Dit boek kwam tot stand op initiatief van en in samenwerking met het Nationaal Glasmuseum Leerdam, dat de grootste (Rijks)collectie glas bezit, van 1880 tot heden. Meer dan 10.000 objecten zijn permanent te zien in het Transparante Depot en vormen een unieke combinatie met de historische en hedendaagse tentoonstellingen.
Glasmuseum: Lingedijk 28-30, Leerdam Glasblazerij: Zuidwal, Leerdam Tel.: 0345 - 614 960 E-mail:
[email protected] www.nationaalglasmuseum.nl Met financiële steun van: Prins Bernhard Cultuurfonds Het Nationaal Glasmuseum bedankt de volgende instanties voor hun steun: Bert van Voorden Fonds Rabobank VijfHeerenlanden Gemeente Leerdam NN Group (Nationale-Nederlanden) De auteurs willen speciaal bedanken: Het Nationaal Glasmuseum Leerdam; Arend-Jan Weijsters; Bibi Smit; Arnout Visser; Marcus Kayser; Gary Greenberg; Glasfabriek Manufacturing O-I Netherlands bv, Schiedam; Rijksmuseum voor Oudheden, Leiden; Robert Rauschenberg Foundation, New York; Schunck centrum voor cultuur, hedendaagse kunst, film, muziek- en dansonderwijs en architectuur, Heerlen; Stedelijk Museum Amsterdam; Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam; GGD Amsterdam; Urijan Poerink, Sterrenwacht Halley Vinkel/Heesch; Charles Bartens; Hans de Kruyk; Vintage Janssen, Amsterdam; Leone Langeslag; Geologisch Museum Hofland, Laren; KIT Biomedical Research; en natuurlijk alle kinderen die mee hebben gedaan, en zij die (kosteloos) bijgedragen hebben aan het beeldmateriaal. isbn 978 90 216 7129 1 / nur 214 © Tekst: Ceciel de Bie en Reinoud Leenen 2015 © Foto’s: zie vermelding bij de foto’s; copyright overige foto’s Ceciel de Bie en Reinoud Leenen 2015 © Illustraties: Alex de Wolf 2015 © Illustraties blz. 21, 26, 63: Ceciel de Bie 2015 © Illustratie blz. 45: Reinoud Leenen 2015 © Omslagillustratie: Alice Hoogstad 2015 Vormgeving omslag: Petra Gerritsen Vormgeving binnenwerk: Annemieke Groenhuijzen © Deze uitgave: Uitgeverij Ploegsma bv, Amsterdam 2015 Alle rechten voorbehouden. We hebben getracht alle bronnen van het beeldmateriaal te achterhalen. Mocht u hierin een omissie zien, geeft u dit dan door aan de uitgeverij zodat dit bij een eventuele herdruk gecorrigeerd kan worden.
Ceciel de Bie
Glas Word een glasexpert!
Uitgeverij Ploegsma Amsterdam
inhoudsopgave
Inhoudsopgave 1
Glas is overal
5
2
De magie van glas 8
3
Bestaan er mensen zonder spiegelbeeld? 24
4
Scherven zijn superbelangrijk! 33
5
Een kijkje in de glasfabriek 36
6
Op de kermis 44
7
Het verborgen glas in de toverlantaarn 48
8
De studio van Arnout Visser 54
9
Met geslepen glas kun je vergroten, verkleinen en licht breken 56
10
Glaspaleizen 61
11
Het vuurgeheim ontrafeld door Bibi? 66
12
Zelf glasblazen 75
13
De natuur als inspiratiebron 78
14
Het Nationaal Glasmuseum in Leerdam 82
15
Glas in de toekomst 84
16
Geen dag meer zonder glas 86
17
Zelf maken en doen met glas 88
3
hoofdstuk 1
Glas is overal Waarom zou je een heel boek over glas gaan lezen? Het antwoord is simpel, je bent dagelijks omringd door glas. Sterker nog, er gaat geen dag voorbij dat je niet door glas heen kijkt, ook als je geen bril draagt. Ga maar eens bij jezelf na. En wist je dat glas bijna zo oud is als de aarde zelf ? Dit boek is een zoektocht naar de geheimen van glas. Je ontmoet verschillende mensen die met glas werken. Zij vertellen met veel vuur over hun beroep. Want glas is een supermateriaal. Er wordt van alles van gemaakt. Maar vooral kan glas heel betoverend zijn, dat zeggen ze allemaal! Ontdek wat jij magisch vindt aan glas. Begin eens met…
glas is overal
5
e Glas is overal!
…rond te snuffelen in je eigen huis. Open de ijskast. Er staat vast wel een glazen potje of een fles in het zijvak. Of kijk in het keukenkastje waar de drinkglazen staan. Misschien heeft je moeder een glazen vaas met een bos bloemen op tafel gezet en is het tafelblad ook van glas, of de lamp naast de bank. En wie weet heeft de voordeur een rond raampje, net zoals de wasmachine. Glas is overal. Maar dat geldt toch voor meer dingen, zul je meteen zeggen, zoals zand of schaduwen. Toch zijn er duizenden en duizenden jaren geweest dat mensen niet wisten hoe glas kon worden gemaakt. Wat ze wel kenden, was vulkanisch glas. Je begrijpt het al, de allereerste glasmakers op aarde waren de vulkanen!
