van dit CVOpen-nummer. Van Tartwijk is
in grotestadsbuurten waar leerlingen weinig kansen hebben, denken heel goed na over onderwijs, weet Van Tartwijk uit onderzoek naar
hoogleraar toegepaste onderwijswetenschappen
dergelijke scholen in bijvoorbeeld Boston en Philadelphia. ‘Ze komen uit op een gemeenschappelijke strategie voor hun klassen. Ook laten
aan de Universiteit Utrecht. Hij deed onderzoek
ze leraren die het minder goed doen, niet doormodderen.’
Verschillen in cijfers
naar motivatie van leerlingen en studenten.
Van Tartwijk laat een powerpointpresentatie zien over ‘(Het) Verschil maken in onderwijs? Studenten, onderwijzen en leeropbrengsten’, een van de presentaties die hij vaak op scholen verzorgt. ‘Gemiddeld zo’n 80 procent van de verschillen in schoolcijfers wordt bepaald door studentkenmerken als achtergrond, persoonlijkheid, begaafdheid en sekse. Van de leerlingpersoonlijkheid is de eigenschap ‘zorgvuldigheid’ (of vlijt – het Engelse conscientiousness) bijna net zo belangrijk als intelligentie (IQ). Dan blijft er gemiddeld nog 20 procent over voor de school. Let wel, dat is gemiddeld. Heel goed of heel slecht onderwijs heeft wel degelijk een groter effect. Het gaat er dus om vast te stellen
Prof.dr. Jan van Tartwijk
welke factoren dan het verschil maken.’
Jan van Tartwijk is naast hoogleraar educatie ook hoofd van
Paniek
de lerarenopleiding van de Universiteit Utrecht (de Graduate School of Teaching). Zelf doorliep hij de lerarenopleiding
Verschillende factoren werken in op de motivatie van leerlingen:
maatschappijleer en studeerde daarnaast onderwijssociologie.
de relatie met de docent, toetsing, instructie en feedback.
Hij was een jaar lang jongerenwerker in een Nijmeegs jongeren-
Toetsing van de lesstof zorgt voor externe beloning (goede cijfers),
centrum waar jongeren uit een woonwagenkamp en jongeren
dus extrinsieke motivatie. Intrinsieke motivatie wil zeggen dat
met een Marokkaanse achtergrond elkaar ontmoetten.
de leerling iets doet omdat hij of zij het leuk vindt.
In 1993 promoveerde hij op een dissertatie over de invloed van
Van Tartwijk legt uit dat intrinsieke motivatie volgens de self-
het non-verbale gedrag van leraren op de relatie met leerlingen
determination theory van de Amerikaanse psychologen Deci & Ryan
in de klas. Hij is onder andere expert op het gebied van orde
wordt beïnvloed door de mate van autonomie, competentiebeleving
houden in het voortgezet onderwijs.
en relatie (zie ook pagina 24). Deci & Ryan richten zich vaak op de autonomie, maar Van Tartwijk vindt competentiebeleving minstens zo belangrijk. ‘Als je leerlingen die het niet zo goed doen veel
Meer informatie: www.uu.nl/medewerkers/jvantartwijk
vrijheid geeft, dan ontstaat er paniek. Dan is de autonomie niet
3
C V Open
Mei 2016
»
Geen kookboek ‘Dit is wat onderzoek allemaal laat zien. Belangrijk om te weten, maar het is geen kookboek dat in alle klassen op dezelfde manier werkt. Het is niet zo dat je kunt zeggen: ik moet altijd aardig zijn. Het hangt ook af van de school waar je werkt: er is verschil tussen een vmbo op Zuid of een gymnasium in Kralingen. Er bestaat gewoon niet ‘one cure for all pains’. Wat leraren met deze ingrediënten doen, is hun taak als professional. Zij kennen hun leerlingen het best.’
« De kwaliteit van feedback heeft groot effect. » Een paar dingen zijn toch wel heel duidelijk voor alle leraren, meent de Utrechtse expert: ‘Toetsen horen erbij. Ze stimuleren dat leerlingen aan het werk gaan, en ze zullen zich daarbij richten op wat ze verwachten dat getoetst wordt. Het is dan belangrijk om ervoor te zorgen dat de toets aansluit bij wat je wilt dat leerlingen leren. En de kwaliteit van feedback heeft ook een groot effect.
‘Geef leerlingen het gevoel dat ze verder kunnen.’
Kern-ingrediënten van goede feedback zijn: feed up, feed back en feed forward. Dat houdt in: geef aan wat het doel is, vraag waar de prestatie staat ten opzichte van het doel, en benoem welke
vervolg van pagina 3
stappen er te zetten zijn op weg naar het doel. Geef leerlingen het gevoel dat ze verder kunnen.’ meer bevorderlijk voor de motivatie. Wanneer leerlingen daaren-
Wikipedia
tegen een goede relatie hebben met een leraar die hen positief stimuleert, wordt hun gevoel van competentie vergroot, waardoor
Over ICT-toepassingen in de lessen – flipping the classroom en
ze meer ruimte kunnen krijgen om dingen te doen die ze leuk
gamification – denkt Van Tartwijk genuanceerd. ‘De fundamentele
vinden. Autonomie dus.’
mechanismen in een schoolse situatie veranderen daardoor niet. Er is een heleboel informatie op een andere manier beschikbaar
Nabij én invloedrijk
gekomen. Vroeger las je een boek of praatte iemand tegen je aan
De relatie met een docent – waarvoor de indrukken in de eerste
in een les of college, nu kijk je naar sociale media, een film,
lessen de basis vormen – heeft een groot effect op de motivatie
weblectures of Wikipedia. De werkvormen waarmee je je onder-
van leerlingen, blijkt uit onderzoek. ‘Als leerlingen een docent
wijsdoelen realiseert, veranderen dus behoorlijk, maar niet hoe
nabij – dat wil zeggen: aardig, vriendelijk en begripvol – vinden,
leerlingen leren. Het is wel zo dat leerlingen sommige werkvormen
zijn ze meer geneigd om zijn of haar vak te kiezen en de lessen
als archaïsch ervaren. Ze hebben dan het gevoel dat ze niet snel
leuk te vinden. Daarbij moet een docent óók sturend of leidend
genoeg opschieten. Bij gamified leren en Massive Online Open
kunnen zijn, in de zin dat hij of zij de leerlingen aan het handje
Courses (MOOC’s) kunnen autonomie en competentie heel goed
neemt.’ Zo’n docent heeft een tolerant-gezaghebbende stijl van
worden gerealiseerd, maar is binding een voortdurend aandachts-
omgaan met de leerlingen. Hij of zij is nabij én invloedrijk, in
punt. Het gaat er dus steeds om de drie ingrediënten autonomie,
termen van het model interpersoonlijk leraarsgedrag1.
competentie en relatie slim in te bouwen in het onderwijs.’
Het gaat er trouwens niet om dat docenten alleen maar aardig of vriendelijk moeten zijn, verduidelijkt Van Tartwijk: ‘Corrigeren hoort gewoon bij je repertoire. Maar het is zeker contraproductief als je
Rol van ouders
als docent chagrijnig of cynisch bent – “Jullie dóen het ook niet” –,
Dat scholen investeren in de relatie met ouders van leerlingen,
en leerlingen vernedert. De motivatie van leerlingen in je lessen is
juicht deze hoogleraar toe. ‘Hoe zorg je ervoor dat de ouders
dan laag.’
de school gaan zien als een middel waardoor hun kinderen wel
Docenttypen die ook positief uitwerken zijn: gezaghebbend, directief
degelijk iets kunnen bereiken? Als dat lukt, zullen ze hun kinderen
en tolerant. Een negatieve invloed hebben de typen: moeizaam
meer stimuleren. Thuis-, school- en straatcultuur moeten
dominerend, autoritair, onzeker-tolerant en onzeker-agressief.
verbonden zijn, en geen concurrerende waardesystemen worden. Bij allochtone jongeren kunnen schoolcultuur, thuiscultuur en straatcultuur ver van elkaar afstaan. Dan komt er een soort concurrerende ambitie “op straat” naast de schoolambitie.’
1 Het model interpersoonlijk leraarsgedrag is ontwikkeld door Van Tartwijks collega Theo Wubbels op basis van het werk van de Amerikaanse psycholoog Timothy
(Nicolette van Velden en Anja de Zeeuw)
Leary (bekend van de Roos van Leary). Zie bijvoorbeeld www.112docent.nl
4
C V Open
Mei 2016
Vijfluik-1
Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
1
Marnix start met Honoursprogramma Gymnasia
‘Hoogvliegers blijven uitdagen’
Goran Bouaziz (14), klas 3:
‘Ik wil nog heel veel onderzoeken’
Het Marnix Gymnasium begint komend schooljaar met het landelijk erkende Honours-
‘Ik bijt me graag vast in een moeilijke
programma van de Gymnasia (HPG). Extra begaafde leerlingen kunnen daarmee vanaf klas 4
opdracht, dan werk ik beter en geconcen-
zelfstandig een eigen onderwerp onderzoeken of talent ontwikkelen, naast het reguliere
treerder. Als het te makkelijk wordt, raak
programma. Keuzevrijheid en autonomie van leerlingen staan hierbij voorop.
ik snel verveeld en ongeduldig. Daarom
‘We hebben een groep leerlingen in huis
ben ik blij dat onze school verbredings-
Leerlingen kunnen kiezen uit het bestaande
projecten aanbiedt. Dit jaar heb ik daar
aanbod aan extra activiteiten van de school;
ook aan meegedaan. Ik heb een onderzoek
programma’, zegt rector Stytia de Leeuw.
activiteiten organiseren binnen de school
gedaan naar het richtingsgevoel van
‘Het is de kunst om deze leerlingen steeds
(debat, toneel, muziek, schoolkrant et cetera).
mensen. Ik vroeg me af of dat aangeboren
opnieuw uit te dagen, zo houden ze plezier
Ze mogen ook een eigen onderwerp of project
is of dat je het kunt aanleren. Ik ben met
in leren en naar school gaan. Met het nieuwe
aandragen, zoals een stage in het buitenland
een paar basisschoolleerlingen naar
Honoursprogramma Gymnasia voor de boven-
of een onderzoek naar een specifiek interesse-
het Euromast-park gegaan en heb daar
bouw willen we getalenteerde leerlingen
gebied. Speciaal voor dit programma zijn er
allerlei proefjes met ze gedaan. Superleuk
nog meer inspireren om het hoogst haalbare
docenten getraind die optreden als coach en
vond ik dat. Zo’n Honoursprogramma dat
uit zichzelf te halen.’
leerlingen stimuleren steeds zelf met ideeën
volgend schooljaar start is daarom vast
Het Marnix doet nu al veel om hoogvliegers
en oplossingen te komen. Per leerjaar besteedt
ook iets voor mij. Ik zie mezelf nog heel
gemotiveerd te houden. Leerlingen krijgen
de leerling minimaal 100 uur aan het pro-
veel onderzoeken.’
verrijkings- en verdiepingsopdrachten bij alle
gramma. Niet het doel van de opdracht, maar
vakken; ze kunnen internationale certificaten
de ontwikkeling van de leerling is leidend.
die meer wil en aankan dan het reguliere
halen bij de moderne talen en Spaans of
Chinees leren. Daarnaast heeft het categorale
Scoren op acht competenties
gymnasium verschillende uitwisselings-
Tijdens het traject oefent de leerling met acht
programma’s met de universiteiten van
competenties (ontwikkellijnen): onderzoeken,
Leiden, Rotterdam en Delft (Pre-University
kennis vergaren, denken, creëren, communice-
College, Junior Med School en Junior TU
ren, samenwerken, reflecteren en projectkeuze.
