Gezond musiceren. Gezondheidsaspecten voor orkestmusici, muziekpedagogen en studenten. Gezond musiceren 1

05618 opm binnenwerk

15-12-2006

09:38

Pagina 1

Gezond musiceren Gezondheidsaspecten voor orkestmusici, muziekpedagogen en studenten

Gezond musiceren

1


15-12-2006

09:38

Pagina 2

Colofon

Januari 2007 Deze uitgave is mogelijk gemaakt door: Stichting Arbopodium Contactorgaan Nederlandse Orkesten FNV-Kiem Nederlandse Toonkunstenaars Bond Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Gezond Musiceren is gebaseerd op de Duitse uitgave ‘Musikermedizin, Musikerarbeitsplätze’ uitgegeven door de Gesetzliche Unfallversicherung (GUV-I 8626). Tekstbewerking en eindredactie Mirjam Coronel-Timmermans, Orkest en Gehoor Redactie Hans Aerssens, Arbopodium Fred van Keulen, Arbopodium Nic van Son, Tekst & Project Communicatie Acompanía Foto’s Beschikbaar gesteld door de symfonieorkesten die zijn aangesloten bij het Contactorgaan Nederlandse Orkesten (CNO) De in dit boekje gebruikte foto’s zijn op willekeurige plaatsen en momenten geschoten en de op de foto’s afgebeelde personen staan dus in geen enkel verband met de tekst in deze brochure.

2

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 3

Colofon

Fotografie: Cover

Residentie Orkest Marius van Leeuwen

Pagina 7

Noord Nederlands Orkest Reyer Boxem

Pagina 10

Limburgs Symphonie Orkest FotoPersburo Widdershoven

Pagina 18

Residentie Orkest Marius van Leeuwen

Pagina 18

Metropole Orkest (blazers, behoeft geen naamsvermelding) en Residentie Orkest Marius van Leeuwen

Pagina 25


Pagina 29

Isja Nederbragt

Pagina 31

Koninklijk Concertgebouworkest Simon van Boxtel

Pagina 36

Noord Nederlands Orkest Peter Tahl

Pagina 38


Pagina 42


Pagina 44


Pagina 49


Pagina 50


Disclaimer Hoewel deze uitgave met de grootst mogelijke zorgvuldigheid is samengesteld, aanvaarden Arbopodium, Orkest & Gehoor noch de oorspronkelijke auteur enige aansprakelijkheid voor eventuele onjuiste gegevens, de mogelijke oorzaken en de mogelijke gevolgen daarvan.

Gezond musiceren

3


4

15-12-2006

Gezond musiceren

09:38

Pagina 4


15-12-2006

09:38

Pagina 5

Inhoud

Inhoud

pagina

Voorwoord ............................................................... 6 Goede conditie en bewuste ontspanning voorkomen overbelasting ............. 8 Geluid en gehoorschade ....................................... 9 Juist zitten en passende stoelen ....................... 19 Belichting, zien en bladmuziek ......................... 22 Klimaat .................................................................... 25 Irriterende stoffen ................................................ 28 Psychische aspecten van musiceren ................ 29 Ergonomie .............................................................. 32 Beroepsgerelateerde aandoeningen ............... 35 - Blazers ............................................................. 36 - Strijkers ........................................................... 42 - Toetsinstrumentalisten ................................. 47 - Tokkelinstrumentalisten en slagwerkers ............................................... 49 Verwijzingen en links .......................................... 51

Gezond musiceren

5


15-12-2006

09:38

Pagina 6

Voorwoord

Amsterdam, november 2006 Geachte lezer, Een aantal jaren geleden startten werknemers- en werkgeversverenigingen in de orkestensector en de podiumkunsten initiatieven om de arbeidsomstandigheden voor hun werknemers te optimaliseren. Dit leidde via een intensieve samenwerking met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid tot twee zogenaamde arbo-convenanten. Eén voor de instellingen in de podiumsector en één voor de professionele symfonieorkesten. Dit laatste convenant richtte zich specifiek op gehoorschade bij orkestmusici. Deze convenanten werden uitgevoerd door Arbopodium (podiumkunsten) en Orkest & Gehoor (orkesten). De podiumkunstinstellingen en de orkesten zélf hebben de afgelopen jaren geprobeerd hun arbo-beleid te verbeteren. Tijdens de uitvoering van de convenanten vergaarden wij veel praktische informatie over gezondheidsaspecten en arbeidsomstandigheden van podiumkunstenaars en orkestmusici. Deze informatie vindt u op de websites www.arbopodium.nl en www.orkestengehoor.nl. De Begeleidingscommissies van de convenanten vonden het zinvol dit boekje over gezondheidsaspecten van orkestmusici uit te geven. Veel musici krijgen in de loop der jaren last van beroepsmatige aandoeningen die soms leiden tot het moeten opgeven van het beroep. Ook relatief lichte klachten kunnen het musiceren belemmeren. Dit boekje legt uit hoe de musicus adequaat op beginnende symptomen kan reageren. U vindt daarom informatie over geluid, ergonomie, belichting, klimatologische en psychische aspecten. Tevens treft u per instrumentengroep relevante (medische) informatie aan. Schrikt u niet van de medische terminologie, dit was nodig vanwege de beschrijving van blessures e.d. Vooral ook praktische tips om die blessures te voorkomen en te behandelen staan erin.

6

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 7

Voorwoord

En de lijst van beroepsgerelateerde aandoeningen garandeert gelukkig niet dat musici die ook krijgen! Het is een handzaam naslagwerk geworden, gebaseerd op de Duitse uitgave ‘Musikermedizin, Musikerarbeitsplätze’ uitgegeven door de Gesetzliche Unfallversicherung. De symfonieorkesten die zijn aangesloten bij het Contactorgaan Nederlandse Orkesten ontvangen dit boekje ten behoeve van de verspreiding naar alle zittende en nieuwe musici. Wij danken de orkesten die de prachtige foto’s in dit boekje beschikbaar hebben gesteld.

Fred van Keulen

Mirjam Coronel-Timmermans

Interim-manager

coördinator

Arbopodium

Orkest & Gehoor

Gezond musiceren

7


15-12-2006

09:38

Pagina 8

Goede conditie en bewuste ontspanning voorkomen overbelasting

Al aan het einde van de 18e eeuw hiel-

Expertise

den artsen zich bezig met aandoenin-

Soms hebben huisartsen en specialisten

gen bij kunstenaars (Ramazzini). Kurt

niet voldoende ervaring om aandoenin-

Singer publiceerde in 1925 zijn boek

gen die samenhangen met het bespelen

"Die Berufskrankheiten der Musiker",

van muziekinstrumenten juist te diag-

dat nog steeds actueel is.

nosticeren en te behandelen. Meestal naar

kan dan de bedrijfsarts verder helpen.

beroepsaandoeningen bij kunstenaars

Ook in Nederland zijn er intussen

begon in de jaren 60 en 70 van de vorige

centra van expertise op het gebied

eeuw in Duitsland. Andere Europese

van blessures bij musici (zie ook

landen en de VS volgden. Het leverde

www.muziekenzorg.nl ).

Wetenschappelijk

onderzoek

aanbevelingen op voor preventieve gezondheidszorg en behandelen reva-

Ontspanning versus spanning

lidatiemethoden. Veel aandoeningen

Zorg voor voldoende ontspanning door

kan men tegenwoordig door passende

afwisseling van werk, pauzes en vol-

maatregelen voorkomen of, indien op

doende slaap. Ontspannende bezig-

tijd onderkend, met succes behandelen.

heden

en

ontspanningsoefeningen

compenseren de spanning van het Specifieke belasting

musiceren tijdens een concert. Warme

Als professioneel musicus bespeelt u

baden zijn nuttig bij houdingsvermoeid-

waarschijnlijk al vanaf zeer jonge leef-

heid en vooral bij pijn in het ondersteu-

tijd dagelijks uw instrument. U krijgt

nings- en bewegingsapparaat.

hierbij te maken met verschillende fysieke belastingen. Het musiceren

Preventieve controle

belast nu eenmaal specifieke organen.

Ook preventieve controles zijn raad-

Een goede persoonlijke conditie kan bij

zaam. Regelmatige gehoortests zijn

frequent musiceren overbelasting voor-

voor orkestmusici van groot belang. En

komen.

het gezichtsvermogen zou men eigenlijk na het 40e levensjaar om de drie

Duursport

jaar moeten controleren. Bij blazers kan

Om de algemene conditie op peil te

men door controle van de longfunctie

houden is een duursport zoals fietsen,

en het cardiovasculaire systeem (bloed-

hardlopen of zwemmen zinvol voor alle

druk en ECG) vroegtijdig aandoeningen

musici. Een goede conditie vermindert

opsporen.

nu

eenmaal

de

vatbaarheid

voor

beroepsgerelateerde aandoeningen.

8

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 9

Geluid en gehoorschade

Hoe werkt geluid?

dosis D = p*t. Lawaaidoofheid ontstaat

Muziek wordt meestal als aangenaam

als deze dosis te groot wordt. Dat bete-

ervaren. Maar om het juiste effect te

kent dat gehoorschade zowel van de

sorteren dient muziek in veel gevallen

geluidssterkte als van de blootstellings-

ook luid te klinken. Bovendien schrijft

duur afhangt. De blootstellingsduur

een componist voor hoe zacht of hoe

(tijd) is een lineaire grootheid. Dit bete-

luid zijn muziek moet worden gespeeld.

kent voor de geluidsdosis D het volgen-

Geluid omvat hoorbare trillingen (lucht-

de: halvering van de dosis kan bereikt

drukverschillen ten opzichte van de

worden door een halvering van de

atmosferische druk), die door de lucht

blootstellingsduur of door een halvering

(of een ander medium) worden voortge-

van de geluidssterkte, wat overeenkomt

plant. Ons oor zet deze trillingen om in

met een afname in geluidsniveau van

de sensatie van horen. Onze hersenen

3 dB.

scheiden dit na beoordeling uiteindelijk in aangename en onaangename sensa-

Gelijke geluidsdoses komen dus als

ties.

volgt tot stand:

Geluidsniveaus en dB

Geluidsniveau

De meetbare uitwerking van geluid op

87dB(A)

Blootstellingsduur 8 uren

het menselijk lichaam hangt sterk

90dB(A)

4 uren

samen met de geluidssterkte. De

93dB(A)

2 uren

geluidssterkte wordt uitgedrukt in

96dB(A)

1 uur

geluidsniveau, in decibel -dB. Het men-

99dB(A)

30 minuten

selijk oor heeft ongeveer een bereik van 0 dB (gehoorgrens) tot ongeveer 130/140

Het lichaam telt alle geluidssensaties

dB (pijngrens). Omdat het gehoor voor

op, een heel leven lang. Daarom is het

sommige tonen gevoeliger is dan voor

cruciaal rekening te houden met boven-

andere, wordt bij het meten met een

staande waarden.

decibelmeter vaak een frequentieafhankelijke weging toegepast, waarbij

Meer informatie over de werking van

het geluidsniveau wordt uitgedrukt in

het oor en de invloed van geluid op het

dB(A).

oor vindt u op www.orkestengehoor.nl.