hoofdstuk 1
Bij een vulkaanuitbarsting stroomt er lava naar buiten, dat is een hete vloeibare steenmassa. Soms zit in lava een stof die de eigenschappen van glas heeft. Dit lavaglas heet obsidiaan. Het heeft verschillende kleuren, van donkergroen tot diepzwart. Ook op de maan is glas aanwezig. In 1971 landde de bemande raket Apollo 14 op de maan. In de maanstenen die de astronauten meenamen naar de aarde, werd glas gevonden. Verschillende brokken obsidiaan d
7
Geslepen obsidiaan d foto: Geologisch Museum Hofland, laren
Natuurglas
glas is overal
De magie van glas Je hebt vast wel ergens knikkers in huis liggen. Hou eens een knikker omhoog in het licht. Zie je de zonnestralen weerkaatsen? De knikker lijkt opeens wel een edelsteen. Je ziet, glas en licht versterken elkaar. Ze zijn hele dikke maatjes. Denk ook eens aan een spiegelende discobal die een ruimte omtovert tot een heelal van lichtpuntjes. ‘Wauw!’ roept iedereen dan verrukt uit, ‘net een sterrenhemel!’ Of zonlicht dat door gekleurde glas-in-loodramen schijnt. Gekleurd glas kun je trouwens thuis zo maken. Hoe dan? Schenk wat limonade in een drinkglas, het liefst eentje met golfjes of ribbeltjes. Zet je glas op een plek waar licht schijnt. Zie je wat er gebeurt in de schaduw? Is dat niet magisch? Voordat we verder op zoek gaan naar glas in deze wereld, is het handig om te weten hoe glas gemaakt wordt.
hoofdstuk 2
de magie van glas
9
10
hoofdstuk 2
de magie van glas
Sinds wanneer kunnen mensen glas maken?
Plinius, een Romeinse geleerde, beweerde dat er 5000 jaar voor Christus (dat is dus 7000 jaar geleden!) een schip uit Phoenicië* volgeladen met sodablokken* onderweg was naar een grote handelsstad. De bemanning besloot te overnachten op een uitgestrekt zandstrand. Een grote ijzeren kookketel werd van het schip meegesjouwd, want er moest nog gegeten worden. Maar eenmaal op vaste bodem konden de zeelieden geen stenen vinden om de ketel op te zetten. ‘Dan nemen we toch wat sodablokken!’ riep een van de zee-
* Phoenicië is het huidige Libanon | * Soda is een soort zout
bonken. Zo gezegd zo gedaan. Nu kon er vuur onder de ketel gestookt worden. Na een lange dag varen had iedereen vreselijke trek gekregen. Er werd gelachen en gedronken en de scheepskok roerde nog eens flink door de pan, toen plots met gesis en gepruttel iets oranjes onder de ijzeren ketel vandaan stroomde. Tot ieders grote verbazing koelde deze stroperige smurrie af in een glanzende groene massa. Het vuur had het strandzand, de sodablokken en schelpen samengesmolten tot glas. Zo zou glas maken zijn ontdekt.
hoofdstuk 2
de magie van glas
11
Het verhaal klinkt als waar gebeurd maar we weten inmiddels dat een kampvuur nooit heter kan worden dan zo’n 900 graden Celsius*. Dat is niet genoeg, want het smeltpunt van glas ligt rond de 1500 graden Celsius! Wie als eerste het recept voor glas ontdekt heeft, blijft voor altijd een groot mysterie…
* Er zijn verschillende systemen om temperaturen te meten. Veel landen, waaronder Nederland, gebruiken het systeem van Celsius. Maar in Amerika bijvoorbeeld meten ze temperatuur volgens het systeem van Fahrenheit.
Donderstenen, glasbommen of woestijnglas Toch kan zand zonder soda en schelpen in één flits glas worden! En daar heb je geen toverstok voor nodig. Maar wat dan wel? Een flinke bliksemschicht! Die haalt temperaturen van rond de 3000 graden Celsius. Door blikseminslagen in zandbodems ontstaan holle glazen buisjes onder de grond doordat zandkorrels aan elkaar vast smelten. Die worden fulgurieten, bliksembuizen of donderstenen genoemd. In Nederland worden dagelijks fulgurieten gevonden. Er zit nog veel meer glas in het zand verborgen. In de Saharawoestijn heeft men ook stukken glas
Foto: Hans de Kruyk
dEen stuk fulguriet
gevonden. Sommige zijn zo groot als een voetbal. Ze noemen dit woestijnglas, maar eigenlijk is het buitenaards glas. Want ooit sloeg
12
hoofdstuk 2
de magie van glas
Foto: Hans de Kruyk
foto: Geologisch museum Hofland, Laren
e Woestijnglas
c Een glasbom uit Zuid-Duitsland van ongeveer 14 miljoen jaar oud
Moldaviet d
* Een meteoriet is een stukje steen of ijs dat door de ruimte zweeft. | * Verglazen betekent dat een materiaal door de hitte in iets glasachtigs verandert.
foto: Geologisch museum Hofland, Laren
Foto: shutterstock
er vanuit het heelal een meteoriet* in. De meteoriet spatte in ontelbaar veel stukjes uit elkaar. Daarbij kwam zo veel hitte vrij dat de stukjes meteoriet verglaasden*. De kleur van het glas varieert van een beetje grauw tot doorzichtig helder geel. Maar een meteoriet kan ook op steen inslaan. Door de hitte smelt het steen dan samen met de meteoriet, en dat bij elkaar wordt de lucht in geslingerd. In draaiende bewegingen vallen de stukken terug op aarde. Daardoor krijgen de stenen bijzondere vormen. Ze worden glasbommen en moldavieten genoemd. Maar een moldaviet is veel verder weggeslingerd dan een glasbom.