Laura Koekkoek (15), klas 4:
‘Ik word graag uitgedaagd’
Delft). Ook is de school eerder gestart met
De beschreven competenties zijn opgebouwd
het Junior Honoursprogramma voor de onder-
uit vijf niveaus, van ‘startend’ tot ‘buiten-
bouw. Op basis van de tests van het Centrum
gewoon’. De leerling moet deze competenties
‘Ik vind het fijn om me te verdiepen in
voor Begaafdheidsonderzoek werken
in leerjaar 6 allemaal op minimaal niveau 3
een thema dat ik interessant vind. Daar
leerlingen hierbij aan een eigen verbredings-
beheersen en drie competenties op mini-
word ik enthousiast van, heb ik gemerkt.
project.
maal niveau 4. Als een leerling het Honours-
In klas 2 heb ik meegedaan aan een
programma Gymnasia goed afrondt, dan slaagt
verbredingsproject. Je gaat dan zelf-
hij of zij ‘met honours’ voor het gymnasium.
standig aan het werk met een onderwerp
‘Met het nieuwe Honoursprogramma Gymnasia
‘Leerlingen leggen hiermee een basis voor
waar je meer over wilt weten. In mijn
voor de bovenbouw bundelen we alle initiatie-
wetenschappelijk denken en handelen’, zegt
geval de strandbeesten van kunstenaar
ven en gaan we nog een stap verder’, vertelt
Stytia, ‘waardoor ze het ook in het vervolg-
Theo Jansen, levensechte bewegende
Stytia. ‘Het programma is in de aanpak modern
onderwijs ver kunnen schoppen, en de aan-
objecten. Ik moet soms wel een zetje
en vernieuwend. Het gaat uit van maximale
sluiting op de universiteit makkelijker verloopt.’
krijgen van docenten of van mijn ouders.
Leerlingen aan het roer
keuzevrijheid en autonomie van de leerling.’
Dan vraag ik me af of ik het allemaal wel
Leerlingen kiezen zelf een onderwerp of
Het Honoursprogramma Gymnasia (HPG) is een
kan, dat extra werk. Het werkt bij mij
project en gaan daarmee zelfstandig aan
landelijk door het ministerie van OCW erkend
goed als ik word uitgedaagd en mensen
het werk. Ze formuleren zelf hun opdracht
initiatief van de Stichting Het Zelfstandig Gymnasium.
hoge verwachtingen van mij hebben.
of onderzoeksvraag, maken een opzet, voeren
Meer informatie op www.gymnasia.nl
Dan ga ik er ook voor.’
deze uit, formuleren de resultaten, trekken zelf conclusies et cetera.
[De Nieuwe Lijn]
5
C V Open
Mei 2016
Vijfluik-2 Barbara Crisóstomo Mendes Monteiro (15), klas 3:
‘Ik krijg ruimte om nieuwe dingen te leren’ ‘Ik loop flink voor met Engels en volg
Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
2
Versneld vwo op Gymnasium Calvinum
‘Persoonlijke leerroutes voor toptalent broodnodig’
het Cambridge-programma, daarom krijg ik vrijstelling voor veel reguliere lessen
Leerlingen van het Gymnasium Calvinum kunnen vanaf komend schooljaar hun vwo-opleiding
Engels. Ook volg ik maar één uur Duits
versneld afronden, in vijf in plaats van de gebruikelijke zes jaar. Zo biedt de school haar
per week in plaats van twee. Ik gebruik
leerlingen nog meer uitdaging. Het Calvinum maakte al eerder werk van versnelde leer-
die vrije ruimte om zelf Engelse les te
routes en heeft er goede ervaringen mee.
geven aan een groepje eersteklassers. Dat vind ik erg leuk om te doen, en ik
Gymnasium Calvinum, onderdeel van Calvijn
Pre-gymnasium
leer er weer nieuwe dingen, zoals leiding
Vreewijk, is een van de vierentwintig scholen
De school bedient de snelste en slimste
geven aan een groep. Ik vind het fijn dat
in Nederland die vanaf komend schooljaar
kinderen uit Rotterdam en omgeving
onze school zo goed rekening houdt met
versneld vwo mogen aanbieden aan begaafde
overigens al voordat ze naar klas 1 gaan.
de individuele talenten van alle leerlingen.’
leerlingen. Ook het Marnix Gymnasium
Basisschoolleerlingen uit groep 8 kunnen
behoort tot deze groep waaraan het ministerie
elke donderdag meedoen aan pre-gymnasium-
van Onderwijs ontheffing heeft verleend.
lessen op het Gymnasium Calvinum.
‘We zijn heel blij met deze toekenning, omdat
De kinderen volgen lessen in bijvoorbeeld
het ons nog meer ruimte biedt om toptalenten
ruimtevaarttechniek en robotica en maken
te stimuleren’, zegt Linda Waals, onderwijs-
kennis met de klassieke talen. ‘Dat passende
teamleider van de gymnasiumafdeling.
aanbod voor hoogvliegers is niet alleen mooi,
Job Naaijer (13), klas 1 (Masterclass):
‘Nu hoef ik me niet te vervelen’
maar ook broodnodig’, zegt Linda. Hoe nodig
Masterclass
blijkt uit de reacties die zij en haar collega’s
Het versnelde vwo sluit goed aan bij het
krijgen van ouders en leerlingen. ‘Ik heb
profiel van de school. In 2012-2013 is Calvijn
regelmatig huilende ouders aan de telefoon’,
‘Ik volg het eerste jaar van de Masterclass.
Vreewijk gestart met een Masterclass voor
vertelt ze. Ze huilen van blijdschap omdat hun
Mijn mentor heeft voorgesteld om een
begaafde en hoogbegaafde gymnasium-
kind bij ons voor het eerst met plezier naar
heel jaar te versnellen. Maar dat wilde ik
leerlingen. In deze klas volgen de leerlingen
school gaat. Veel leerlingen zeggen zelf ook
niet, want ik heb het juist zo naar m’n zin
nu al allemaal versnelde routes voor een
vaak dat ze hier eindelijk het gevoel hebben
in mijn klas. Je kunt ook gewoon voor
of meer vakken van hun keuze.
op de juiste plek te zitten. Die vele positieve
een aantal vakken versnellen. Dat doe ik
‘Als leerlingen bepaalde delen van vakken al
reacties zijn voor ons het bewijs dat we met
nu dus. Voor scheikunde volg ik lessen
onder de knie hebben, dan vinden wij het niet
onze versnelde programma’s op de juiste
van het derde leerjaar. Daarnaast loop ik
nodig dat ze daar nog eens lessen voor volgen.
weg zitten.’
vooruit op het programma bij wiskunde,
Dat is jammer van hun tijd en energie en
Overigens kunnen niet alleen leerlingen
Engels en Frans. Zo blijft het interessant
bovendien funest voor de motivatie’, zegt
uit de Masterclass vakken versnellen.
en verveel ik me tenminste niet. Het zorgt
Chris van den Berg, studiecoördinator van
Ook leerlingen uit de reguliere gymnasium-
ervoor dat ik met plezier naar school ga
de onderbouw van het gymnasium. ‘Bij ons
klassen die uitblinken in een of meerdere
en goed in mijn vel zit.’
gebruiken ze de vrijgekomen ruimte voor
vakken krijgen die vrijheid.
vakken waar ze wat meer oefening voor nodig hebben, voor verbredings- en verdiepings-
Modulair onderwijs
opdrachten of voor bijzondere projecten.
Voor de organisatie van de school en het onder-
Dat werkt veel efficiënter en uitdagender.
wijs verandert er met de invoering van het
Voor alle leerlingen van de Masterclass
versnelde vwo niet zo veel, volgens studie-
stippelen we een individuele leerroute uit
coördinator Chris. ‘De structuur van modulair
per vak, één die zo goed mogelijk aansluit
onderwijs hebben we al gelegd. Docenten zijn
bij hun niveau.’
er inmiddels aan gewend dat ze binnen hun
6
C V Open
Mei 2016
groepen te maken krijgen met verschillende niveaus en leersnelheden. De leerlingen die komend schooljaar bij ons binnenkomen in de Masterclass en alle leerstof in vijf jaar kunnen afronden, kunnen we nu ook belonen met een diploma. En redden ze het niet, dan mogen ze tijdens het traject altijd terugkeren naar het reguliere programma.’
Zelfstandig Zuider Gymnasium Het Gymnasium Calvinum gaat vanaf 1 augustus verder als zelfstandige Calvijnschool onder de naam Zuider Gymnasium. Op termijn verhuist de school naar het Poortgebouw van het Zuiderziekenhuis. Dit pand wordt eerst verbouwd. Linda Waals wordt directeur van het nieuwe categorale gymnasium (zie ook pagina 23).
[De Nieuwe Lijn]
Timo Westerdijk (15), klas 4 (Masterclass):
‘Het wordt nu gelukkig moeilijker’ ‘Ik heb de tweede klas overgeslagen. Dat was voor mij best makkelijk te doen. Dat nieuwe versnelde vwo, waar onze school volgend jaar mee begint, zou dus ook wel bij mij passen. Ik merk goed dat het nu moeilijker wordt in de vierde klas. Eerder ging het me allemaal makkelijk af, maar het afgelopen jaar heb ik goed moeten oefenen met leren leren. Dat was nieuw voor mij. Ik moet er nu echt wel mijn best voor doen, gelukkig.’ Pre-gymnasiumleerlingen krijgen muziekles (boven), ze beelden planeten uit met hun armen (midden), en doen een weerbaarheidstraining (onder).
7
C V Open
Mei 2016
Vijfluik-3 Steven Pronk (13), klas 2:
‘Ik ga weer met plezier naar school’ ‘Vorig jaar zat ik in de eerste klas van het gymnasium, maar dat was iets te
Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
3
Melanchthon Bergschenhoek biedt leerlingen levensechte opdrachten
‘Technasium stimuleert vindingrijkheid van leerlingen’
moeilijk voor mij. Met mijn motivatie ging het toen snel bergafwaarts. Nu zit ik in
Melanchthon Bergschenhoek profileert zich met het Technasium. Bij het vak Onderzoek en
havo-2 en heb ik Onderzoek en Ontwerpen
Ontwerpen gaan leerlingen aan de slag met levensechte opdrachten van bestaande bedrijven.
erbij gekozen. Ik ga weer met plezier naar
‘Het stimuleert de nieuwsgierigheid en vindingrijkheid van leerlingen en dat werkt’, zegt
school. We werken aan het ontwerp van
technator Mark van der Ende.
een drie-generatiewoning, een opdracht van Woningbouwvereniging 3B Wonen.
‘Kijk, dit moet je zien. Met deze slimme
‘Leerlingen werken bij dit vak aan reële
Ik denk dat ik architect wil worden, dus ik
lantaarn hebben leerlingen uit klas 2 onlangs
opdrachten uit het bedrijfsleven die ze in
vind dit een echt mooie opdracht. Je leert
de derde prijs gewonnen van de regionale
teams van vier klasgenoten uitvoeren’,
belangrijke dingen. We doen een locatie-
wedstrijd van de Technasium Top Award.
vertelt Mark. ‘Ze doen onderzoek, ontwerpen
analyse, onderzoeken het programma van
Geweldig toch?’, zegt Mark van der Ende
en lossen lastige vraagstukken samen op.
eisen, maken een ontwerp, een maquette
trots. Hij haalt de vier leerlingen erbij die de
Leerlingen uit de bovenbouw hebben onder
en we houden de planning goed in de
zogenoemde ‘plantaarn’ hebben ontworpen
meer een ontwerp gemaakt voor een nieuwe
gaten. Als het zo leuk blijft, kies ik Onder-
en een prototype in miniatuurformaat hebben
aankomsthal van Rotterdam The Hague
zoek en Ontwerpen zeker als examenvak.’
gebouwd.