Blootstellingsduur belangrijk Het geluidsniveau p vermenigvuldigd met de blootstellingsduur t heet geluids-

Gezond musiceren

9


15-12-2006

09:38

Pagina 10


(Inter)Nationale wetgeving Vanaf februari 2008 zijn werkgevers verplicht hun musici bij een gemiddeld dBbereik van 80 persoonlijke gehoorbeschermers aan te bieden. Bij 85 dB moet de werkgever zorgen dat de musici deze beschermers ook drágen. Ook moeten

werkgevers

geluidsniveaus

gaan beoordelen, eventueel meten en maatregelen nemen als duidelijk is - of verwacht wordt - dat geluidsniveaus te hoog worden. Tevens wordt van hen verwacht dat zij de ‘state of the art’ op het gebied van geluidsreductie/gehoorbescherming en andere maatregelen

10

bewaken. Zoals de huidige Arbowet

en is te downloaden op de website van

voorschrijft moet het risico bij de bron

het ‘Europees agentschap voor veilig-

aangepakt en weggehaald of tot een

heid en gezondheid op het werk’

minimum beperkt worden. Het reduce-

(http://osha.europa.eu/osha) of op de

ren van de risico’s moet op basis van

website www.orkestengehoor.nl. De

gangbare preventiemethoden gebeu-

bestaande

ren. Eerst wordt geprobeerd werk-

(Arbowet) is op bepaalde punten min-

methodes te veranderen. Bijvoorbeeld

stens even streng (zie voor de wetgeving

door

collectieve

ook de site www.orkestengehoor.nl of

beschermingsmiddelen. Wanneer dat

www.arbopodium.nl). * De Europese

onvoldoende oplossing biedt, worden

muziek- en entertainmentsector mag

persoonlijke gehoorbescherming, zoals

gebruik maken van een overgangstijd

oordoppen, toegepast. Bovenstaande

van twee jaren. Met ingang van 15

verplichtingen vloeien voort uit de

februari 2008 vallen dus ook musici

‘Richtlijn van het Europees Parlement

onder deze richtlijn. Ten behoeve van

en de Raad betreffende de minimum-

de implementatie van deze richtlijn

voorschriften inzake gezondheid en

maakt de EU een zogenaamde ‘Noise

veiligheid met betrekking tot de bloot-

Guideline’. Hierin staat gedetailleerde

stelling van werknemers aan de risico’s

informatie voor werkgevers en musici

van fysieke agentia (lawaai)’. Deze richt-

over maatregelen die zij kunnen nemen

lijn geldt voor alle werknemers (zie *!)

om aan de bovengenoemde richtlijn te

in alle EU-staten vanaf 15 februari 2006

voldoen.

te

kiezen

voor

Gezond musiceren

Nederlandse

wetgeving


15-12-2006

09:38

Pagina 11


Afstand ook bepalend

Geluidssterktes in het orkest alle

Voor orkestmusici is niet alleen het

muziekinstrumenten in een orkest ligt

directe geluid van het eigen instrument

boven 80 dB (bron: Rapport onderzoek

bepalend maar ook dat van de instru-

schadelijk geluid orkesten, Peutz &

menten in de omgeving. De geluidsin-

Associés, juni 2003, te downloaden vanaf

tensiteit neemt af met het kwadraat van

www.orkestengehoor.nl). Vooral (koper)-

de afstand tot de geluidsbron. Wanneer

blazers, slagwerkers en orkestleden die

men dus dicht op elkaar zit, wordt de

daarbij in de buurt zitten lopen risico.

afstand van het oor tot de instrumenten

Zij worden aan een gemiddelde dage-

in de omgeving kleiner. Dat verhoogt

lijkse geluidsdosis blootgesteld van

het geluidsniveau. Daarom zijn de

ruim boven de 80 dB. De blootstelling

omstandigheden in het orkest het

varieert per musicus en hangt onder

meest ongunstig wanneer de musici

andere af van het instrument dat een

dicht op elkaar zitten, zoals in de

musicus bespeelt én van de positie

orkestbak.

Het

geluidsniveau

van

bijna

die iemand heeft binnen de orkestopstelling.

instrument koper hoorns pauken slagwerk fluit/klarinet altviool (achter) hobo/fagot harp tweede viool (achter) cello (achter) cimbaal eerste viool (achter) cello (voor) altviool (voor) tweede viool (voor) eerste viool (voor) ARBO-norm:

gemiddelde dagelijkse blootstelling (dB) 88 88 85 85 84 84 83 82 82 82 81 81 80 80 80 79 80

bron: ‘Onderzoek schadelijk geluid orkesten’, Peutz & Associés, 2003’

Gezond musiceren

11


15-12-2006

09:38

Pagina 12


Geluid van het eigen instrument

Wat zijn de gevolgen?

Musici zijn zich minder bewust van het

Veel musici ondervinden de hogere

geluid van hun eigen instrument. Het

geluidsniveaus

geluid hiervan - ook tijdens het stude-

belastend. Anderen hebben klachten van

ren - is echter verantwoordelijk voor

voorbijgaande aard, zoals tijdelijk oor-

meer dan de helft van hun dagelijkse

suizen of tijdelijke vermindering van het

geluidsdosis. Daarnaast zijn de geluids-

gehoor. Maar gehoorschade kan zowel

sterktes bij het thuis studeren en lesge-

door samenspel als door het frequent

ven ook significant (zie hieronder de

individueel thuis oefenen optreden.

tabel).

Zweeds onderzoek onder orkestmusici

in

het

orkest

als

toont aan dat bijna vijfenzeventig proGeluidniveaus muziekinstrumenten

cent van de musici een afwijkend gehoor

‘forte’ bespeeld in een gestoffeerde

heeft (bron: K. Kähäri van het Linholmen

woonkamer

Development instituut, Göteborg, 2003).

Instrument dB (A) Blokfluit (sopraan) 80 Gitaar (akoestisch) 80 Viool 82 Cello 83 Contrabas 86 Hobo 88 Strijkkwartet 88 Dwarsfluit 90 Klarinet 91 Piano 92 Fagot 92 Hoorn 92 Tuba 92 Trombone 92 Trompet 95 Vleugel 96 Drumstel 102 Band (alg.dansmuziek) >105 Beatband (electr.versterkt) >110 Bron: Nederlandse Stichting Geluidshinder

12

Gezond musiceren

Door lichamelijke reacties kan lawaai ook nog eens hoge bloeddruk, aandoeningen van de spijsverteringsorganen en slaapstoornissen veroorzaken. Gehoorschade ontstaat sluipend Gehoorschade ontwikkelt zich meestal langzaam, vaak over een periode van tien jaren of meer. Een sluipend proces voor de musicus met veel consequenties. Musici met gehoorschade moeten zich in het orkest sterker concentreren dan hun collega’s zonder beschadigd gehoor. Veel musici ervaren deze verhoogde concentratie, gecombineerd met onzekerheid over de intonatie, als stressvol. Uiteindelijk kan arbeidsongeschiktheid al veroorzaakt worden door een lichte binnenoordoofheid in combinatie met tinnitus en/of de toestand na plotseling optredend gehoorverlies.


15-12-2006

09:38

Pagina 13


Hoe werkt het gehoor?

tot 20.000 (!) signalen per seconde door-

Ons gehoororgaan bestaat uit drie

geven aan de zenuwen. Zij zorgen ook

delen: het binnenoor, het middenoor en

voor het onderscheid tussen toonhoog-

het uitwendige oor. Daarvan zijn de

ten: haarcellen vooraan in het slakken-

gehoorschelpen (de ‘oren’) het meest

huis geven hoge tonen door aan de

opvallend. Ze functioneren als een soort

zenuwen, achteraan worden lage tonen

trechters die geluid opvangen. De tril-

doorgegeven. Via de gehoorzenuw

lingen die het geluid vormen, worden

belanden de elektrische signaaltjes in

vervolgens via de uitwendige gehoor-

de hersenen, waar ze worden verwerkt

gang geleid naar het trommelvlies. Dat

en waardoor we ons bewust worden van

vormt de scheiding tussen het uitwendi-

het geluid.

ge oor en het middenoor. Het middenoor bestaat uit de trommelholte en de

Botgeleiding

oortrompet. In de trommelholte bevin-

De geluidsgolven bereiken het binnen-

den zich de drie gehoorbeentjes: het

oor ook direct via de schedel, vooral via

bekende trio hamer, aambeeld en stijg-

het slaapbeen. Hierdoor kunnen we

beugel. Zij werken als een soort hef-

toch nog iets horen als het trommelvlies

boom die de kleine trillingsbewegingen

beschadigd raakt of als de gehoorgang

van het trommelvlies versterken. Deze

verstopt is. We spreken dan over de

trillingen worden overgebracht naar de

zogeheten botgeleiding.

hamer, die tegen het aambeeld slaat. Het aambeeld brengt op zijn beurt de

Wat is gehoorschade?

beweging over op de stijgbeugel die

Door regelmatige blootstelling aan

vastzit op een membraan, waarna de

geluiden boven de 80 dB riskeert een

beweging zich als een golf voortzet in de

musicus verschillende vormen van

vloeistof van het binnenoor.

gehoorschade. Soms gaat het om tijdelijke gehoorproblemen, vergelijkbaar

Het binnenoor omvat het slakkenhuis,

met het verschijnsel dat optreedt na

een labyrintische holle buis die met

een avondje disco: last hebben van ‘sui-

vloeistof is gevuld en waarin zich het

zende’ of ‘tuitende’ oren, waardoor men

orgaan van Corti bevindt. Dit orgaan is

een tijdje minder goed hoort. Dit feno-

cruciaal voor ons gehoor: in elk slak-

meen is het eerste teken dat er haarcel-

kenhuis zitten zo’n 20.000 haarcellen,

len in het slakkenhuis kapot zijn

die ervoor zorgen dat de trillingen van

gegaan. Net zoals graan kan knakken

de vloeistof worden omgezet in elektri-

door te harde wind, kunnen haarcellen

sche signaaltjes. Die haarcellen kunnen

breken door te hard geluid.

Gezond musiceren

13


15-12-2006

09:38

Pagina 14


Haarcellen in een gezond oor

Beschadigde haarcellen door te hard geluid

Wanneer dit gebeurt worden geluids-

kan ‘uitzetten’. In het ergste geval ver-

trillingen niet of onvoldoende omgezet

dwijnt het nooit uit het oor, ook ’s nachts

in elektrische signalen voor de gehoor-

niet.

zenuw en gaat het gehoor achteruit. Als te hard lawaai schade aanricht in het

Hyperacusis

oor dan is dat meestal definitief.

Een sterk verhoogde gevoeligheid van

Eenmaal beschadigd kunnen de tere

de oren voor (scherpe) geluiden. Die

haarcellen in het binnenoor zich name-

klinken hinderlijk hard omdat de pijn-

lijk

herstellen.

grens voor hard geluid aanzienlijk lager

Reparatie van haarcellen via een chi-

ligt. In een gezond oor ligt die grens tus-

rurgische ingreep is eveneens onmoge-

sen de 130 en 140 decibel, maar bij men-

lijk omdat ze daar veel te minuscuul

sen met hyperacusis kan dat teruglopen

voor zijn.

tot 80 à 90 decibel. Daardoor klinken

niet

of

nauwelijks

geluiden die een gezond persoon ‘norWelke vormen van gehoorschade zijn

maal’ vindt voor een hyperacusis-pati-

er?

ënt pijnlijk hard.

Naast een gehoorverlies kennen wij nog vier andere vormen van gehoorschade.

Diplacusis Met het linkeroor worden toonhoogtes

14

Tinnitus ofwel oorsuizen

anders waargenomen dan met het rech-

Geluid wordt gehoord (bijvoorbeeld

teroor. De tonen worden ‘verkeerd’

gepiep, gefluit of gebrom) dat niet

geïnterpreteerd. Bij langdurige bloot-

afkomstig is van de omgeving, maar dat

stelling aan te hard geluid verslechtert

in het oor zélf ontstaat. Het vervelendste

in eerste instantie de waarneming van

van tinnitus is dat men dit geluid niet

hoge tonen. Dit komt doordat in het

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 15


slakkenhuis de meeste energie (of

Beschermende maatregelen

beter: de sterkste geluidstrillingen)

Er zijn maatregelen die orkesten vrij

vooraan in dit labyrint binnenkomt. Dat

eenvoudig kunnen nemen:

is precies de plek waar de haarcellen

- het aantal luide stukken iets

liggen die voor de verwerking van hoge tonen zorgen. De haarcellen die de lage tonen verwerken liggen dieper in het slakkenhuis en zijn daardoor beter beschermd tegen sterke trillingen. Voor alle duidelijkheid: het is dus niet zo dat de toonhoogte van het geluid dat

verminderen; - ‘lichter’ repertoire kiezen voor kleinere concertzalen; - waar mogelijk kiezen voor groepsrepetities; - stimuleren van correct gebruik van geluidsschermen en oordoppen.

gehoorschade veroorzaakt overeen-

Er is niet één duidelijke oplossing of

komt met het slechter horen van die-

maatregel die het ontstaan van gehoor-

zelfde tonen.

schade kan beperken of voorkomen. Toepassen van verschillende maatrege-

Distortie

len tegelijkertijd geeft het meeste effect.

Tijdelijk of blijvend worden geluiden

Kijk ook op www.orkestengehoor.nl

vervormd waargenomen.

voor meer informatie.

Het wordt ook wel het ‘cocktailpartyeffect’ genoemd. Het is een sterk

Concertzaal of studeerruimte thuis

verschillende gevoeligheid tussen het

Bewezen is dat het geluidsniveau ver-

linker- en rechteroor, waardoor in ruim-

mindert als men orkestbakken en zalen

tes met achtergrondgeluid specifieke

bouwakoestisch goed inricht. De klank

geluiden

worden

wordt beter, ook voor het publiek.

onderscheiden. In het normale sociale

Dergelijke omvangrijke maatregelen

verkeer kan dat al heel lastig zijn omdat

zijn uiteraard alleen bij nieuwbouw of

het moeilijk wordt om een gesprek

grotere

goed te volgen. Voor orkestmusici is dit

Geluidsabsorberende bekleding van

fenomeen

problematisch.

orkestzalen vermindert het reflecte-

Instrumenten van andere orkestleden

rend geluid van de wanden, maar beïn-

hoort men minder goed, waardoor het

vloedt niet het directe geluid van de

samenspel

eigen of naburige instrumenten. Wel

moeilijk

bemoeilijkt.

kunnen

helemaal

vanzelfsprekend

wordt

verbouwingen

mogelijk.

kan men eenvoudig en zonder esthetische

klachten

geluidsabsorberende

bekleding aanbrengen in repetitie- en inspeelruimtes én thuis in de studeerruimte!

Gezond musiceren

15


15-12-2006

09:38

Pagina 16


Geluidschermen Stoelen kan men voorzien van kunststofschermen aan de rugleuning maar er zijn ook vrijstaande schermen te koop. Deze schermen dempen het geluid van naburige instrumenten met 3 dB, in de hoge frequenties zelfs tot 18 dB. Over veel geluidsschermen zijn de meningen verdeeld omdat ze geluid reflecteren naar de voortbrenger van het geluid. Er wordt echter veel verwacht van nieuwe schermen die gemaakt zijn van het materiaal ‘microsorber’, een zeer dun vliesachtig - doorschijnend - materiaal met een dempende werking en een minimale reflectie naar de voortbrenger van het geluid. Alternatieve orkestopstellingen De klassieke orkestopstelling, waarbij de plaatsen naar achteren slechts ca 40 cm hoger liggen, is eigenlijk ongunstig. Hier bevinden zich immers de trechters van de blazers en het slagwerk direct achter de oren van de overige musici. Bij een substantieel verhoogde opstelling van blazers en slagwerk (ca. 1,5 meter hoger) voorkomt men dit en gaat het geluid over de hoofden heen (effect van ca. 6 dB-reductie). Omdat ook de klankbalans wijzigt, is het zinvol een tijd

orkest bestaan aanzienlijke verschillen

te wennen aan een dergelijke alterna-

in geluidsbelasting. Dit speelt vooral bij

tieve opstelling.

de strijkersgroepen: de achterste strijkers zitten in een luidere omgeving dan

16

Roulatie binnen strijkersgroepen

de voorste. Een roulatiesysteem binnen

Binnen de instrumentgroepen van een

een (strijkers)groep kan een oplossing

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 17


vormen. Door regelmatig letterlijk van

De ingreep van een otoplastiek in het

plaats te wisselen wordt de geluidsbe-

klankbeeld is veel geringer dan een ver-

lasting eerlijk verdeeld.

andering in het klankbeeld door een gehoorbeschadiging als mogelijk gevolg

Individuele gehoorbeschermers

van het niet gebruiken van een oto-

Omdat bovengenoemde maatregelen

plastiek. Het verschil bestaat daarin, dat

meestal niet voldoende zijn, kan men

u langzaam went aan de beginnende

individuele gehoorbeschermers gebrui-

gehoorbeschadiging en u er zich pas

ken. De ‘klassieke’ gehoorbeschermers,

van bewust wordt als er al behoorlijke

zoals oordoppen met beugels, bezitten

veranderingen opgetreden zijn. Met de

een sterk geluiddempende werking.

otoplastiek hoort u direct het - veel klei-

Maar voor het musiceren zijn ze niet

nere - verschil. Niet iedere otoplastiek

geschikt. Ze beïnvloeden verschillend

heeft een goede, praktisch lineaire fre-

de hoge en lage frequenties, vervormen

quentiekarakteristiek. Let daarom goed

de klank en daardoor het samenspel.

op deze eigenschap bij de aanschaf. Niet-lineaire geluiddemping door onge-

Sinds enkele jaren zijn zogeheten ‘oto-

schikte gehoorbeschermers en gehoor-

plastieken’ verkrijgbaar. Deze gehoor-

verlies lijken sterk op elkaar, alleen is

beschermers zijn gevormd naar de

het gehoorverlies niet meer terug te

individuele vorm van de gehoorgang en

draaien.

dempen alle frequenties praktisch gelijk.

Tegenwoordig worden ook elektroakoestische gehoorbeschermers aangeboden, ook wel ‘intelligente’ gehoorbescherming

genoemd.

Daarmee

bereikt u een effectieve geluiddemping in combinatie met getrouwe geluidsweergave. Naar keuze kan u de programmering

veranderen

en

zo

bijvoorbeeld impulslawaai reduceren. Deze apparaten zijn nog volop in ontwikkeling en worden vooral binnen de pop- en jazz-wereld gebruikt.

Gezond musiceren

17


15-12-2006

09:38

Pagina 18


Omdat het dragen van gehoorbescherming in het begin het samenspel bemoeilijkt, is het zinvol een gewenningsperiode in te lassen. Ook is het goed als studenten al op de muziekschool en het conservatorium aan gehoorbescherming wennen. Gehooronderzoek/ audiometrie Regelmatige controle van het gehoor door een audioloog maakt het mogelijk de ontwikkeling van uw gehoor te volgen. Het is voor het toepassen van de juiste gehoorbeschermer en voor de preventie van gehoorbeschadiging van belang. Geluidbewust dirigeren Tot slot kan de orkestdirectie de dirigent wijzen op de wettelijke verantwoordelijkheid van de orkestwerkgever om te werken aan gehoorbehoud. De directie zou de dirigent kunnen vragen geluidsbewust te dirigeren. Bijvoorbeeld door zachter te laten spelen daar waar mogelijk en door groepsrepetities in te lassen.

Een vergelijking levert op: ‘Klassieke’ Oordoppen Hoorsensatie zachter, maar vervormd al naar gelang frequentie Otoplastiek Hoorsensatie zachter, voor alle frequenties gelijk Slechthorendheid Hoorsensatie zachter, vervormd al naar gelang frequentie

18

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 19

Juist zitten en passende stoelen

Veel musici spelen zittend. Het is daar-

Door te zitten op de achterkant van

om handig om te weten hoe u dat het

de zitting neemt de ruggengraat een

beste kunt doen.

gunstiger vorm aan omdat deze over de gehele lengte door de rugleuning

De ruggengraat

ondersteund kan worden.