Airport. Leerlingen uit de onderbouw maakten
Tjitske Jurgens (13), klas 2:
De opdracht was om een milieuvriendelijk
bijvoorbeeld een plan voor de aanpassing
lichtconcept voor een publieke ruimte te
van het apen- en leeuwenverblijf van
ontwerpen, op verzoek van het Innovatie-
Diergaarde Blijdorp.’
platform Openbare Verlichting. ‘De groene
lantaarn heeft de vorm van een grote plant
‘De meeste opdrachtgevers doen ook echt
en werkt op zonnecellen’, licht Meike de Graaf
wat met de ideeën van onze leerlingen’,
(14) toe. ‘De ingebouwde sensoren zorgen
vervolgt de technator. ‘Dat motiveert hen
ervoor dat de lichten ’s avonds feller gaan
natuurlijk enorm om hun best te doen.
schijnen als er mensen voorbijkomen, en
Zo zien we in Diergaarde Blijdorp bijvoorbeeld
dimmen als ze weer weg zijn. Onze gemeente
een glazen tunnel terug die onze leerlingen
‘Ik ben niet heel technisch, maar wél
Lansingerland wil het park De Leeuwenkuil
hebben bedacht voor het apenverblijf. En bij
creatief en goed in ideeën bedenken.
herinrichten. Deze plantaarn past daar heel
het nieuwe leeuwenverblijf kunnen bezoekers
Dat is ook heel belangrijk bij Onderzoek
mooi in.’
nu een timelapse-film bekijken waarin het
‘Samen kom je tot de mooiste ontwerpen’
en Ontwerpen. Ik vind het een interessant
dagritme van een leeuw is gecomprimeerd.’
vak, en erg leuk dat je het op onze school
Examenvak
als ‘extra’ kunt kiezen. Bij Onderzoek
Vanaf klas 1 kunnen havo-, atheneum- en
Talentontwikkeling
en Ontwerpen leer je hoe je een idee in
gymnasiumleerlingen van Melanchthon
Zes jaar geleden startten Mark van der Ende
stappen kunt uitvoeren. Goed samen-
Bergschenhoek meedoen aan het Technasium-
en collega Rembert Slotema met het techna-
werken is hierbij belangrijk, heb ik
vak Onderzoek en Ontwerpen. Als ze na klas 1
sium op Melanchthon Bergschenhoek.
gemerkt. Daar hangt veel vanaf, net als in
met het vak willen doorgaan, doen ze dat in
‘Hiermee kunnen we ons als school profileren
het echte leven. Als iedereen zijn best doet,
ieder geval nog twee leerjaren. Na klas 3
en ons onderwijs aantrekkelijker maken’, zegt
kom je samen tot de mooiste ontwerpen.
kunnen leerlingen het kiezen voor hun vakken-
Mark. ‘Daarnaast zorgt het ervoor dat technisch
Het is het leukst als het bedrijf waarvoor
pakket en er in het laatste jaar examen in doen.
talent komt bovendrijven en wordt ontwikkeld.
je een ontwerp maakt ook echt iets met je
In de onderbouw worden leerlingen intensief
Dit vak stimuleert de nieuwsgierigheid en
idee doet. Dan ben je wel trots natuurlijk.’
begeleid, in de bovenbouw werken leerlingen
vindingrijkheid van jongeren, getuige de vele
meer zelfstandig aan diverse keuzeprojecten
verrassende plannen en ontwerpen die we
en aan de meesterproef in het examenjaar.
al voorbij hebben zien komen.
8
C V Open
Mei 2016
Of onze leerlingen ook voor een technische vervolgopleiding zullen kiezen kunnen we nog niet zeggen. De eerste lichting doet pas dit schooljaar examen.’ Voor het vak Onderzoek en Ontwerpen werkt Melanchthon nauw samen met drie andere scholen in de regio die ook technasiumonderwijs aanbieden: het Christelijk Lyceum Delft, Northgo College in Noordwijk en ISW in Naaldwijk. De scholen delen ervaringen en ondersteunen elkaar. Ze leggen ook gezamenlijk contact met het regionale bedrijfsleven en het hoger onderwijs. [De Nieuwe Lijn]
Daan Butte (16), klas 4:
‘Hier ontdek ik of ik talent heb voor techniek’ ’Op de basisschool had ik al interesse voor techniek, daarom heb ik bewust gekozen voor een school met een technasium. Hier kan ik ontdekken of ik er ook echt talent voor heb. Als je verder gaat met Onderzoek en Ontwerpen in de bovenbouw wordt het vak wel moeilijker, merk ik. Dan moet je ook zelf op zoek naar opdrachtgevers. Onlangs heb ik met een paar klasgenoten de eigenaar van een paintball-hal benaderd, om te vragen of wij een plan mogen maken voor het pimpen van zijn hal. Hij stond daarvoor open, heel leuk. Begin dit jaar zijn we ook op excursie geweest naar de ‘dode kamer’ (echo-vrij) en de nagalmkamer van de TU Delft, voor een akoestiekonderzoek. Razend interessant.’
Technasiumleerlingen ontwerpen een huis en maken een maquette op basis van hun ontwerp.
9
C V Open
Mei 2016
Vijfluik-4 Jochem Verheij (17), klas 4:
‘Met de havoTOP kom ik zeker vooruit’ ‘Omdat ik nog niet weet welk beroep ik wil, heb ik voor de havo-TOP gekozen.
Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
4
Nieuwe leerroute voor leerlingen PENTA Hoogvliet
‘Er keihard tegenaan op de havo-TOP’
Zo doe ik iets nuttigs in de tussentijd. Met een diploma van deze opleiding kom
Voor leerlingen die op een reguliere havo niet optimaal tot hun recht komen, maar wel
ik zeker vooruit. Dat idee motiveert mij
het niveau aankunnen, is PENTA Business School Hoogvliet per 1 augustus 2015 begonnen
het meest. En ik denk dat de opleiding
met een havo-TOP. ‘Met deze nieuwe leerroute kunnen we jongeren in de bovenbouw beter
beter bij mij past dan de gewone havo.
motiveren om ervoor te gaan’, zegt Klaas Alkema, directeur van PENTA college CSG Hoogvliet.
Ik ben een paar jaar geleden al van havo-2 naar mavo-2 teruggegaan. Ik heb een
‘Opstromers uit mavo-4, zittenblijvers uit
waardoor er veel ruimte is voor verdieping,
mavo-diploma gehaald en heb toen voor
havo-4 of leerlingen die zich niet thuis voelen
oefening en extra uitleg. Om de vijf weken doen
mbo Sport en Bewegen gekozen, maar
op het mbo, die melden zich bij ons aan voor
leerlingen per vak een schoolexamentoets.
dat bleek niks voor mij. Ik heb last van
deze nieuwe leerroute’, zegt Klaas. ‘Voor veel
‘Dat zorgt ervoor dat ze vanaf dag één op
concentratieproblemen, en ik vond het veel
van deze leerlingen is de reguliere havo te
scherp staan’, zegt Michiel. En in zowel havo-4
te druk op zo’n grote school. De havo-TOP
schools, de opleiding biedt hun te weinig
als havo-5 sluiten leerlingen in mei de
werkt beter voor mij: een kleine groep,
concreet toekomstperspectief of het tempo ligt
betreffende vakken af met het landelijke
enkele vakken per leerjaar en voldoende
soms net iets te hoog. Leerlingen die er wel
eindexamen. De school ontwikkelt de nieuwe
begeleidingsuren.’
aan beginnen, komen er vaak na de tweede
experimentele havo-leerroute in samen-
toetsweek pas achter dat ze veel te laat zijn
werking met Vavo Rijnmond. Door gebruik te
gestart met werken. En dan denken sommigen
maken van de regelgeving van het vavo kan
“die havo ga ik toch niet meer halen” en
PENTA Hoogvliet op bovengenoemde manier
verliezen zo hun motivatie.’
het lesprogramma inrichten.
Noah Muis (16), klas 4:
‘Dat noemen wij verspilling van talent’, vult
Michiel Tange, teamleider van de havo-TOP,
Leren in de praktijk
aan. ‘Voor veel van deze jongeren geldt dat ze
Er is veel ruimte voor leren in de praktijk op de
het havo-niveau wel degelijk aankunnen als ze
havo-TOP. Het eerste half jaar van de opleiding
net wat meer persoonlijke begeleiding krijgen.
lopen leerlingen een dag in de week stage bij
En dat bieden we op de havo-TOP. Naast extra
een bedrijf. ‘Zo laten we leerlingen direct
‘Als je aan de havo-TOP begint, moet je
begeleidingsuren kiezen we voor kleinschalig-
ervaren dat ze de kennis en vaardigheden
dat sowieso echt wel willen. Het tempo
heid, een heel overzichtelijk lesprogramma en
die ze bij ons opdoen ook echt goed kunnen
ligt best hoog, vind ik. Je kunt niet even
kennismaking met de beroepspraktijk.’
gebruiken’, zegt Michiel. De stage-ervaring
‘Je kunt niet achterover leunen’
achterover leunen. Dat werkt voor de
koppelen leerlingen vervolgens aan hun
meeste leerlingen goed, die stok achter
Vanaf dag één op scherp
de deur. Voor mij wel tenminste. Ik wil
De eerste lichting van de havo-TOP in Hoog-
gaan ze eveneens op pad. Leerlingen bezoeken
gewoon de havo halen, dat is mijn drive.
vliet bestaat uit één klas van 25 leerlingen
maatschappelijke instellingen, waaronder de
Daarna zie ik wel verder. De sfeer op
en biedt uitsluitend het profiel Economie en
Tweede Kamer, een rechtbank, gevangenis,
deze school spreekt me aan. De leraren
Maatschappij. Het onderwijsprogramma is
kerk of een moskee. ‘Leerlingen moeten er
behandelen je op een volwassen manier.
‘opgeknipt’ in twee delen. In havo-4 staat
hard voor werken om de opleiding in twee jaar
Maar ze verwachten ook dat je je volwassen
de helft van het totale aantal vakken op het
met succes af te ronden. We verwachten inzet,
gedraagt, zelf verantwoordelijkheid neemt
programma: Engels, economie, wiskunde-A,
eigen verantwoordelijkheid en initiatief.
en zo. De stage in het eerste jaar vind ik
rekenen en maatschappijleer. In havo-5 volgt
Van ons mogen leerlingen verwachten dat
leuk. Ik ga een dag in de week naar een
de rest: Nederlands, geschiedenis en twee van
we hen waar nodig helpen’, zegt Klaas.
handelsbedrijf in groente en fruit. Ik neem
de drie keuzevakken: Duits, aardrijkskunde en
‘Onder die voorwaarden gaan we er vervolgens
orders aan, heb contact met klanten.
management en organisatie (M&O). Per vak
met elkaar keihard tegenaan.’
Daar leer je ook veel van.’
volgen leerlingen wekelijks twee blokken van 150 minuten en twee begeleidingsuren,
10
C V Open
profielwerkstuk. Voor het vak maatschappijleer
[De Nieuwe Lijn]
Mei 2016
Vijfluik-5
Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
5
Giovanna Duarte de Souza Paula (15), klas 4:
Farel Business School focust op talentontwikkeling
‘Onze ambities zijn hoog’
‘Ik wil verder in de commercie’
Het Farelcollege startte drie jaar geleden als een van de eerste vmbo-scholen in Nederland met de Business School voor leerlingen van vmbo-basis en
‘Ik zit nu in de vierde klas van de Farel
-kader. Leerlingen maken al vanaf klas 1 kennis met de beroepspraktijk
Business School en heb veel geleerd
en het ondernemerschap, zodat ze snel ontdekken waar hun talenten liggen.
op deze opleiding, meer dan ik op een gewone vmbo-school zou leren, denk ik.