Voor de mens is de houding bij het rechtop lopen en staan de beste; zitten

Wat kunnen de gevolgen van slecht zit-

is qua houding een stuk problemati-

ten zijn?

scher. De meeste mensen zitten alleen

Een kromme zithouding veroorzaakt

op de voorkant van een stoelzitting.

een ongunstige kanteling van de len-

Deze houding zorgt meestal voor een

denwervels. Bij het rechtop staan (en

ongunstige kromming van de ruggen-

natuurlijk ook bij het liggen) belast u de

graat en voor het bekkengebied.

tussenwervelschijven het minst. Verder leidt te weinig beweging tussendoor tot slechte voeding van de tussenwervelschijven. Een juiste doorbloeding daarvan vindt alleen plaats wanneer ze afwisselend belast en ontlast worden. Zo’n pompmechanisme treedt bijvoorbeeld op bij het lopen. Verslapte ongetrainde rugspieren (door langdurig

Beter niet zitten op de voorkant van de

zitten) kunnen de ruggengraat niet

zitting

voldoende

ondersteunen.

Onjuiste

belasting van de tussenwervelschijven Beter is het naar achteren te schuiven

en van de rug- en buikspieren gaat

zodat de rug de leuning raakt.

soms gepaard met rugpijn en veranderingen in de botstructuur van de wervels. Extreem langdurig zitten kan ook leiden tot afvlakking van het middenrif. Dit vermindert weer het maximale ademvolume.

Zithouding op de achterkant van de zitting

Gezond musiceren

19


15-12-2006

09:38

Pagina 20


De juiste stoel

de schoudergordel (speelt vooral bij

Voor de orkeststoel gelden dezelfde

toetsinstrumentalisten). U moet de

eisen die ook aan een bureaustoel wor-

onderarmen eigenlijk horizontaal kun-

den gesteld. De speelhoudingen die de

nen houden. Is dit niet het geval, dan

verschillende instrumenten vragen,

leidt dit tot een onjuiste belasting van de

maken het moeilijk een stoel voor alle

handgewrichten en tot een onnodig

doelen te construeren. Wel bestaan er

sterk vooroverbuigen van het lichaam.

speciale vormen voor afzonderlijke

Ofwel de schouders moeten opgetrok-

instrumenten.

ken worden en de bovenarmen moeten

Kleinere mensen moeten bij het zitten

zijwaarts van het lichaam weggestrekt

de voeten plat op de vloer kunnen

worden. Een te lage instelling van de zit-

plaatsen. Langere mensen moeten hun

hoogte leidt tot het knikken van de

bovenbenen zoveel mogelijk op de zit-

strekspieren van de onderarm; dit kan

ting kunnen laten rusten (de afbeelding

bijdragen tot het ontstaan van een zoge-

toont de ongunstige, tegenovergestelde

naamde tenniselleboog. De zitdiepte, de

effecten).

afstand tussen de voorkant van de rugleuning en die van de stoelzitting, mag niet te groot zijn. Anders raken de knieholtes al de zitting, terwijl de rug nog niet de leuning raakt. Een rugleuning heeft alleen nut wanneer makkelijk met de rug daartegen geleund kan worden. Gebruikt u de hele stoelzitting, dan wordt de rug ondersteund en rust het gewicht gelijkmatig op de bovenbenen.

Ongunstige houdingen vanwege zithoogte en lengte van het onderbeen Een verkeerde zithoogte kan bloedophoping in de benen veroorzaken. De juiste balans tussen zithoogte en werkhoogte is van belang bij de belasting van

20

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 21


Eisen aan de stoelen

Verder moet een zitting stevig zijn en

Instelbare hoogte: de hoogteverstelling

niet aan de voorkant in het been druk-

is vanwege de eis van stapelbaarheid

ken. De zitting moet dus afgerond zijn

voor stoelen die op het podium of in de

en bekleed zijn met materiaal dat

orkestbak gebruikt worden niet moge-

afvoer van warmte en vocht toelaat.

lijk. Beter is daarom twee typen stapel-

Tenslotte mogen rug- en armleuningen

bare stoelen met vaste zithoogtes van 47

uiteraard de bewegingsvrijheid van de

cm resp. 51 cm te gebruiken. Voor klei-

armen niet beperken.

nere repetitieruimtes en thuis zijn bureaustoelen met traploze hoogtever-

Wat kunt u nog meer doen voor uw rug?

stelling tussen 43-55 cm reëler. Deze

Vanwege

stoelen moeten ook op de lichaamsleng-

gecombineerd met het gebrek aan

te ingesteld kunnen worden en de

beweging, bestaat er eigenlijk geen

zitdiepte moet 40 cm bedragen en even-

stoel waar u urenlang zorgeloos op kan

tueel verstelbaar zijn. Stoelen moeten

zitten. Maar als alle technische moge-

horizontale of eventueel naar voren

lijkheden uitgeput zijn, resteren nog

licht

hebben.

altijd persoonlijke maatregelen om de

Aflopende zittingen zorgen voor een

door het zitten verslapte spieren te

gunstige houding van de ruggengraat

trainen. Dus werken aan de algemene

die lijkt op de houding die wordt aan-

conditie en regelmatig oefenen om de

genomen bij het staan en lopen. Bij

rugspieren te trainen. In feite zou u elke

stapelbare stoelen helpen daarom wig-

mogelijkheid om te bewegen moeten

vormige kussens.

benutten.

aflopende

zittingen

de

eenzijdige

belasting,

Een aflopende zitting is beter

Gezond musiceren

21


15-12-2006

09:38

Pagina 22

Belichting, zien en bladmuziek

Juiste belichting

zijn dan de omgeving, ontstaat er

Een goede belichting is een lichtsterkte

strooilicht in hoornvlies, lens en glas-

van minstens 300 Lux. Beter nog is 500

lichaam van het oog. U ziet dan minder duidelijk.

Lux, een norm die ook voor werkplekken in kantoren geldt. In de repetitie-

●

reflectie en weerspiegeling op bijv. de

ruimte en bij concerten op het podium

bladmuziek, de zogeheten indirecte

is dit technisch haalbaar. Als lichtkleur

verblinding stoort de waarneming en

van de TL-buizen is ‘neutraal-wit’ goed. Er is niets tegen het gebruik van gloei-

vermindert het contrast. ●

ongelijkmatige lichtsterktes op de

lampen met een hoger aandeel rood.

bladmuziek en tussen bladmuziek en

Als hier en daar gloeilampen gebruikt

omgeving. De grootste en de kleinste

worden, moeten de TL-buizen wel de

helderheid op de bladmuziek mogen

lichtkleur ‘warm-wit’ hebben om meng-

hooguit een factor 3 verschillen

licht te vermijden. In de open lucht

(gelijkmatige belichting van de lesse-

leveren

geen

naar). Bij gebruik van werkplekbe-

problemen op, omdat het oog zich aan-

lichting op de lessenaar treedt een

past aan de grotere hoeveelheid licht.

verlies in lichtsterkte van boven naar

hogere

lichtsterkten

beneden op. Speciale armaturen en Slechte belichting

gloeilampen kunnen dit beperken.

Een slechte belichting en slecht gedruk-

Tussen bladmuziek en omgeving

te bladmuziek kan het musiceren

mag het verschil in lichtsterkte niet

belemmeren omdat dit het lezen van de

groter zijn dan een factor 10, anders

noten onmogelijk maakt. De kenmer-

kan het oog het verschil niet meer

ken van slechte belichting zijn:

compenseren.

●

●

geringe lichtsterkte; het oog is weliswaar zeer goed in staat zich aan te

Licht bij oudere musici

passen, en kan ongeveer tot het 45e

Bij het ouder worden neemt het vermo-

levensjaar nog redelijk goed compen-

gen om op verschillende afstanden

seren voor geringe lichtsterkte.

scherp te zien (accommodatiebreedte)

directe verblinding door bijv. schijn-

af. Dit gebeurt eveneens met het aan-

werpers; dit stoort meestal meer dan

passingsvermogen

te geringe lichtsterkte, maar men

lichtsterkten en de lichtgevoeligheid

onderkent het vaak niet als oorzaak

van de receptoren in het oog. De

van slecht zien. Als afzonderlijke

behoefte aan licht neemt daarmee toe.

delen van het beeld (bijvoorbeeld schijnwerpers) duidelijk helderder

22

Gezond musiceren

voor

wisselende


15-12-2006

09:38

Pagina 23


Bladmuziek Vaak voorkomende problemen met bladmuziek kan men met de onderstaande checklijst opsporen. Deze lijst is overgenomen van de ‘Deutsche Orchestervereinigung e.V. Hamburg’ die criteria heeft opgesteld waaraan bladmuziek voor orkesten moet voldoen.

Checklijst voor weergave van de noten op bladmuziek Is de opmaak zo groot, dat u de noten kunt lezen op de afstand die voor uw instrument gebruikelijk is? (Folio en Bachformaat (27 bij 36 cm) zijn beter dan DIN A4) Is de bladmuziek in positief gedrukt? (Donkere tekens op licht papier!) Is de voortekening in verhouding tot de noten groot genoeg? (Vaak worden de voortekens niet duidelijk genoeg gedrukt, zodat ze niet te onderscheiden zijn.) Is de gebruikte drukinkt werkelijk zwart? (Bij lichtpauzes wordt het contrast vaak te klein) Is wit, of beter nog, licht getint papier gebruikt? (Licht getint papier vermindert het contrast een beetje, en draagt bij tot betere leesbaarheid.) Zijn mat papier en matte drukinkt gebruikt? (Glanzend papier en glanzende drukinkt leiden tot verblinding.) Lopen de notenlijnen en/of notenbalken in elkaar over bij zestiende noten? (Deze zogeheten confluentie treedt bijvoorbeeld op bij kopieën) Ontbreken lijnen, omdat bij het kopiëren een te groot contrast gebruikt werd? (Verdwijnen van dunne lijntjes van voortekening en notenstokken bij een overigens goede drukkwaliteit.)