‘Vmbo-leerlingen leren doorgaans het beste
starten, zoals goed kunnen communiceren en
Over hoe het bedrijfsleven werkt, en wat
als ze ergens het nut van inzien’, zegt rector
verantwoordelijkheid nemen. Verder is er aan-
je moet doen en kunnen om ondernemer
Peter Meij. ‘Engels leren omdat het een mooie
dacht voor 21st century skills als presenteren
te worden. Je moet je communicatie en
taal is, bijvoorbeeld, komt maar bij weinig
en omgaan met sociale media. In klas 2 maken
marketing goed op orde hebben bijvoor-
leerlingen op. Maar als ze horen dat het
de leerlingen een keuze voor een van de drie
beeld. Als je iets leert waar je écht wat
beheersen van de Engelse taal erg belangrijk
talenten.
aan hebt, ben je gemotiveerder. Ik wel,
is voor het vakgebied of de vervolgopleiding
tenminste. Een eigen bedrijf wil ik niet,
van hun keuze, dan zijn ze er ineens wel
Praktijk is weerbarstig
voor te porren om het internationaal erkend
‘We waren in 2011-2012 de eerste vmbo-school
zitten. Volgend schooljaar ga ik naar het
Anglia-certificaat te behalen. Onze school
in Nederland met een Business School-certifi-
Da Vinci College in Dordrecht, een mbo.
biedt kader-leerlingen die kans.’
caat van de VECON (Vereniging van leraren in
Ik wil verder in de commercie. Richting
Precies om bovenstaande reden richt de
de economische/maatschappelijke vakken).
internationale handel, marketing &
Business School zich op het zo vroeg mogelijk
Natuurlijk zijn we daar trots op’, zegt Peter.
communicatie of accountmanagement.’
ontdekken en ontwikkelen van talenten.
‘Heel wat leerlingen hebben hier intussen
Peter: ‘Als onze leerlingen weten wat ze
een diploma behaald, en zijn succesvol door-
willen en waarvoor ze werken, zijn ze veel
gestroomd naar het mbo en sommigen zelfs
beter te motiveren. En zo kunnen we eruit
naar het hbo.’ Al is de Business School niet dé
halen wat erin zit.’
ultieme oplossing voor alle vmbo-leerlingen,
Keuzevakken
maar iets doen in de business zie ik wel
erkent Peter. ‘Onze ambities zijn hoog, maar de praktijk is vaak weerbarstig. Er zijn er altijd
Mario Komljenovi (15), klas 4:
‘Hier zit ik op mijn plek’
Om hun talenten te ontdekken en te ontwik-
een paar die moeilijk vooruit te branden zijn.
‘Werken met cijfers vind ik het meest
kelen, volgen leerlingen vanaf klas 1 twee uur
Vaak liggen daar andere problemen aan ten
interessant en daar ben ik ook goed in.
per week de talentvakken in carrouselvorm:
grondslag, problemen thuis bijvoorbeeld.
Dus op de Farel Business School zit ik
Horeca & Dienstverlening, Sport & (Multi-)
Onze klassen zijn toch een spiegel van de
wel op mijn plek. De horeca en dienst-
media of Vormgeving & Ondernemen.
maatschappij.’
verlening in of een eigen bedrijf beginnen,
Leerlingen maken bij deze vakken kennis
dat is wat ik wil. Eigen baas zijn lijkt me
met diverse beroepen. Ze gaan op bezoek
Tegen het licht
bij bedrijven, de school vraagt ondernemers
De komende tijd gaat het Farel het onderwijs-
kun je alles zelf bepalen. Om te slagen
uit de buurt een gastcollege te geven en
model kritisch tegen het licht houden en fine-
moet je wel met een goed product komen,
leerlingen gaan op snuffelstage, bijvoorbeeld
tunen. Peter: ‘We zijn drie jaar geleden ook wel
heb ik geleerd, iets wat mensen graag
bij een fitnessclub of een schoonheidssalon.
snel gestart met de Business School, daarvoor
willen en wat nog niet iedereen verkoopt.
Daarnaast oefenen ze met competenties
steek ik de hand in eigen boezem. Nu moeten
Ik vind het meestal wel oké om naar
die nodig zijn om een eigen onderneming te
we onderzoeken hoe we ambities en praktijk
school te gaan, dan kun je lekker je
beter op elkaar laten aansluiten. Overeind blijft
vrienden zien, ja toch? Al baal ik wel van
dat al onze leerlingen het verdienen dat we hen
de vrijdagmiddag. Dan zijn we pas om
optimaal stimuleren en ondersteunen. Als we
half vijf uit.’
wel wat. Dat geeft veel vrijheid en dan
hen hier “vleugels” geven, hebben ze daar hun hele verdere leven profijt van.’ [De Nieuwe Lijn]
11
C V Open
Mei 2016
Interview met Sonia Carrillo Manrique
Leerlingen motiveren? Focus op hun behoeften! Zodra duidelijk werd dat dit CVOpen-nummer over het thema ‘motivatie’ zou gaan, zocht Sonia Carrillo Manrique contact met de redactie. Sonia, docent Europese en Internationale Oriëntatie (EIO) en International Baccalaureate (IB) en coördinator tweetalig onderwijs op Calvijn Groene Hart, wil graag iets vertellen over het motiveren van leerlingen. Haar inhoudelijke kapstok is de behoeftenpiramide van Maslow.
« O ok iedere leerling wil zichzelf
De ideeën van de Amerikaanse psycholoog Maslow zijn in veel vakgebieden doorgedrongen. Ze laten zich in enkele zinnen samenvatten.
Maslow in een notendop
ontplooien. »
Halverwege de vorige eeuw ontwikkelde Maslow een theorie over de drijfveren van mensen. Hij stelde dat elk mens gedreven wordt door
Sonia Carrillo Manrique, docente en coördinator tweetalig onderwijs
het bevredigen van behoeften. Hij onderscheidt vijf typen: biologische behoeften (zoals voedsel en onderdak), behoefte aan lichamelijke veiligheid, sociale behoeften (erbij horen, liefde, saamhorigheid), behoefte aan erkenning en behoefte aan zelfontplooiing. Omdat er sprake is van een hiërarchie in al die behoeften visualiseert Maslow zijn theorie met een piramide. Onderaan staan de biologische behoeften die mensen altijd als eerste bevredigen. De behoefte aan
Sonia Carrillo Manrique is docente Europese en Internationale Oriëntatie (EIO) en coördinator tweetalig onderwijs op Calvijn Groene Hart.
zelfontplooiing vormt het topje van de behoeftenpiramide. Daaraan komt een mens pas toe als aan alle andere behoeften is voldaan.
12
C V Open
Mei 2016
Inspelen op behoeften
Er zijn ook zaken waarop Sonia zelf geen directe invloed heeft,
‘Ieder mens – en dus ook iedere leerling – wil uiteindelijk zichzelf
maar die ze wel belangrijk vindt. Bijvoorbeeld de conciërges.
ontplooien. Iemand die zichzelf ontplooit, voelt zich compleet en
‘Zij worden vaak voor lief genomen, maar hun bijdrage aan de veilig-
rijk, is creatief, durft fouten te maken, en beschikt over een groot
heid is cruciaal.’ Ook de kantine is van betekenis. Sonia zou het
moreel besef en rechtvaardigheidsgevoel. Dat is dus precies wat
toejuichen als het aanbod gezonder wordt. ‘Daarmee laten we zien:
we als onderwijs willen!’, zegt een gedreven Sonia Carrillo.
jij bent belangrijk voor ons, we zorgen goed voor je.’
De hamvraag is natuurlijk hoe je de zelfontplooiing van leerlingen
Bouwen aan gezamenlijk repertoire
kunt bevorderen. Sonia: ‘Het is de kunst om voortdurend oog te hebben voor de behoeften van elke leerling. Dus: wat heeft deze
Sonia is ervan overtuigd dat elke docent tegemoet probeert te
leerling op dit moment van mij nodig? Zodra je dat weet, kun je
komen aan de behoeften van leerlingen. Vaak gebeurt dat echter
daarop inspelen. Dat motiveert de leerling en versterkt de band
onbewust. In haar eigen team heeft ze Maslows behoeftenpiramide
tussen docent en leerling.’
inmiddels een eerste keer besproken. ‘Ik wil heel graag weten hoe
Behoeften zijn trouwens niet alleen individueel bepaald. Ook sociaal-
docenten hierover denken. Niet alleen op mijn locatie, maar ook
economische omstandigheden spelen een rol. ‘Het maakt veel uit in
op andere CVO-scholen. Als het aan mij ligt, gaan we met elkaar
welke wijk een school staat. Door financiële problemen in de thuis-
een repertoire ontwikkelen hoe we bewust kunnen inspelen op
situatie of huiselijk geweld wordt aan een aantal basale behoeften
de behoeften van leerlingen. Elk kind verdient dat!’
niet voldaan. Een kind dat in zo’n situatie opgroeit, voelt misschien helemaal niet de behoefte aan saamhorigheid of erkenning.
[Karin van Breugel]
De overdrachtelijke beklimming van Maslows piramide is voor deze leerling misschien wel een ver-van-zijn-bedshow.’
Praktijkvoorbeelden Binnen Calvijn Groene Hart combineert Sonia een aantal coördine-
Een voorzet voor de klas
rende taken met lesgeven. Aan de hand van voorbeelden legt ze uit hoe ze Maslows uitgangspunten in de klas toepast.
Primaire behoeften
Neem bijvoorbeeld de biologische behoeften. Als een leerling
- Help leerlingen te focussen en rust te vinden
een lage bloedsuikerspiegel heeft, kan hij zich niet concentreren.
(doe bijvoorbeeld korte aandachtsoefeningen).
‘Daar heeft niemand wat aan. Een leerling die trek heeft, mag van
- Besteed aandacht aan de inrichting van je lokaal.
mij dus snel even iets eten op het leerplein.’
- Draai af en toe zachte instrumentale muziek. Behoefte aan veiligheid
« Aan opgestoken handen zien of leerlingen happy zijn. »
- Zet een doos dicht bij de deur in je lokaal, waarin leerlingen letterlijk een papiertje met hun zorgen kunnen deponeren. - Laat leerlingen voelen dat ze de moeite waard zijn. - Geef complimenten, bekrachtig gewenst gedrag en negeer ongewenst gedrag.
En dan de sociale behoeften. Aan het begin van de les vraagt Sonia regelmatig of de leerlingen happy zijn. ‘Iedereen steekt zijn hand op. Met een oneven aantal vingers kan een leerling aangeven dat er iets
Sociale behoeften
aan de hand is. Klasgenootjes zien dat niet, maar ik wel en ik kan
- Investeer in groepsgevoel (bijvoorbeeld in de vorm van een groepsblog of samenwerkingsvormen).
daar passend op reageren.’
- Vier de momenten die het groepsgevoel versterken.
Sterkte-zwakteanalyse
- Onderneem af en toe iets met de hele klas.
Als Sonia het over de behoefte aan erkenning heeft, memoreert ze een voorbeeld van een jongen die altijd direct na de grote pauze
Behoefte aan erkenning
naar de wc wilde. ‘Een typische probleemveroorzaker’, was haar
- Organiseer een expertdag, waarin leerlingen hun talenten tonen.
eerste gedachte. Totdat ze de kwestie met de jongen besprak.
- Toon respect en compassie.
In de pauze durfde hij niet naar de wc uit angst zijn positie in
- Bespreek eventuele frustraties.
de groep te verliezen. ‘Die ervaring vergeet ik nooit. Het heeft me ervan doordrongen dat je je altijd moet verdiepen in de drijfveren
Behoefte aan zelfverwezenlijking
en motivatie van je leerlingen.’