Gezond musiceren

23


15-12-2006

09:38

Pagina 24


Aan de ogen van orkestmusici wordt

natuurlijk ook tot andere klachten.

veel gevraagd:

Belangrijk is binoculair zien. Als dit ver-

- veel wisselen van de kijkrichting tus-

stoord is, kan het dubbelzien ontstaan.

sen dichtbij en ver (accommodatie);

Afwijking in de stand van de ogen

- veel aanpassen aan de helderheid

kunnen gecorrigeerd worden met aan-

(adaptatie);

gepaste brillen. Ook kunt u speciale

- veel zoekbewegingen met de ogen;

brillen voor verschillende afstanden

- storende invloeden (weerspiegeling,

gebruiken. Een contrabassist kan bij-

verblinding, slechte leesbaarheid van

voorbeeld een bril gebruiken met een

tekens);

positieve lens voor een afstand van 100

- de afstand tussen oog en bladmuziek wijkt vaak af van de standaard

cm en een negatieve lens in hetzelfde glas.

afstand van 50 cm, zoals aanbevolen voor beeldschermwerk. Gevolgen van slechte belichting en

Traditionele brillen

Speciale bril voor orkestmusici

Positieve lens onderin kleiner dan negatieve lens bovenin

Bovenste negatieve lens kleiner dan positieve lens

matige kwaliteit bladmuziek Het is niet bewezen dat een te lage lichtsterkte de ogen beschadigt. Of u last heeft van de belichting hangt af van de inrichting van uw werkplek, de kwaliteit van de bladmuziek en van uw gezichtsvermogen. Bladmuziek lezen onder minder goede omstandigheden vergroot het risico op pijnlijke, brandende en rode ogen, dubbelzien, verminderde gezichtsscherpte en hoofdpijn. Meestal

Speciale bifocale lenzen met een klei-

liggen de oorzaken in onvoldoende

nere negatieve lens boven in het glas

gecorrigeerd gezichtsvermogen (bril of

kunnen na een blik op de dirigent het

contactlenzen) in combinatie met ver-

vinden van de actuele passage verge-

moeide oogspieren.

makkelijken. Dit is ook aan te bevelen bij oudziendheid, dat vanaf 45 jaar

Wat kunt u zelf doen bij het kijken?

optreedt. Verder is het zinvol uw

Als uw gezichtsvermogen niet afdoende

gezichtsvermogen regelmatig te laten

gecorrigeerd wordt, bemoeilijkt het

controleren.

onnodig het musiceren en leidt dit

24

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 25

Klimaat op de werkplek

De oppervlaktetemperatuur van ons

Luchttemperatuur

lichaam staat in directe relatie tot het

De luchttemperatuur kan voor zittende

omgevingsklimaat. Hieraan kunnen we

arbeid of arbeid met lichte lichamelijke

ons nooit volledig onttrekken. De

inspanning het beste tenminste 20°C

binnentemperatuur van ons lichaam

bedragen. Voor arbeid met middelmati-

wordt circa 37°C gehouden. Als dit

ge lichamelijke inspanning moet de

zoveel mogelijk constant blijft, voelen

temperatuur minstens 19°C zijn.

we ons het meest behaaglijk. Alleen bij een lichaamstemperatuur tussen 35°C

Luchtvochtigheid

tot 40°C kunnen wij leven. Ons presta-

Onze lichaamstemperatuur kunnen we

tievermogen tolereert echter veel min-

het best verlagen via het verdampen

der afwijkingen van de gemiddelde

van zweet. Als een hoge luchtvochtig-

temperatuur. De temperatuur, lucht-

heid dit bemoeilijkt ervaren we het kli-

vochtigheid, luchtbeweging en de tem-

maat als drukkend. In ruimtes met een

peratuur van de vlakken die onze ruim-

te lage luchtvochtigheid kunnen de

te begrenzen zijn alle vier van invloed

slijmvliezen

op ons welbevinden.

instrumenten trouwens. De relatieve

uitdrogen,

evenals

de

Gezond musiceren

25


15-12-2006

09:38

Pagina 26


luchtvochtigheid is eenvoudig te contro-

zijn. De remedie is regelmatig kort te

leren en ligt bij voorkeur tussen 35 en 60

ventileren. In zeer hoge ruimtes zoals

procent.

concertzalen en in de orkestbak ontstaat een natuurlijke luchtcirculatie die

Luchtbeweging/ tocht

als tocht ervaren wordt.

U heeft vast wel eens een aangenaam

Ventilatietechnieken kunnen dit effect

koele ventilator of een vervelende tocht

vermijden. Koude muren, vloeren en

ervaren. Hieraan heeft u kunnen mer-

plafonds ontstaan in ruimtes die gedu-

ken hoe groot de invloed van de lucht-

rende langere tijd niet verwarmd zijn.

beweging kan zijn. Normaal gesproken

Het zijn vaak de niet herkende oorza-

mag de luchtsnelheid niet hoger zijn

ken van een onaangenaam klimaat.

dan 0,1 m/s. Kwaliteit van de lucht Temperatuur van ruimtebegrenzers

In afgesloten ruimtes hoopt zich de door

(muren, vloeren e.d.)

mensen uitgeademd kooldioxide CO2

Te koude vloeren of vloeren (eventueel

op. Vanaf een zekere CO2-concentratie

ook stoelzittingen) met een te hoge

in de uitgeademde lucht treedt een dui-

warmteafleiding

delijke vermoeidheid op.

veroorzaken

een

onaangenaam klimaat. Minder bekend

Aangezien repetitieruimtes vaak nogal

is de invloed van de oppervlaktetempe-

klein zijn, komen daar snel hoge CO2-

ratuur van de wanden van een ruimte.

concentraties voor. Daarnaast moet ook

Te koude oppervlaktes kunnen niet

nog de door het lichaam afgegeven

door de luchttemperatuur gecompen-

warmte (180 Watt/musicus, ofwel 9 kW

seerd worden.

bij 50 musici) afgevoerd worden. Frisse lucht moet bij voorkeur via een ventila-

26

Omstandigheden in het orkest

tiesysteem of via open vensters binnen-

In de vaak gebruikte repetitie- en con-

komen. Maar het openen van vensters

certruimtes mogen ideale temperatu-

is niet altijd toereikend. Door de lage

ren verwacht worden. Temperaturen

luchtvochtigheid in de winter bijvoor-

die met de huidige moderne verwar-

beeld is deze manier van ventileren niet

mingsinstallaties makkelijk te bereiken

altijd mogelijk. Ook kunnen bij onver-

zijn. Een avondconcert in de open lucht

mijdelijke wisselingen in temperatuur

of een concert in een kerk vraagt uw

en luchtvochtigheid de instrumenten

voorbereiding op lagere temperaturen.

niet meer ‘meedoen’. In Duitsland

In ruimtes die voortdurend verwarmd

wordt voor de kleinst mogelijke oefen-

worden kan de luchtvochtigheid te laag

ruimte een bewegingsoppervlak per

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 27


musicus van 1,3 m2 verondersteld. Met

nen dunne vingerloze handschoenen

het noodzakelijke loopoppervlak erbij

gebruikt worden.

gerekend, komt men op ongeveer 2 m2

Opwarm- en strekoefeningen werken

per persoon. En bij een plafondhoogte

preventief tegen klimaatgebonden pro-

van 4 m een volume per musicus van

blemen die bij optredens in de open

8m.

lucht of in weinig gebruikte ruimtes niet

3

altijd kunnen worden vermeden. Wat kunnen de gevolgen van een ‘slecht’ klimaat zijn? Te koude ruimtes of spelen in de (te koude) open lucht kan de coördinatie van de bewegingen verstoren. Vooral lage temperaturen en hoge luchtsnelheden kunnen verkoudheden en blessures van spieren en pezen veroorzaken. Te hóge temperaturen in de ruimtes werken ook niet bevorderlijk. Toneel- en concertruimtes zijn vaak hoog. In zulke hoge ruimtes ontstaat een natuurlijke luchtcirculatie

die

men

als

tocht

ervaart. Met ventilatietechnieken kan men dit effect vermijden. Wat kunt u zelf doen in verschillende klimatologische omstandigheden? Ieder mens is anders en dat geldt ook bij het ervaren van temperaturen. Wat de één lekker vindt, noemt de ander fris. Dat vraagt bij specifieke situaties om kleding, aangepast aan het eigen comfort en aan de condities van de ruimte waar gewerkt wordt. Bij concerten in kerken of in de open lucht bijvoorbeeld hoog gesloten kleding en lange mouwen. In de orkestbak kun-

Gezond musiceren

27


15-12-2006

09:38

Pagina 28

Irriterende stoffen

Stankoverlast

Houtconserveermiddelen

In nieuwbouw of gerenoveerde ruimtes

Vakkundig uitgevoerde houtconserve-

kan bijvoorbeeld stankoverlast ont-

ring, die men vooral bij orgels inciden-

staan. Deze overlast kan afkomstig zijn

teel uitvoert, hebben geen nadelige

van verf, nieuwe vloerbedekking of

uitwerking op uw gezondheid. Mocht er

meubels. Ook als bij de planning niet

toch na een behandeling stankoverlast

alformaldehyde-vrij materiaal uitge-

optreden of zich kristallen vormen op

zocht is, kan overlast optreden. Over

de behandelde delen (die als stof in de

het algemeen neemt de overlast na een

luchtwegen terecht kunnen komen),

aantal weken af. Regelmatig ventileren

dan wordt het tijd een echte vakman te

brengt meestal al verlichting.

consulteren.

Hars, nikkel en edelhout Allergieën tegen hars en nikkel, eventueel in instrumenten aanwezig, kunnen ook een rol spelen. Heel zeldzaam zijn allergische reacties op edele houtsoorten door huidcontact. Bij allergische reacties op hars en edele houtsoorten helpt eigenlijk maar één maatregel: het materiaal dat deze reactie oproept vermijden. Nikkelallergie kan bestreden worden door een bekleding van kunststof op de betreffende metalen delen aan te brengen of deze te vergulden.