- Stimuleer zelfreflectie. Laat leerlingen ontdekken dat hun acties, gedachten en gevoelens hun leven beïnvloeden.
Sonia is erop gebrand dat leerlingen zich capabel voelen en onderdeel weten van de groep. ‘Ik benut elke mogelijkheid om het
- Prikkel leerlingen om na te denken over doelen in hun leven, hun bijdrage aan de maatschappij en het leven van anderen.
positieve te onderstrepen. Negatief gedrag negeer ik. In een van mijn klassen hebben alle leerlingen onlangs een sterkte-zwakteanalyse van zichzelf gemaakt. Op basis hiervan heb ik groepjes
Vrij naar de Amerikaanse wetenschapper Lori Desautels.
samengesteld van leerlingen die complementair zijn. Zo ervaren
Bron: Desauters blog: www.edutopia.org > blog desautels > 6 februari 2014
zij dat ieders talent telt.’
13
C V Open
Mei 2016
Aanbod voor talentenklasleerlingen Rotterdamse gymnasia Rotterdamse gymnasia helpen niet alleen groep 8-leerlingen met de talentenklas, maar trainen ook de ouders zodat die hun kinderen kunnen ondersteunen en begeleiden. Deze training is een succes, vertellen trainster Stieneke Baas en twee ouders. De oudertrainingen worden georganiseerd door Sezer voor Diversiteit. De gemeente Rotterdam subsidieert ze.
In training voor stimulerende ouder De talentenklassen voor de vier Rotterdamse gymnasia zijn
Michael:
inmiddels het derde jaar ingegaan. Groep 8-leerlingen die daarvoor
« Ik ervaar het als geluk dat ik deze training kon meemaken. Ik vond
uitgenodigd worden krijgen tussen september en juni dertig keer
het interessant om de mening van andere ouders te horen over
één middag per week extra lessen in taal en cultuur op één van
opvoedingskwesties. Ik heb bijvoorbeeld geleerd dat je een puber
de gymnasia. Daardoor kunnen ze goed van start in de brugklas.
niet moet aankijken tijdens een gesprek. Als je naast je kind zit of
Hun ouders houden zich in dezelfde periode twaalf avonden
loopt, krijg je meer te horen. »
lang bezig met ‘Stimuleren en Steunen, Inspireren en Motiveren’, kortweg: SSIM. Aan de orde komen onderwerpen als: de puberteit,
Sana:
opvoedstijlen, gesprekstechnieken met pubers, sociale media en
« Ik vind dit een belangrijke training voor ouders. Wat ik bijvoorbeeld
de digitale wereld, soorten contactmomenten met het voortgezet
heb geleerd is dat ik met mijn lichaamstaal “sterk” moet blijven.
onderwijs, culturele bagage, het Nederlandse schoolsysteem,
En ik ben van plan een goede band op te bouwen met de leraren en
hoe je een positief leerklimaat thuis bevordert, en verschillende
leerlingen op de nieuwe school. Ik ben nu heel actief op de basis-
leerstijlen. Ook worden de extrinsieke en intrinsieke motivatie
school en dat helpt mijn kind. Mijn dochter heeft zodoende het gevoel
om te leren behandeld, plus de invloed van ouders daarop.
dat er iemand is die altijd achter haar staat. »
Gouden regels Na de evaluatie van de oudertraining op het Marnix Gymnasium eind maart vertelt Stieneke Baas, trainster bij Sezer voor Diversiteit,
Ook ouderacademie op Melanchthon-vmbo’s
dat ouders die voor het eerst een kind naar het voortgezet
De Rotterdamse vmbo’s van Melanchthon – Melanchthon
onderwijs sturen, de avonden ‘heel leerzaam’ vonden. ‘Ook ouders
Mathenesse, Wilgenplaslaan en Kralingen – hebben een ouder-
die al kinderen in het voortgezet onderwijs hebben, zeiden dat
academie, die is opgesplitst in een Vaderacademie en een
ze veel geleerd hebben, maar gaven aan dat ze de cursus graag
Moederacademie. Activiteiten van deze academie zijn cursussen
eerder hadden gevolgd.’
Praten met je puber, Dieet & Beweging, ICT en Loopbaan-leren.
Stieneke geeft de ouders een aantal gouden regels voor hun pubers
Laatstgenoemde cursus duurt drie dagen. Ouders van leerlingen
mee: ‘Voldoende slaap, goede voeding en het lijntje openhouden,
krijgen handreikingen hoe ze hun kind het beste kunnen onder-
zodat je weet waar je kind is en met wie.’
steunen tijdens zijn of haar (school-)loopbaan. De eerste cursusdag gaat over het Nederlandse schoolsysteem en de kansen op de regionale arbeidsmarkt. Tijdens de tweede cursusdag denken de ouders na over welke loopbaan bij hun kind past en vullen ze een Beroepsinteressetest (BIT) in over hun kind. De derde cursusdag gaan de ouders op bedrijfsbezoek. Erik van Ruijven, clusterdirecteur Melanchthon vmbo Rotterdam, zegt: ‘Om kinderen perspectief te geven is het niet genoeg om alleen hun wereld groter te maken. Ook de wereld van de ouders moet groter worden. Een loopbaan kun je pas echt kiezen als je weet wat er in de wereld en in je directe leefomgeving te koop is.’
Trainster Stieneke Baas (midden) reikt certificaten uit na de oudertraining, onder andere aan Sana (rechts van haar) en Michael (links van haar).
(Anja de Zeeuw)
14
C V Open
Mei 2016
De afspraak met Joost van Asten, oud-leerling van Melanchthon en zoon van Melanchthon-collega Nico van Asten, is via zijn vader snel gemaakt. We ontmoeten elkaar op zijn kantoor bij APL in Rhoon.
De (CVO)pen aan een oud-leerling
Schoolfoto van Joost.
Joost van Asten
Leidinggeven aan bijna 40 fte ‘Ik begon met de havo op Melanchthon
Na mijn examen ben ik naar hogeschool
De vaardigheden en competenties die ik
De Blesewic. Ik woonde in Bleiswijk en
Inholland gegaan en heb daar in vier jaar
het meest in mijn werk gebruik zijn logisch
De Blesewic was de enige middelbare school
de studie Management, Economie en Recht
nadenken en praktijkgericht zijn. Dit krijg je
in ons dorp met havo. Een logische keuze
(MER) afgerond. Al tijdens mijn stage ben
mee op het hbo, waarbij je eropuit gaat en
dus. Na drie jaar stroomde ik door naar
ik terecht gekomen bij APL. APL is een van
veel projecten doet. Verder zijn data en
Melanchthon Schiebroek voor de bovenbouw.
’s werelds toonaangevende zeevervoerders
statistieken belangrijk voor mijn werk.
Mijn vader Nico van Asten was daar toen nog
die containertransport verzorgen.
Datamining gebruik ik veel voor mijn werk.
«V an bijles wiskunde naar dagelijkse datamining blijkt een kleine stap! »
Van bijles wiskunde naar dagelijkse datamining
niet werkzaam. Hij heeft pas later de switch naar het onderwijs gemaakt. Ik heb voor de tweede keer examen gedaan in 2003. In het eerste examenjaar was ik op een paar tiende punten gezakt op Nederlands. Het examenjaar voor de tweede keer doen,
blijkt dus een kleine stap!’ (Nicolette van Velden)
Logisch nad enken en praktijkgerich t zijn gebruikt Joos t 't meest in zijn werk.
was dus makkelijk voor mij. Na mijn studie kon ik meteen aan de slag als We hadden een hechte groep vrienden
management trainee bij APL, waarbij ik onder
die vanaf De Blesewic doorstroomden naar
andere een jaar in Londen heb gewerkt en
Schiebroek. Ik kan me de skivakanties met
bijna twee maanden in Singapore. Via diverse
school nog goed herinneren en een van
leidinggevende functies ben ik sinds eind 2015
de trips, naar Parijs. Gek genoeg heb ik
Head of Commercial Benelux, verantwoorde-
na de middelbare school weinig contact
lijk voor een team van bijna 40 fte en alle
gehouden met vrienden uit die tijd.
commerciële activiteiten in de Benelux.
Joost herin nert zich nog goed de sk iv met schoo akanties l en de trip naar Pari js.
ele gs enk opt lan achten lo t s o Jo w ers die contain eping naar h c a. op vers Amerik Azië en
15
C V Open
Mei 2016
Nouria, die een rondleiding geeft door haar school, de vestiging Krimpen van het Comenius College, is actief betrokken bij het organiseren van schoolfeesten, open dagen en het ophalen van geld voor goede doelen. Na haar eindexamen wil Nouria naar de Theaterschool (mbo). ‘Iedereen kent elkaar hier, de docenten maken persoonlijk contact met de leerlingen, ze weten vaak wat er privé of in de thuissituatie speelt … Zorgzaam en meelevend zijn ze!’
8.40 uur, 1e uur havo 2a Les biologie Bij biologiedocente mevrouw Mes wordt gediscussieerd over vrouwenemancipatie in het kader van Internationale Vrouwendag. Daarna volgt de theorie over de bloedsomloop bij dieren en vruchtbaarheid bij de kangoeroe.
8.48 uur huiswerk maken In een aparte ruimte, met glazen wanden gescheiden van de aula, maken leerlingen in stilte huiswerk.
Een kijkje op Comenius Krimpen
9.38 uur, 2e uur havo/atheneum 1a Les Nederlands Er is een mavo- en een havo/atheneum-brugklas. Na het tweede leerjaar gaan de havo/atheneumleerlingen naar het Comenius Lyceum in Capelle, de mavo-leerlingen blijven in Krimpen. Brugklassers kunnen terecht bij een brugklasmentor. Nouria is een van de zeven vierdejaars leerlingen met deze rol. ‘Als leerlingen ergens mee zitten kunnen ze bij ons terecht. Zo heb ik een keer een meisje gehad dat werd gepest. Bij mij kon ze haar verhaal kwijt. Bij ernstige problemen, bijvoorbeeld thuis, verwijs ik door naar de mentor. Ook geven we tijdens studieles presentaties over pesten, sociale media, plannen en organiseren van het schoolwerk.’
16
C V Open
Mei 2016
In de aparte techniekruimte werken leerlingen met gereedschappen en houtsnijmachines.
9.48 uur, 2e uur mavo 3b Les geschiedenis Meneer Moet, docent geschiedenis, start met een inleiding over de Berlijnse Muur, gevolgd door een film.
10.10 uur, pauze De aula stroomt vol in de pauze. ‘Kijk’, zegt Nouria, ‘de brugklassers zitten allemaal op de tribune, hun vaste stek. Volgend jaar “schuiven ze vanzelf door” naar de aula tussen de hogerejaars. Grappig hè!’. Nouria: ‘Het schoolgebouw is overzichtelijk, leerlingen vinden er snel de weg en de regels zijn duidelijk. Docenten houden het gedrag van leerlingen goed in de gaten. Wel kan de verlichting op het schoolplein beter. Bij het fietsenhok is het soms zo donker. En de toiletten mogen schoner!’
10.17 uur, pauze ‘We willen best op de foto, maar we willen wel graag doorgaan met waar we mee bezig zijn!’ De meiden maken gebruik van Wi-Fi. Leerlingen kunnen via hun telefoon hun huiswerk inzien in de huiswerk-app van SOMToday.
10.15 uur, pauze Teamlid Stichting Jeugd en Jongerenwerk: ‘We zijn hier in opdracht van de gemeente Krimpen om leerlingen iets te leren over voeding en financiën. Hier moeten ze een inschatting maken van de kosten van producten in het mandje.’