28

Gezond musiceren


15-12-2006

09:38

Pagina 29

Psychische aspecten van musiceren

Intellectueel werk en dus ook professio-

op muziek, instrument en dirigent is

neel musiceren kenmerkt zich door

typisch voor het beroep van musicus. De

opname, verwerking en doorgeven van

druk om juiste beslissingen te nemen

informatie. Dit denkproces wordt beïn-

(op tijd ‘inzetten’, vooral bij solistische

vloed door kennis, ervaringen, geestelij-

passages)

ke levendigheid en het vermogen om de

Monotonie kan ontstaan als u tijdens

essentie te identificeren en te formule-

een uitvoering lange tijd niet hoeft te

ren.

spelen. Het individueel oefenen en het

Omstandigheden in het orkest

onregelmatige dagschema van artistie-

Bij professioneel musiceren spelen fac-

ke activiteiten kunnen verminderde

toren als continue concentratie, druk

sociale contacten veroorzaken.

speelt

een

grote

rol.

om beslissingen te nemen, monotonie en gebrek aan sociaal contact mee. Dit

Psychosociale aspecten

kan stress en fysiologische reacties

Vaak beginnen musici vroeg met hun

geven, die u niet altijd als negatief hoeft

muzikale opleiding en functioneren zij

te ervaren! Een continue concentratie

hierin (en later in het beroep) zeer

Gezond musiceren

29


15-12-2006

09:38

Pagina 30


individueel. Dit vergroot de kans dat

Plankenkoorts

men zich fixeert op bepaalde personen

Plankenkoorts is een reactie op de

en men moeite heeft in groepen te func-

stress die ontstaat bij hoge verwachtin-

tioneren. Hoge eisen, zowel van zichzelf

gen met als gevolg een verhoogd adre-

als van anderen (docenten en ouders,

nalineniveau. Aan de ene kant is dat

dirigenten en collega’s), kunnen mee-

een vereiste voor prestaties op hoog

helpen bij het ontstaan van stressreac-

niveau, aan de andere kant brengt het

ties. Het veel in de schijnwerpers staan,

een risico met zich mee op passieve of

met media te maken hebben (positieve

juist hyperactieve reacties in het spel.

en negatieve kritiek), en de concurrentie in het beroep: het zijn allemaal factoren

Wat kunt u zelf doen?

die kunnen bijdragen tot psychosociale

Zorg voor voldoende ontspanning door

belasting.

afwisseling van de werkzaamheden, pauzes en voldoende slaap.

Wat kunnen de gevolgen zijn?

Ontspannende bezigheden (ook gewoon wandelen) en ontspanningsoefeningen

Vermoeidheid

zijn een goed hulpmiddel bij het ver-

Zowel te veel als te weinig werk leidt tot

werken van de stress. Alleen pauzes

voortijdige vermoeidheid.

van meer dan vijf minuten dragen bij het fysieke deel van het musiceren bij

Stress

tot ontspanning. Het ontspannende

Stress is het natuurlijke antwoord van

effect is aan het begin van de pauze het

het lichaam en geeft uiteenlopende

grootst. De conclusie is dan ook dat

reacties, zoals overmatige stimulatie

meerdere kortere pauzes effectiever

van de hersenstam en de productie van

werken voor de ontspanning dan een

hormonen in de bijnierschors. Stress

enkele langere. Na elke pauze is een

kan het persoonlijk welbevinden aan-

korte fase van opnieuw inwerken nodig.

tasten, maar ook ziekte en disfunctioneren veroorzaken.

30

Gezond musiceren


15-12-2006

09:39

Pagina 31


Gezond musiceren

31


15-12-2006

09:39

Pagina 32

Ergonomie

De menselijke arm en hand vormen samen een bewonderenswaardig instrument, dat een breed scala aan handelingen kan uitvoeren. De hand is het ‘instrument der instrumenten’ (Aristoteles). Een veelvoud aan bewegingsmogelijkheden geeft de menselijke hand alle mogelijkheden voor optimale aanpassing en creativiteit.

Nr. 1

Daarbij is het effect van elke door de spieren aangezette beweging het grootst in de middenstand van de gewrichten. In de uiterste standen neemt ze sterk af. Werking van gewrichten en biceps Ieder beweging die in de buurt van de middenstand van de gewrichten uitgevoerd wordt, is effectief en in die zin ergonomisch. Helaas vraagt het spelen van instrumenten vaak bewegingen die

Nr. 2

aan de grens van het mogelijke liggen. Dat belast de spieren en gewrichten op ongunstige wijze en zou men dan ook zoveel mogelijk moeten vermijden. Waarom bewegingen aan de uitersten zo ongunstig zijn, wordt in de afbeelding aan de hand van de biceps duidelijk gemaakt. Het principe geldt echter eveneens voor vrijwel alle andere bewegingen die voor het musiceren noodzakelijk zijn. De biceps is de meest bekende buigspier van de arm. Deze spier zet net onder de elleboog aan de onderarm aan, en loopt bijna parallel aan de bovenarm

32

naar

het

Nr. 3

schouderblad.

Onder de symbolisch getekende syste-

Aangewende kracht (grijze pijl) en

men van bovenarm, onderarm en hand

werkzame kracht (zwart) bij de biceps

Gezond musiceren


15-12-2006

09:39

Pagina 33

Ergonomie

zijn in de afbeelding de hefbomen

Ergonomische situatie bij het spelen

getekend, die effectief voor de beweging

van instrumenten

rondom het ellebooggewricht beschik-

Het spelen van instrumenten vereist

baar zijn. Duidelijk zijn in nr. 1 de rela-

helaas vrij vaak extreme lichaamshou-

tief grote hefboom en in nr. 2 en 3 de

dingen. Ergonomische vormgeving was

aanzienlijk ongunstigere kortere hefbo-

ook geen factor bij de evolutie van de

men te zien. In nr. 1 staan boven- en

instrumenten. Daarom is er een aantal

onderarm in een hoek van 90° in de elle-

kleine, maar wezenlijke veranderingen

boog. De spierkracht draait de onder-

en aanvullingen voor instrumenten

arm om de elleboog naar de bovenarm.

beschikbaar die de belasting voor de

In deze middenstand werkt bijna de

musicus verkleinen en het spelen ver-

gehele spierkracht in de richting van de

gemakkelijken. Een aantal van deze

beoogde rotatie. In nr. 2 is een vrijwel

technische hulpmiddelen voeren we als

geheel gestrekte arm afgebeeld, waarop

suggestie op bij de behandeling van de

een kracht van gelijke grootte probeert

specifieke instrumenten.

een rotatie om de elleboog te bewerkstelligen waarmee de onderarm zich

Wat kunnen de gevolgen zijn?

naar boven beweegt. Van de aangewen-

Een extreme lichaamshouding maakt

de spierkracht (de grote, naar boven

het spelen zwaarder, leidt tot snellere

wijzende pijl) kan slechts een klein deel

vermoeidheid en kan in ernstige geval-

voor de bedoelde beweging gebruikt

len blijvende schade veroorzaken. Deze

worden. Deze component wordt weer-

bespreken

gegeven door de kleine zwarte pijl die

Beroepsgerelateerde aandoeningen.

we

in

het

hoofdstuk

loodrecht op de onderarm staat. De botten en het gewricht nemen de reste-

Wat kunt u zelf doen?

rende, grotere krachtcomponent in de

Probeer in ieder geval altijd extreme

richting van de onderarm op. Deze

buiging, strekking of spreiding te ver-

component resulteert niet meer in

mijden. Diverse hulpmiddelen kunnen

beweging. Een even ongunstige situatie

hierbij ondersteuning bieden. U kunt

kunt u zien in nr. 3. Hier is de arm bijna

hetzelfde punt in uw reikwijdte berei-

geheel gebogen. Evenals in nr. 2 is hier

ken met verschillende posities van

slechts een kleine component van de

romp, bovenarm, onderarm en hand.

totale kracht werkzaam (zichtbaar als

Probeer verschillende mogelijkheden

kleine zwarte pijl naar links) voor de

uit, en wen u aan die houding waarbij u

beweging zelf.

de gebruikte gewrichten zo weinig mogelijk in een extreme positie moet houden. De voor de gewenste beweging

Gezond musiceren

33


15-12-2006

09:39

Ergonomie

effectief gebruikte kracht (de zwarte pijlen in de afbeelding) wordt weer snel groter als de buiging minder extreem wordt. Bij een hoek van 30° gebruikt u al weer 50 procent van de ingezette spierkracht voor de beweging. Aantal vierkante meter ruimte per musicus Als richtlijn voor de orkestruimte geldt bijvoorbeeld in Duitsland een oppervlak van 1,3 m2 per persoon.

34

Gezond musiceren

Pagina 34


15-12-2006

09:39

Pagina 35

Beroepsgerelateerde aandoeningen

Wie gezond is, ondervindt van zware belasting meestal geen problemen. Maar al een geringe conditionele achteruitgang of een wat langere werktijd kan juist op de plekken waar de belasting het zwaarst is klachten of aandoeningen veroorzaken. Veel aandoeningen kunnen u hinderen bij het professioneel

musiceren.

beroepsgerelateerde

Dit

zijn

aandoeningen.

Hiermee bedoelen we alle aandoeningen

die,

onafhankelijk

van

hun

ontstaan, een grote invloed hebben op de mogelijkheid uw instrument te bespelen.

Gezond musiceren

35


15-12-2006

09:39

Pagina 36

Blazers

Koper- en houtblazers worden in ver-

den, bespreken we ook in het hoofdstuk

gelijking tot de andere groepen orkest-

over geluid en gehoorschade)

musici vaker arbeidsongeschikt. De aandoeningen kunnen voorkomen bij

Perifeer zenuwstelsel

het oor, het perifeer zenuwstelsel, hart en bloedvaten, het ondersteunings-

Ziektebeeld: beschadiging door druk

en bewegingsapparaat, de ogen, het

van de zenuwen in de lippen (nervus

centraal zenuwstelsel, de ademhalings-

facialis of aangezichtszenuw) in de

wegen en de huid.

embouchure. Dit kan primair of secundair optreden bij een focale dystonie

Het oor

(zie centraal zenuwstelsel).