17
C V Open
Mei 2016
»
vervolg van pagina 17
10.49 uur, 3e uur examenklas mavo Meetkunde groepstoets Examenleerlingen zijn bezig met een praktische groepstoets meetkunde. Docente Huijgen: ‘Bij deze toets is samenwerken belangrijk. Ik noteer tijdens een aantal observatiemomenten in hoeverre leerlingen met elkaar overleggen.’
11.04 uur, M-Tech+ Bij M-Tech+, een aanbod naast de gewone vakken, verdiepen leerlingen zich in techniek en wetenschap in de vorm van lessen, hightech-projecten en excursies. Lucas uit de havo/ atheneum-brugklas vertelt enthousiast over de 3D-printer die een 3D-puzzel produceert. Daarna toont Lucas een computer: ‘Onze specifieke M-Tech+-software kon niet geïnstalleerd worden op het netwerk, toen hebben we zelf maar een computer gebouwd.’ En tot slot presenteert hij een zelfgebouwde robot. ‘Via Bluetooth kun je je mobiele telefoon met de robot connecten. Je kunt hem bijvoorbeeld balletjes laten schieten door op een knopje te drukken. We hebben ook nog een drone, maar die ligt niet hier. Daar ga ik binnenkort mee vliegen!’ Wat motiveert hem het meest? ‘De leraren! Ik kan eigenlijk met iedereen wel overweg en de meesten geven leuk les. Wat ik fijn vind is als iemand met veel spanning kan vertellen, met een leuke stem en niet als een betonnen paal voor de klas staat. Ook als een leraar een beetje relaxed is en ons laat kiezen hoe we iets doen. Laatst moesten we voor onszelf lezen en mochten we zelf de lekkerste houding kiezen: lekker onderuitgezakt of bij wijze van spreken ondersteboven!’
Op Comenius Krimpen is veel aandacht voor sport, kunst en cultuur. Nouria: ‘Ook buiten de lessen om worden dingen georganiseerd, museum-bezoek of een les boksen. Zo leer je elkaar ook beter kennen. Gewoon een beetje plezier hebben is belangrijk!’ Leerlingen beeldende vorming krijten deze gedichten op het bord, soms van een leerling zelf, soms van een beroemde dichter.
De relatief nieuwe directieleden en teamleiding van Comenius Krimpen zijn volop bezig met het opnieuw vaststellen van hun visie. Een belangrijke pijler is om het leren zichtbaar te maken voor leerkracht, leerling en ouders: resultaten cijfermatig in kaart brengen en ontwikkelingen zoveel mogelijk feitelijk volgen, met extra focus op de eigen inbreng van de leerling en het betrekken van ouders. Ouderavonden bijvoorbeeld zijn tegenwoordig in aanwezigheid van ouders én leerling. De rol van de mentor wordt krachtiger en er komt meer uniformiteit in het lesaanbod en de duidelijkheid voor de leerling. Begin dit jaar heeft het docententeam bijvoorbeeld een cijfernotitie opgesteld waar iedereen zich nu aan houdt. De ambitie is om leerlingen nog meer in hun kracht zetten door middel van nieuwe concepten als M-Tech+, Anglia Engels, en de pre-havo (vanaf augustus 2016), waarbij getalenteerde mavo-leerlingen in vijf jaar tijd hun havodiploma kunnen halen. Dit alles wordt bekrachtigd door intensieve leerlingbegeleiding en een huiswerkklas met begeleiding door pedagogiekstudenten. Van links naar rechts: Mark van Sorge, directeur van de vestigingen Comenius Krimpen en Rotterdam, Loes de Wit, plaatsvervangend teamleider en leerlingbegeleider, en teamleider Piet Bruggeman.
« Mark van Sorge: ‘We hopen op groei van het leerlingenaantal en over twee à drie jaar willen we het predicaat Excellente School bemachtigen.’ »
18
C V Open
Mei 2016
Column
Dirk Oosthoek Voorzitter van de Gemeenschappelijke Medezeggenschapsraad van CVO, docent filosofie op Melanchthon Schiebroek en vakdidacticus filosofie aan het ICLON (Universiteit Leiden)
‘Breaking Bad’ of: motiveren doe je niet zo! Ik ben benieuwd wat Donald Trump gaat doen aan de
Helaas leren we niet altijd van de geschiedenis. Want er
beroerde positie van docenten na zijn inauguratie als
dreigt andermaal een proletariaat van tweederangs
45e president van de Verenigde Staten op 20 januari 2017.
docenten te ontstaan. Denk aan de groeiende praktijk om
Neem de zeer deskundige en gemotiveerde scheikunde-
te komen tot een flexibele schil van twintig à dertig procent
docent Walter H. White uit Albuquerque (New Mexico).
van de docenten. Binnen die schil ben je vast benoemd,
In zijn lessen doet hij zijn best om de studenten op
buiten die schil ben je afhankelijk van de beschikbaarheid
levendige en creatieve manier te bereiken met de kennis
van uren op je school en zit je op de schopstoel. Het uitzend-
die ze nodig hebben voor hun examens op de High School.
bureau betaalt je 16 euro per uur, maar stopt met de
Hij steekt er veel tijd in en je zou verwachten dat hij in zijn
betaling in proefwerkweken en tijdens vakanties. Niet erg
vrije tijd golf speelt, naar baseball-wedstrijden kijkt of
motiverend om het onderwijs in te gaan. Bovendien strate-
gezellig met zijn gezinnetje aan kippenpootjes kluift bij KFC.
gisch onhoudbaar, gezien het lerarentekort bij veel vakken
Niets is minder waar: zijn verdiensten zijn zo beroerd dat
en het gegeven dat van de 100 starters er na vijf jaar nog
hij er een baantje bij moet nemen: werken in een carwash.
maar 28 voor de klas staan. Jonge docenten kiezen liever
Zijn status als docent stort helemaal in als een leerling
voor ander werk en vermijden een beroep met het hoogste
hem bezig ziet met het handmatig wassen van een auto.
burn-outpercentage. Kortom: de flexibele schil is contra-
In Nederland is de kans dat leerlingen hun docenten zo
productief. En er komen weer bijbaantjes in zicht, zoals
aantreffen sinds de invoering van de functiemix in 2011
waartoe Walter White en de nahossers werden genoopt.
nauwelijks meer voorstelbaar. Met de onderwijssalarissen ging het sindsdien crescendo. Naast LB werd er een nieuwe
Walter moest in een later stadium zijn inkomen trouwens op
schaal LC ingevoerd en werd de LD-schaal bereikbaar
drastischer wijze aanvullen. Dat was op het moment dat
voor iedere eerstegrader die het merendeel van zijn lessen
bij hem dodelijke longkanker werd geconstateerd en zijn
in de bovenbouw geeft. En dan in twaalf jaar doorgroeien
vrouw zwanger was geworden van hun tweede kind. Om de
naar de hoogste trede. Dat is weleens anders geweest.
toekomst van zijn gezin financieel veilig te stellen wordt hij producent van crystal meth, een even verslavende als
In 1985 moest vooral de onderwijsbegroting het ontgelden
lucratieve harddrug. Samen met oud-leerling Jessy Pinkman
bij de bezuinigingen van het kabinet-Lubbers. Overleg
gaat hij ermee de boer op om bakken met dollars binnen
tussen de bonden en minister Deetman mislukte en
te halen. In de tv-serie ‘Breaking Bad’ kun je zien hoe dit
de bonden haalden bakzeil. Het resultaat was de HOS
afloopt. Laten de avonturen van Walter White een waarschu-
(Herstructurering Onderwijs Salarissen). Zittende docenten
wing zijn als het gaat om de gevolgen van onderwijsbeleid.
werden gespaard en nieuw te benoemen docenten kwamen
Worden aan de ene kant docenten naar Rotterdam gelokt
in aanloopschaal 7.0. Een gemakkelijke, maar ook laffe
met een Rotterdampas en een premie, aan de andere kant
oplossing. Immers, de aanstaande docenten waren nog
dreigen ze in de flexibele schil terecht te komen. En vindt
geen partij en konden zich niet verdedigen. Vooral eerste-
Walter White straks op CVO-scholen navolging en staan
graders waren de pineut. Zij begonnen aan een lange
scheikundedocenten in dampende pannen met crystal meth
mars om na vijftien jaar de top van schaal 10 (nu LB) te
te roeren om leerlingen met het resultaat daarvan als
bereiken. Deze zogeheten nahossers zochten destijds
dealers het verkeerde pad op te sturen. Het is te hopen dat
– net als Walter White – naar extra inkomsten. Ik herinner
dit schillenplan snel naar de schroothoop wordt verwezen en
me jonge collega’s met bijbaantjes als kinderoppas,
we niet hoeven te wachten op maatregelen van Geert Wilders
barkeeper, taxichauffeur of medewerker bij McDonald’s
die in september 2017 – na een slopende formatie – net is
om hun maandelijkse belediging aan te vullen.
benoemd tot 43e minister-president van Nederland.
19
C V Open
Mei 2016
‘Vertrouwen in Comenius is hersteld’ Na vijf jaar nam rector Hans Neven afscheid van het Comenius College.
Afscheidsinterview met Hans Neven Met pijn in het hart laat rector Hans Neven zijn laatste school, het Comenius College, los en rondt hij ook zijn onderwijsloopbaan na bijna 43 jaar af. Voortijdig, want rugproblemen maken het hem onmogelijk langer door te werken. Hoewel zijn plannen voor Comenius nog niet af zijn – geschreven voor de periode 2010-2017 – heeft hij er alle vertrouwen in dat ‘de mensen op Comenius’ het zelf kunnen afmaken. Een interview met een onderwijsman in hart en nieren.
‘Het was een gepland project’, zegt Hans Neven, die in 2010 aantrad
Wat is het belangrijkste dat je gedaan hebt op Comenius?
op Comenius. ‘Ik wilde een paar dingen voor Comenius: het aantal
‘Herstel van vertrouwen in de school. We denken dat we onderwijzers
leerlingen – dat gedaald was tot bijna 2.300 – terugbrengen naar
zijn, maar we zijn eigenlijk aanbieders van vertrouwen. Doen we dat
circa 3.000, de schoolkeuze voor Comenius weer als iets positiefs
niet goed, dan komen de mensen niet. Vertrouwen hangt samen met
neerzetten, de dynamiek in de school verder brengen en de ramen
de onderwijskwaliteit, dus ook met prestaties.
en deuren openzetten naar de buitenwereld. Al deze doelen zijn
Ik heb de afgelopen vijf jaar vertrouwen gegeven aan de mensen die
bereikt. Het leerlingenaantal zal met de inschrijving voor 2016-2017
op Comenius werken, aan ouders, aan basisscholen, aan relaties en
weer 3.000 zijn. Daarmee is de school financieel gezond. De kwaliteit
andersom. Nu heeft de school weer vertrouwen in zichzelf. Comenius
is in orde. En de Onderwijsinspectie heeft alle vestigingen het basis-
kan een tópschool worden op alle niveaus. Ik geef het nog twee jaar,
toezicht toegekend.’
dan kunnen er minstens twee vestigingen ‘excellent’ zijn.’
20
C V Open
Mei 2016
Wat moet er nog gebeuren?
Het beginpunt moet de samenleving zijn die heel divers is samen-
‘Er staan twee prachtige nieuwe gebouwen in Capelle. Het derde
gesteld, en waarin we met elkaar leven. Alle overtuigingen hebben
gebouw, van het Comenius Lyceum, wordt in 2020 of 2022
een legitieme plaats daarin. Wij hebben toevallig de christelijke school,
vernieuwd. De kwaliteit van het onderwijs kan nog beter en vooral
en doen daar zaken op onze manier. Kinderen die op onze school zitten,
stabieler. Borging is nu belangrijk. In Nieuwerkerk willen we
ook al hebben ze een andere manier van denken, nodigen we uit mee
een tweede vestiging realiseren, een havo/vwo met complete
te doen aan onze manier. Identiteit ontstaat dan van onderaf. Je vraagt
bovenbouw, in een apart gebouw. De groei daar is spectaculair!
niet waaróm, maar waartóe is er christelijk onderwijs in Capelle?
In deze kern van de gemeente Zuidplas wordt volop gebouwd:
Wat wil het met deze identiteit?
er komen zo’n 3.500 nieuwe woningen die goed verkocht worden.
Ik juich het toe wanneer CVO dit nadenken samen doet met partner-
Op het plein van onze vestiging aan de Fresialaan worden nu vier
besturen, niet alleen die van Lucas Onderwijs en Carmel, maar ook
noodlokalen neergezet, omdat er volgend jaar 500 leerlingen
met het basisonderwijs.’
naar school gaan, 100 meer dan het aantal waarop het gebouw
Wat wil je nog meer meegeven?
is berekend.
‘Op de uitnodiging voor mijn afscheid staat de Latijnse spreuk: ‘Tijden
« Leerlingen meegeven dat het leven om meer gaat dan kennis, kunde en vaardigheden. »
veranderen, en wij veranderen mee.’ Er is behoefte aan een nieuwe balans van stabiliteit – ik kom nog uit de school van de pedagoog Langeveld met zijn ‘rust-reinheid-regelmaat’ – en dynamiek. Op de goede onderwijskwaliteit van onze vestigingen kun je makkelijk iets dynamisch neerzetten: op onze havo konden we een Business College zetten, op alle mavovestigingen starten we komend schooljaar met versterkt Engels. TTO en de Vakcolleges passen, omdat de basis-
Aan de Lijstersingel is prachtig techniekonderwijs in een prachtig
kwaliteit, het fundament op ons vwo respectievelijk beroepsonderwijs,
gebouw, maar het moet eigentijdser. Leerlingen moeten verstand
goed is.
krijgen van het aansturen van draaibanken met behulp van computer-
Een ander voorbeeld is ‘differentiëren in de klas’ of gepersonaliseerd
programma’s, de 3D-printer leren bedienen, en op de hoogte raken
leren, nieuwe etiketten voor een bekend fenomeen: je hebt een diverse
van robotica en nieuwe elektronicatoepassingen.
groep kinderen voor je. Een goede les geven betekent dat je daar
Een speerpunt voor de komende jaren is het opnieuw investeren in de
rekening mee houdt. Lesgeven hoeft echt niet meer te betekenen:
mensen op Comenius. Nieuwe docenten verdienen het bijvoorbeeld
één uur, één klas en één krijtje of iPad. Het kan ook op afstand,
ondersteuning te krijgen van een mentor, een introductieprogramma
daarvoor hebben we de technische middelen. Vaak gratis en voor niets.
en een gespreksgroepje. Ik adviseer dit slim, economisch en duur-
Maar het wordt gevaarlijk als zo’n trend een overtuiging wordt, en
zaam op te zetten, zodat het tot in lengte van jaren vol te houden is.’
gezien wordt als het enige goede, want dat is het niet. Zorg dus voor een stabiele, kwalitatief hoogwaardige basis, en ga verder rustig met
Je hebt ook veel gedaan voor de onderwijsvisie van CVO. Die loopt tot 2017. Welke richting moet het daarna op volgens jou?
je tijd mee, want het kan allemaal ook anders!’ [Anja de Zeeuw]
‘De visie is goed, ook voor de komende jaren. Ze onderscheidt enerzijds kennis en kunde, en anderzijds vorming: persoonlijke, morele ontwikkeling. Dat kinderen van ons meekrijgen dat het leven om meer gaat dan kennis, kunde en vaardigheden. Als ik aan leerlingen een diploma uitreik, heeft dit een voor- en een achterkant. Op de voorkant staan prestaties: Nederlands, wiskunde en aardrijkskunde. Op de achterkant staat: vorming of Bildung. En dat geldt voor alle leerlingen in alle afdelingen: hoe wil je je verhouden tot het leven en
Comenius Compliment
tot anderen? Het is belangrijk om elementen uit de onderwijsvisie
Op 17 maart heeft Hans Neven afscheid genomen, anderhalf jaar
van CVO te vertalen naar de werkelijkheid voor Rijnmond. Als we
voor zijn officiële pensionering. Het werd een klinkend afscheid voor
zeggen dat elke leerling een plaats moet kunnen krijgen in ons
Hans, die werd gekarakteriseerd als ‘visionair en charismatisch
onderwijs, en daar moet kunnen bereiken wat bij hem of haar
schoolleider’. Hij kreeg het Comenius Compliment uitgereikt,
past, hoe ziet dat er dan uit? Wat betekent “Meer dan het gewone”
een bronzen beeldje en oorkonde voor iemand die een bijzondere
concreet? Staatssecretaris Dekker reikt met het eindrapport
prestatie levert voor het Comenius College.
‘Ons Onderwijs2032’ een alibi aan om die concretisering verder
Ook de bewindslieden Rutte en Dekker prezen Hans in aan hem
te brengen. De uitwerking kan elke zeven jaar verschillen.
gerichte brieven voor zijn bevlogenheid, en voor zijn ideeën-rijkdom
Want de tijden veranderen, al blijft het principe hetzelfde.’
en energie. Een mooie inhoudelijke bijdrage aan het afscheid leverde de Vlaamse Comenius-kenner Hans van Crombrugge, met een
Hoe zie jij de toekomst van het christelijk onderwijs in Nederland?
openbaar college over de ideeën van Jan Amos Comenius als onder-
‘Gezien alle veranderingen in politiek, samenleving en wetgeving moet
wijsorganisator. Geheel in stijl had Hans zelf het laatste woord, onder
het christelijk onderwijs – protestants-christelijk én rooms-katholiek –
andere met een passage uit ‘De kleine prins’ van Antoine de Saint-
zich bezinnen op de vraag: wat hebben we vanuit onze bronnen, onze
Exupéry en het slotfragment van de onderwijsfilm ‘Être et avoir’.
christelijke overtuiging, aan kinderen te bieden?
21
C V Open
Mei 2016
De brugklassers zingen veel, van negrospirituals tot The Beatles en Barbara Streisand.
Interview met Aad van der Hoeven, 50 jaar muziekdocent
‘Leerlingen leren zingen’
‘Ik zing veel met de brugklasleerlingen. Meteen al in de eerste les zeg ik: “Zing me maar na”, en zet de eerste noten van een toonladder in. Het muziekonderwijs op de basisschool is hoegenaamd nul. Afgezien van een klas met een onderwijzeres die gitaar speelde, heeft meer dan de helft van de leerlingen nooit iets aan muziek gedaan. Maar de gêne waar ze vaak wat last van hebben, verdwijnt snel. Dan ga ik verder met een liedje, negrospirituals, paas- en kerstliederen. En het werkt. Pas klopte een groep vijfdeklassers die een uur vrij hadden bij me aan: “Meneer, mogen we bij u liedjes van vroeger meezingen?” Leuk toch?’
Vervroegd uit militaire dienst ‘In 1962 – ik was toen 21 – moest ik mijn studie aan het Rotter-
‘Aad Junior’ is de bijnaam van muziekdocent
damse conservatorium onderbreken voor de tweejarige dienstplicht. Door muziekleraar te worden kon ik een jaar eerder uit
Aad van der Hoeven (74) op het Marnix
dienst.’ Zo begon Aad in 1963 op de Koningin Wilhelminamavo aan
Gymnasium. ‘Aad Senior’ werkte daar tot voor kort
orgel, kerkmuziek en koordirectie (geen schoolmuziek) afrondde. In 1965 stapte hij over naar het Marnix Gymnasium, waar toen
namelijk ook: Aad Schulte (77), docent klassieke
rector Ten Kate de scepter zwaaide. Ook werkte hij vanaf die tijd onder rector Henk van Haaren op de Eerste Christelijke HBS
talen. Aad van der Hoeven viert dit schooljaar
aan het Henegouwerplein (voorloper van de Christelijke Scholen-
dat hij 50 jaar docent is, een unicum binnen CVO.
de Crooswijksesingel, terwijl hij zijn conservatoriumopleiding
22
gemeenschap Henegouwerplein – AdeZ) en kreeg hij lesuren aan de (gereformeerde) kweekschool aan de Beukelsdijk.
C V Open
Mei 2016
Personalia
Zijn officiële onderwijsbevoegdheid behaalde hij overigens pas in 1982. Naast de wekelijkse 15 à 17 uur lesgeven dirigeerde hij vier koren, leidde orkesten en gaf orgelconcerten. ‘Dat heb ik
Joany Krijt (44) is op 1 februari Hans Neven opgevolgd
vijftig jaar volgehouden.’
als rector van het Comenius College. Joany was voorzitter
Docentenkoor
van CNV Onderwijs, bestuurslid van Stichting Onderwijs-
Ook nu nog geeft hij ‘met ontzettend veel plezier’ elke week vier uur
arbeidsmarktfonds MBO (SOM), bestuurslid van VOION
les aan alle brugklassen op het Marnix. Verder leidde hij een koor
(Arbeidsmarkt en Opleidingsfonds voortgezet onderwijs)
van veertig à vijftig Marnixdocenten en -ouders dat op zaterdag-
en vice-voorzitter van de Onderwijscoöperatie.
morgen repeteerde en optrad bij de viering van het honderdjarig bestaan in 2003. ‘Dat was geen laag niveau! We zongen bijvoorbeeld
Perry van Oosterum (33) start op 1 mei als team-
het ‘Sanctus’ uit een mis van Gounod.’
leider mavo/pre-havo op de Comenius Mavo in Capelle aan den IJssel. Hij was eerder werkzaam op CSG Willem
« Klassieke muziek hoort bij het pakket op een gymnasium. »
de Zwijger als docent wiskunde met nietlesgebonden taken zoals decaan en coördinator vmbo-tl 3 en 4 en medeorganisator internationale uitwisseling klas 3. Perry volgt Henriette Steuten op, die coördinator wordt van havo-4
Aad typeert zichzelf als een classicus. ‘Ze moeten me niet vragen
op het Comenius Lyceum, en zorgcoördinator voor het
om met popmuziek aan de gang te gaan. De belangrijkste werken
Comenius Lyceum en de Comenius Mavo in Capelle.
op muzikaal gebied zijn geschreven door Bach en Händel. En wat blijkt? Dit sluit aan bij de gymnasiumleerlingen!’ Al schuwt hij
Jaimie de Jongh-van der Valk (38) is per
de eigentijdse muziek niet en zingt hij met de leerlingen net zo
1 maart benoemd als tweede adjunct-directeur van
goed ‘Yesterday’ en ‘Let it be’ van The Beatles, en ‘Memory’
Melanchthon De Blesewic. Sinds 2002 was Jaimie werk-
van Barbara Streisand. ‘Ik vind het ook leuk om muziek met een
zaam op het Comenius College in Capelle aan den IJssel,
verhaal, programmamuziek, te behandelen. ‘Tovenaarsleerling’ van
eerst als docente Spaans en sinds 2008 als lid van
Paul Dukas bijvoorbeeld, dat teruggaat op een gedicht van Goethe,
de schoolleiding voor de havo-bovenbouw.
en ook door Walt Disney is opgepakt.’
Arjan van der Wart (39) is per 1 februari benoemd
Stradivarius
als adjunct-directeur van de vestiging Melanchthon Schie-
Aan de hand van ‘The Young persons guide to the orchestra’ van
broek. Hij werkt sinds 2002 op Melanchthon Schiebroek
Benjamin Britten bespreekt Aad jaarlijks het symfonieorkest.
als docent Duits. Hiernaast is hij in de afgelopen jaren
‘Alle instrumenten, van piccolo tot contrafagot, komen aan de orde.
onder andere leerjaarcoördinator van de havo-bovenbouw
Het stuk eindigt met een fuga – afgeleid van fugere, vluchten,
geweest binnen deze vestiging.
achter elkaar aanlopen – waarna ik het gesprek weer op Bach kan brengen, de grootste wiskundige op het gebied van de fuga.