Ziektebeeld: gehoorschade (zie ook

Belasting: op enkele uitzonderingen na

hoofdstuk over geluid en gehoorschade)

komt de beschadiging door druk alleen voor bij koperblazers. De doorslagge-

36

Belasting en mogelijke oplossingen: de

vende factor in de belasting is de mond-

belasting van het oor en de manieren

stuk-druk. Bij metingen zijn waarden

waarop men gehoorschade kan vermij-

gevonden van 15 N - 35 N (hoogste

Gezond musiceren


15-12-2006

09:39

Pagina 37

Blazers

waarde 140 N). In de oude, misschien

men beter een rustperiode in acht

nog beter bekende eenheid komt dat

nemen. Daarna kan men geleidelijk

overeen met 1,5 kp -3,5 kp resp. 14 kp.

weer beginnen met oefenen. Om pro-

In de embouchure wordt allereerst de

blemen met de embouchure te voorko-

doorbloeding verstoord, waardoor dan

men is het raadzaam vroeg in de carriè-

later storingen in de stofwisseling en

re,

zenuwschade ontstaan. De beschadi-

muziekschool of voor de gang naar het

ging van de embouchure begint met

conservatorium, preventief onderzoek

geprikkelde zenuwen (verhoogde gelei-

bij een gespecialiseerde tandarts te

dingssnelheid van boven 56 m/s bij een

laten uitvoeren. Dit gecombineerd met

EMG-onderzoek). Wanneer deze prik-

een noodzakelijke en op de behoeften

keling overgaat in een beschadiging van

afgestemde behandeling. Verlies van

de nervus facialis (verlaagde geleidings-

tanden of het scheefgroeien van tanden,

snelheid van minder dan 40 m/s bij

die dan in het embouchuregebied op de

EMG-onderzoek) is verschillend van

lippen drukken, kunnen problemen

individu tot individu. Dit kan zelfs pas

met

na enkele jaren gebeuren. In de regel

Afhankelijk van het blaasinstrument dat

gaat men er van uit dat het gebit de oor-

bespeeld wordt, kunnen ook een te spit-

zaak is. Onderzoek van de mond levert

se bovenkaak of te dikke respectievelijk

echter zelden duidelijke aanwijzingen

te dunne lippen oorzaken zijn van pro-

op. Een langdurig aanhoudend bran-

blemen met de embouchure.

bij

de

de

eerste

lessen

embouchure

op

de

versterken.

dend gevoel in de lippen is een alarmsignaal.

Hart en bloedvaten

Mogelijke oplossingen: voor de blazers

Ziektebeeld: verstoring van de door-

zijn er meerdere oplossingen mogelijk.

bloeding van de hersenen, met of zonder

Allereerst moet gekeken worden of het

beroerte, hartinfarct, hoge bloeddruk.

contactvlak van het mondstuk door een ander mondstuk vergroot kan worden.

Belasting: bij het blazen ontstaat als bij-

Verder is het uiterst belangrijk op soup-

zondere belasting verhoogde druk in de

lesse te spelen en de aanzet niet op

mond en borstkas. In de mond van

kracht tot stand te brengen. Hierbij kan

koperblazers zijn luchtdrukken van

instructie en controle van een gespecia-

20-130 mm Hg gemeten; bij houtblazers

liseerde pedagoog helpen. Dit om

varieerde dat van 20-90 mm Hg. Men

embouchure dystonie te voorkomen of

gaat er van uit dat de druk in de borst-

te behandelen. Om een permanente

kas nog verder verhoogd is. Deze

zenuwbeschadiging te voorkomen, kan

aanname wordt ondersteund door

Gezond musiceren

37


15-12-2006

09:39

Pagina 38

Blazers

metingen met een sonde in de slokdarm

wegen kan men verminderen door een

en door onderzoek met hartkatheters

passende ademtechniek.

voor medische attesten. Deze verhoogde druk kan een cardiaal trauma met

Ondersteunings- en bewegingsapparaat

tijdelijke hartritmestoornissen, storin-

38

gen in doorbloeding van het hart en

Ziektebeeld: aandoeningen van de cer-

eventueel de rest van het lichaam en

vicale wervelkolom met pijn in de

syncopen (black-out) veroorzaken.

schoudergordel (cervicobrachiaal syn-

Persoonlijke risicofactoren die hierbij

droom), periartritis humeroscapularis

een rol kunnen spelen zijn: roken, wei-

PHS (ontsteking van de weke delen van

nig bewegen en overgewicht met of zon-

het schoudergewricht), epicondylitis

der stoornissen in de vetstofwisseling.

(irritatie van het beenvlies bij de pees-

Mogelijke oplossingen: blazers kunnen

aanzet van de onderarmspieren rond

beter zorgen voor een goed getraind

de elleboog), artrose van vinger- en

hart- en vaatsysteem bijvoorbeeld door

ellebooggewrichten, contractuur van

duursport en een gezonde levenswijze.

Dupuytren, waarbij de vingers in buig-

De verhoogde luchtdruk in de lucht-

stand worden gedwongen.

Gezond musiceren


15-12-2006

09:39

Pagina 39

Blazers

teDe brengen. ogen Belasting: deze aandoeningen ontstaan vooral door statische inspanning bij het spelen, extreme gewrichtshoudingen

Ziektebeeld: het loslaten van het net-

(buiging of strekking) van vooral de vin-

vlies, onbehandelbare groene staar

gers, ontoereikende techniek, de histo-

(glaucoom) en aandoeningen van de

risch gegroeide en ergonomisch vaak

oogzenuw. Deze aandoeningen komen

gebrekkige vormgeving van de instru-

voornamelijk voor bij mensen die daar

menten en door persoonlijke aanleg.

aanleg voor hebben of zijn het gevolg

Statische inspanning brengt altijd een

van oogletsel. In enkele gevallen kun-

vermindering van de doorbloeding van

nen ook een onregelmatige kromming

de spieren met zich mee, wat weer bij-

van het hoornvlies en oudziendheid het

draagt tot myogelose (spierverharding)

wisselen tussen het lezen van de blad-

en geïrriteerde pezen.

muziek en het kijken naar de dirigent bemoeilijken. Zelfs als geschikte opti-

Mogelijke oplossingen: om de spieren te

sche hulpmiddelen gebruikt worden.

kunnen ontspannen legt u het instrument bij elke gelegenheid waar dat

Belasting: de lang aanhoudende ver-

mogelijk is neer. Een goede techniek,

hoogde luchtdruk in de borstkas voert,

compenserende oefeningen en ontspan-

zoals ook bij de stoelgang het persen,

ningstechnieken

de

tot stuwing in de bloedvaten. Deze ver-

belasting. Lang aanhoudende pijn in

oorzaakt een verhoogde druk in de

schoudergordel, nek, arm of hand is

ogen en de hersenen. Deze verhoogde

altijd een waarschuwing. Houd dan

druk in de ogen kan de ontwikkeling

eventueel een rustperiode aan. Goede

van oogaandoeningen versnellen.

verminderen

ervaringen zijn er met de ergonomische aanpassing van de plaatsing van gaten

Mogelijke oplossingen: bij het loslaten

en kleppen aan de individuele omstan-

van het netvlies en glaucoom kan men

digheden. Ook draagbanden waaraan

moeilijk lang professioneel musiceren.

het instrument voor de borst hangt.

Bij voortijdige vermoeidheid van de

Deze verdelen het gewicht zoveel

ogen, bijvoorbeeld door slechte belich-

mogelijk over de schouders. Verder zijn

ting, spreken we niet over een aandoe-

er standaards, stutten en steunpinnen

ning. Hier wordt in het hoofdstuk

voor grotere instrumenten en fluiten

Belichting op ingegaan. Ook kunt u uw

met een gebogen kopstuk. Ook zijn er

gezichtsvermogen met speciale opti-

hobo’s met een gebogen pijpje om het

sche hulpmiddelen corrigeren. Lees

instrument in een meer verticale positie

daarvoor het hoofdstuk Belichting, zien

Gezond musiceren

39


15-12-2006

09:39

Pagina 40

Blazers

en bladmuziek.

Centraal zenuwstelsel Mogelijke oplossingen: een succesvolle behandeling van focale dystonie vraagt

Ziektebeeld: primaire of secundaire

een tijdige behandeling door samen-

focale dystonie in het aanzetgebied in

werkende

de lippen (zie ook het perifere zenuw-

gedragstherapeuten en muziekpedago-

stelsel) of in de vingers, psychose, aan-

gen. In individuele gevallen kan toepas-

doeningen aan de pezen, epilepsie.

sing van botox en anticholinergica

gespecialiseerde

artsen,

onder medisch toezicht helpen. Mentale Belasting: primaire focale dystonie zon-

oefeningen hebben zich bewezen als het

der beschadiging van de lippen door

gaat om het leren van een nieuwe of

druk komt relatief zelden voor. Onder

betere techniek.

focale dystonie, ook wel ‘musicuskramp’

Ademhalingswegen

of ‘beroepsneurose’ genoemd, wordt een onwillekeurige verkramping en gebrekkige coördinatie van bepaalde

Ziektebeeld: chronische bronchitis en

spiergroepen verstaan. Deze treden op

angina kunnen het functioneren sterk

bij specifieke bewegingen aan het

belemmeren en blazers kunnen last

instrument. Dit komt meestal voor bij

hebben van een ‘opgeblazen hals’ met

personen die daar gevoelig voor zijn en

geïrriteerde halszenuwen door oprek-

in situaties waarin artistiek prestatie-

king.

vermogen en de gestelde eisen door een onvoldoende techniek niet op

Belasting: het spelen van blaasinstru-

elkaar aansluiten. Als oorzaken onder-

menten heeft een positief effect. De

zoekt men storingen in de besturing

belasting werkt in dit geval als training.

door het centrale zenuwstelsel, die

Bij het ontstaan van chronische bron-

optreden bij stereotypische herhalingen

chitis en angina kan de droge lucht in

van complexe bewegingen. EMG-onder-

de speelruimtes een rol spelen. Deze

zoek wijst op contracties van antago-

ziektes ziet men echter vooral bij

nistische spiergroepen. Vaak blijken

rokers. De verhoogde luchtdruk in de

introverte personen met hyperactiviteit

luchtwegen bij het blazen leidt, in com-

te reageren, terwijl extraverte personen

binatie met van nature zwak bindweef-

passief reageren. In beide gevallen vol-

sel, tot een opgeblazen hals. Meestal

gen fouten in het spel, met daarna toe-

speelt hier ook een ontoereikende

nemende coördinatieproblemen bij de

adem- en blaastechniek een rol.

lippen of de vingers.