Linda Waals (36) wordt met ingang van 1 augustus
En als het over de violen gaat, bespreek ik wat een Stradivarius is,
directeur van het Zuider Gymnasium. De vestiging
en vraag ik of de leerlingen Nigel Kennedy kennen, de popachtige
Calvijn Vreewijk is vanaf dan gesplitst in twee volwaardige
klassieke violist uit Engeland.’
vestigingen: het Vreewijk Lyceum en het Zuider Gymnasium. De afgelopen jaren heeft Linda zich als onderwijs-
Duizenden geheimen
teamleider ervoor ingespannen om het onderwijskundig
Aad is een geboren verteller. ‘Elk jaar vertel ik over de Matthäus
profiel van het gymnasium verder vorm te geven.
Passion. Daar zitten duizenden geheimen in. Zo hoor je in het openingskoor steeds pampám, pampám in de linkerhand.
Marcel Zwolle (36) is sinds 1 januari actief als onder-
Deze herhaalde E staat voor de doodsklok van de Thomaskerk in
wijsteamleider havo op Calvijn Vreewijk, per 1 augustus
Leipzig, waar Bach cantor was. Ik laat de leerlingen tellen hoe vaak
Vreewijk Lyceum. Marcel was teamleider vmbo tweetalig
ze die E horen: 41 keer, de optelsom van de waarde van de letters
aan het Anna van Rijncollege te Nieuwegein. Van origine
J.S. BACH in het Latijnse alfabet. Ga maar na: 9 + 18 + 2 + 1 + 3 + 8
is hij docent lichamelijke opvoeding en geschiedenis.
= 41. Zo zet Bach zijn handtekening duizenden keren!’
Hij heeft zes jaar lang lesgegeven op PENTA college CSG.
Wat Aad zijn leerlingen mee wil geven is luisteren naar en begrip
Na een overstap naar het bedrijfsleven is Marcel alweer
hebben voor klassieke muziek. ‘Ik denk dat het lukt. Leerlingen
zes jaar werkzaam in het onderwijs.
komen me zeggen: “Ik ben met mijn ouders naar de Matthäus Passion geweest.” Of ze herkennen in de les het ‘Hallelujah’ van
Mary Mourik (56) start als onderwijsteamleider
Händel. Klassieke muziek hoort bij het pakket op een gymnasium.’
onderbouw op Calvijn Vreewijk, per 1 augustus Vreewijk Lyceum. Mary heeft de afgelopen jaren op het Comenius
(Anja de Zeeuw)
College gewerkt in soortgelijke functies. Met haar komst is het managementteam van Vreewijk Lyceum op sterkte.
Meer informatie op www.aadvanderhoeven.nl
23
C V Open
Mei 2016
Accent Onderwijsondersteuning, het expertisecentrum van CVO
Workshop
‘Leerlingen motiveren’ Docenten worstelen regelmatig met de vraag hoe ze hun leerlingen kunnen motiveren. ‘Kan de leerling het niet of wil hij of zij het niet?’ is een veelvoorkomende vraag tijdens een psychodiagnostisch onderzoek op school. En ook: ‘Hoe kunnen we leerlingen invloed laten hebben op hun eigen leerproces?’ of ‘Hoe kunnen we leerlingen nog meer stimuleren
er Ellis Muld
naast het aanscherpen van regels en het nemen van strafmaatregelen?’
Janetta Ninke ula
Psychologische basisbehoeften De selfdetermination Theory van Deci & Ryan gaat uit van drie aangeboren basale
Workshop
psychologische behoeften, geldig voor alle culturen, die van grote invloed zijn op
In de workshop ‘Leerlingen motiveren’
intrinsieke motivatie: competentie, relatie en autonomie.
leer je hoe je als docent bewust invloed
Wil je je leerlingen van binnenuit motiveren, zorg er dan voor dat ze:
kunt uitoefenen op interacties met leer-
- een taak zelf aankunnen en dat de opdracht voldoende uitdaging en plezier
lingen en hoe je tegemoet kunt komen aan de drie elementen van intrinsieke
biedt (competentie)
motivatie.
- persoonlijke aandacht krijgen en voelen dat ze erbij horen en geliefd en gewaardeerd worden (relatie)
De workshop duurt circa 1,5 uur.
- zich niet gedwongen voelen, maar zelf invloed hebben op de taak zonder dat iemand anders daarbij hoeft te helpen (autonomie).
Locatie: Accent Onderwijsondersteuning, Bewustwording bij docenten
Weegschaalhof 33, Rotterdam.
Bij interacties tussen docent en leerling is het van groot belang deze drie basis-
Maatwerk is mogelijk op schoollocatie.
behoeften van Deci & Ryan steeds te ondersteunen. Vraag je als docent heel bewust
Datum: mogelijkheden op donderdag-
af hoe de interacties met een leerling verlopen:
ochtend of -middag.
- Wat doe ik al om de positieve relatie te stimuleren?
Kosten: € 75,- p.p.
- Ken ik mijn leerling en weet ik wat zijn of haar doel met school en leren is?
Aanmelden: via
[email protected]
- Laat ik de leerling zelf meepraten en denken? De drie basisbehoeften kunnen als extra tool fungeren om meer invloed te krijgen
Informatie
op de interacties en het stimuleren van motivatie.
Ellis Mulder,
[email protected]
Zelfregulatie bij leerlingen
elijk
Van scholen horen we als orthopedagoog/psycholoog regelmatig dat ze leerlingen meer betrokken willen zien bij het eigen leerproces. Volgens John Hattie (2012) kan een docent leerlingen hierbij helpen door krachtige feedback te geven. De leerling bedenkt of een strategie handig was en de docent geeft gericht feedback op wat hij of zij de leerling hoort zeggen of ziet doen, doet een beroep op de cognitieve vermogens van leerlingen en vraagt goed door:
k mog Maatwer e! op locati
- Wat is je doel? (Bijvoorbeeld: op korte termijn: ‘een 6 voor Engels’, maar liever op
langere termijn: ‘in een kinderdagverblijf werken’)
- Hoe sta je er nu voor? (Wat doe je nu al om dit doel te bereiken?) - Hoe pak je dat aan? (Wat ga je doen om dat doel dichterbij te brengen?)
Win het boek 'Leren zichtbaar maken' van John Hattie
(Ellis Mulder en Janetta Ninkeula)
Maak kans op een gratis exemplaar van 'Leren zichtbaar maken', de Nederlandse vertaling van het spraakmakende boek van John Hattie 'Visible learning for teachers' (2012). Mail je adresgegevens vóór 20 mei
« Leerlingen helpen door krachtige feedback te geven. »
24
naar
[email protected] Vijf winnaars ontvangen het boek per post thuis.
C V Open
Mei 2016
De CVO-scholen
CVO CVO omvat zeven scholen(groepen) voor voortgezet onderwijs. Deze scholengroepen hebben vestigingen op bijna 40 verschillende
Accent Praktijkonderwijs,
locaties, met een sterke concentratie in Rotterdam. De meeste
Onderwijsopvang,
CVO-scholen zijn brede scholengemeenschappen met meerdere
Onderwijsondersteuning, Avondschool
Marnix Gymnasium
vestigingen. Ze verzorgen onderwijs op alle niveaus. Met zo’n 21.000
Essenburgsingel 58
leerlingen behoren we tot de grotere schoolbesturen van Nederland.
Weegschaalhof 33
3022 EA Rotterdam
CVO is werkgever voor ongeveer 2.350 medewerkers.
Postbus 84017
Tel. (010) 244 50 44
We bieden jonge mensen stimulerend onderwijs en een brede
3009 CA Rotterdam
Fax (010) 478 08 46
vorming. Daarbij houden we rekening met de individuele mogelijk-
Tel. (010) 209 99 26
[email protected]
heden van onze leerlingen: iedere leerling krijgt de ruimte om zijn
Fax (010) 209 56 40
www.marnixgymnasium.nl
of haar talenten optimaal te ontwikkelen. Het gaat om de vorming
[email protected]
van ‘heel de mens’. We handelen vanuit een christelijke inspiratie met
www.cvoaccent.nl
oog en respect voor haar vele verschijningsvormen. Vanuit een open houding werken we samen met vele verschillende partners om ons onderwijs op een zo hoog mogelijk niveau te brengen en te houden. Meer informatie: www.cvo.nl
Christelijke Scholengemeenschap Calvijn
Melanchthon Schiekade 101
Roerdomplaan 42
Postbus 28211
Verenigingsbureau
Postbus 57613
3003 KE Rotterdam
CVO heeft een eigen verenigingsbureau waar 35 mensen werken.
3008 BP Rotterdam
Tel. (010) 476 73 00
De medewerkers ondersteunen het bestuur, het managementteam
Tel. (010) 493 33 66
Fax (010) 477 26 09
en de scholen van CVO. Ze houden zich bezig met onderwijsbeleid,
Fax (010) 493 33 77
[email protected]
personeelsbeleid, huisvestingsbeleid, communicatiebeleid, boek
[email protected]
www.melanchthon.nl
houding, personeels- en salarisadministratie en systeembeheer/ICT.
www.calvijn.nl
Missie Wij, de scholen van CVO, Comenius College
PENTA college CSG
Lijstersingel 10
J.A. Heijwegenlaan 4
Postbus 797
Postbus 220
2900 AT Capelle aan den IJssel
3200 AE Spijkenisse
Tel. (010) 459 59 79
Tel. (0181) 600 200
[email protected]
Fax (0181) 697 523
www.comenius.nl
[email protected]
• verzorgen en verstrekken inspirerend onderwijs en brede vorming aan jonge mensen; • dragen vanuit een open houding bij aan alle vormen van samenwerking die het onderwijs en het beleid voor jonge mensen ten goede komen; • presenteren en verantwoorden ons helder aan (alle belanghebbenden in) de samenleving.
www.penta.nl Wij doen dit vanuit de volgende grondhouding: • staand midden in de samenleving, geworteld in het Evangelie en handelend vanuit een christelijke inspiratie; Farelcollege Kastanjelaan 50 Postbus 163 2980 AD Ridderkerk
• met oog en respect voor de vele verschijningsvormen van deze inspiratie; • recht doend aan de individuele mogelijkheden van onze leerlingen en gericht op hun actieve deelname aan de gemeenschap.
Tel. (0180) 411 777 Fax (0180) 418 904
[email protected] www.farelcollege.nl
Alle auteursrechten en andere rechten van intellectuele eigendom op alle artikelen, teksten, foto’s, afbeeldingen en materialen die zijn opgenomen in CVOpen zijn eigendom van de Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving (CVO) of zijn opgenomen met toestemming van de eigenaar, tenzij uitdrukkelijk een andere bron wordt vermeld. Geen enkel artikel, tekst, foto, afbeelding mag worden veranderd of worden opgenomen in enig ander werk of andere publicatie, behoudens voor zover de overname geschiedt ten behoeve van persoonlijke en niet-commerciële doeleinden met vermelding van de bron.
CVO Henegouwerplein 14 3021 PM Rotterdam Postbus 2152 3000 CD Rotterdam T [010] 217 13 99 F [010] 411 42 78 www.cvo.nl
Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving
CVO. Meer dan het gewone.
‘Z org voor een stabiele, kwalitatief hoogwaardige basis, en ga verder rustig met je tijd mee, want het kan allemaal ook anders! ’ Hans Neven, oud-rector Comenius College, op pagina 21