40

Gezond musiceren


15-12-2006

09:39

Pagina 41

Blazers

Mogelijke oplossingen: voldoende lucht-

vermeerderen en komen de sympto-

bevochtiging in de werkruimtes, vooral

men naar boven. De mondstuk-druk is

in de winter, dragen bij tot verminde-

ook mede verantwoordelijk voor het

ring van de prikkeling van de slijmvlie-

vormen van slijmvliesgranulomen in het

zen in de ademhalingsorganen (zie ook

embouchure-gebied.

het hoofdstuk Klimaat). Stoppen met roken, juist bij een chronische bronchi-

Mogelijke oplossingen: mondstukken

tis, is natuurlijk noodzakelijk. Het ont-

moeten principieel vrij van nikkel zijn.

staan van een opgeblazen hals kan men

De contactallergie kunt u verhelpen

door training van de halsspieren en ver-

door gebruik te maken van nikkelvrije

betering van de blaastechniek tegen-

mondstukken of door een kunststoflaag

gaan.

op het mondstuk. De frequentie van door mondstuk-druk veroorzaakte her-

Huid

pes-uitbraken kunt u alleen verminderen door gebruik van een blaastechniek

Ziektebeeld: nikkel-contact-allergie op

met minder druk. Een anti-virale thera-

de lippen bij koperblazers, chronische

pie kan helpen als de ziekte het blazen

koortslip (herpes labialis), gezwellen in

al te zeer bemoeilijkt. Granulomen op

de slijmvliezen (granulomen) aan de

de slijmvliezen van de lippen zou men

onderlip.

chirurgisch kunnen laten behandelen. Daarnaast kan het nodig zijn de druk op

Belasting: voor een contactallergie zijn

het mondstuk te verminderen en even-

nikkel-ionen in het mondstuk een mak-

tueel ook de tandarts scherpe randen of

kelijk aanwijsbare oorzaak. Er zijn

oneffenheden van de tanden te laten bij-

nikkelvrije mondstukken te koop. De

werken.

mondstuk-druk is een belangrijke factor bij het ontstaan van een chronische koortslip. Bijna iedereen is wel eens geïnfecteerd met herpes simplex en het virus overleeft jarenlang in het menselijk lichaam. Door een zwak afweersysteem of door externe factoren, zoals zonlicht, druk of zelfs weerzin, kan het virus zich gaan

Gezond musiceren

41


15-12-2006

09:39

Pagina 42

Strijkers


(ontstekingen en deels degeneratie rond het bot van de elleboog en uit-

Bij strijkers treden vooral blessures van

steeksels aan ellepijp en spaakbeen),

het ondersteunings- en bewegings-

tendovaginitis (chronische peesschede-

apparaat op als beroepsgerelateerde

ontsteking van de buigpezen in de lin-

aandoeningen.

kerhand) en artrose in de gewrichten van de vingers en in het kaakgewricht.

Ziektebeeld: aandoeningen van de cervicale wervelkolom met chronische

Belasting: twee belastingsfactoren zijn

pijn in de nek, schouder en arm met ten

belangrijk bij het ontstaan van deze

dele

blessures:

uitstraling

naar

de

handen,

herhaalde blokkering van de cervicale

- langdurige statische arbeid van de

en thoracale wervelkolom bij over-

spieren door het vasthouden van

beweeglijkheid, artrose gepaard gaand

instrument en strijkstok;

met ontsteking van het gewricht tussen schoudertop

42

en

sleutelbeen

aan

- deels extreme gewrichtshoudingen, eveneens

samenhangend

met

de linkerzijde (periartritis acromio-

statische arbeid van bepaalde spier-

clavicularis), epicondylitis en styloiditis

groepen.

Gezond musiceren


15-12-2006

09:39

Pagina 43

Strijkers

Deze vorm van spierarbeid hangt

optreden van epicondylitis en styloiditis

samen met gereduceerde doorbloeding,

in de rechterarm zijn het vasthouden

verhoogde vermoeidheid en verharding

van de strijkstok, de druk van de boog

van de spieren, evenals irritatie van de

op de snaren (vooral bij f en ff) en de zij-

peesaanhechtingen. Chronische aan-

waartse bewegingen in het handge-

doeningen van de peesaanhechtingen

wricht verantwoordelijk.

werken

artrose

in

nabij

liggende

gewrichten in de hand. Bij violisten en

Artrose in de gewrichten van de vingers

altisten veroorzaakt voornamelijk de

wordt bevorderd door het grijpen van

schouder-kin-tang, waarmee men het

de snaren en het vasthouden van de

instrument vasthoudt, vroegtijdige slij-

strijkstok. Hoofdoorzaken zijn echter

tage-aandoeningen van de cervicale

een verminderde belastbaarheid van de

wervelkolom.

gewrichten of aandoeningen die het gevolg zijn van ontstekingen in de

Naast het vasthouden van het instru-

gewrichten.

ment speelt ook nog individuele buiging

Alle musici kennen verharde spieren

en

mee.

als gevolg van het vasthouden van hun

Daardoor worden de tussenwervelschij-

instrumenten en het voor het lichaam

ven en de kleine wervelgewrichten van

houden van de armen tijdens het spe-

de cervicale wervelkolom fout belast,

len. Vooral in schouders en nek.

wat degeneratieve vergroeiingen ver-

Verharde spieren alleen leiden echter

oorzaakt. In een ongunstige anatomi-

niet tot het moeten opgeven van het

sche situatie kunnen de uit de cervicale

beroep.

draaiing

van

het

hoofd

wervelkolom uittredende zenuwen geïrriteerd raken. Ook de periartritis acro-

De ‘schouder-kin-tang’ van de altisten

mioclavicularis aan de linkerzijde wordt

en violisten kan ook een foutieve

voornamelijk bij de ‘kop-strijkers’ waar-

belasting van met name het linker

genomen en ontstaat door het vasthou-

kaakgewricht veroorzaken. Het gevolg

den van het instrument. De oorzaak van

kan een artrose van het kaakgewricht

epicondylitis, styloiditis en tendovagini-

met ernstige klachten in het kaakge-

tis van de linker hand wordt gezocht in

bied zijn. Vaak worden deze klachten

het grijpen en indrukken van de snaren

eerst als kiespijn ervaren.

in combinatie met het spreiden van de vingers en de maximale draaiing naar

Mogelijke oplossingen: eigenlijk zou u

buiten van de onderarm (supinatie),

elke gelegenheid moeten aangrijpen

vooral bij violisten en altisten. Voor het

om het vasthouden van de viool of altvi-

Gezond musiceren

43


15-12-2006

09:39

Pagina 44

Strijkers

ool te onderbreken en het instrument

muziekpedagoog laten uitvoeren.

neer te zetten. Ook kunt u de kinhouder en schoudersteun zo aanpassen, dat er

Het oor

gespeeld kan worden met het hoofd zoveel mogelijk rechtop en zo weinig

Ziektebeeld, belasting en mogelijke

mogelijk

oplossingen: zie hoofdstuk Geluid en

opgetrokken

schouders.

Inhammen in de altviool maken de toe-

gehoorschade.

gang voor de linkerhand makkelijker. Passende snaardikte en -legeringen

Centraal zenuwstelsel

helpen de benodigde druk op de snaren te verminderen en wijzigen de hoek

Ziektebeeld:

waaronder de snaren over de kam

‘beroepsneurose’ of ‘musicuskramp’

focale

dystonie,

ook

lopen. Passende strijkstokken met een

genoemd. Symptomen zijn een trillende

optimale gewichtsverdeling maken het

strijkstok of coördinatieproblemen van

vasthouden makkelijker.

de linkerhand.

Veranderingen aan het instrument en

44

techniek kunt u beter zoveel mogelijk in

Belasting: in de paragraaf ‘Centraal

overleg

zenuwstelsel’ in het hoofdstuk ‘Blazers’

met

een

gespecialiseerd

Gezond musiceren


15-12-2006

09:39

Pagina 45

Strijkers

staan de definitie en ontstaan van

storingen in het gevoel en in een later

focale dystonie. Ook bij strijkers zijn

stadium ook spieratrofie in de muis van

zich herhalende bewegingen bij het grij-

de duim tot gevolg, supinatortunnelsyn-

pen van de snaren en bij het bewegen

droom (compressiebeschadiging van

van de strijkstok doorslaggevend voor

een zijtak van de nervus radialis. Hierbij

het ontstaan van focale dystonie. Vaak

raakt de strekspier verzwakt of verlamd

wordt het veroorzaakt door hoge

in de eerste kootjes van de pink, dan de

artistieke verwachtingen in combinatie

duim en ten slotte van alle vingers.

met gebreken in de techniek of pijn in

Uitval van het gevoel is niet beschre-

de elleboog of hand.

ven).

Mogelijke oplossingen: dit is alleen te

Belasting: de belastingen die deze aan-

verhelpen als de diagnose bijtijds

doeningen veroorzaken zijn verschil-

gesteld wordt en begeleiding van

lend.

artsen, gedragstherapeuten geregeld is.

Alle strijkers zijn vertrouwd met de

Vermijden van schadelijke bewegingen

eeltvorming op de vingertoppen van de

en het aanleren van nieuwe bewegings-

linkerhand als een natuurlijke bescher-

patronen in het spel moeten op de

ming. In individuele gevallen treedt na

voorgrond staan. Farmaceutische maat-

deze overreactie van de huid een

regelen (botox, anticholinergica en

meestal onomkeerbare afbouw van

eventueel beta-blockers) kunnen in

onderhuids vet en bindweefsel op als

individuele gevallen het genezingspro-

reactie op de overbelasting door het

ces ondersteunen.

indrukken der snaren. De zenuwuiteinden, die normaal gesproken in het

Perifeer zenuwstelsel

onderhuids weefsel ingebed zijn, worden nu direct blootgesteld aan de druk

Ziektebeeld: (zie voor een uitleg van de

van de snaren. Omdat deze aandoening

medische

onderdeel

een lange ontwikkelingstijd kent, komt

Strijkers). Beschadiging als gevolg van

de patiënt meestal in een laat stadium

druk van het gevoelige deel van de ner-

pas bij de dokter. Bij het ontstaan van

vus medianus in de laatste vingerkoot-

het carpaal tunnelsyndroom in de lin-

jes van de linker wijs- en middelvinger,

kerhand met beschadiging van de ner-

carpaal tunnelsyndroom (compressie-

vus medianus ziet men de mechanische

beschadiging van de nervus medianus).

prikkeling en ontsteking van het tun-

Hierbij is de zenuw bekneld geraakt in

nelweefsel door de buigpezen van de

het

vingers als oorzaak.

termen

het

handwortelligament.

Dit

heeft

Gezond musiceren

45


15-12-2006

09:39

Strijkers

De beschadiging van de nervus radialis bij het supinatortunnelsyndroom aan de linkerhand komt bijna uitsluitend bij violisten en altisten voor. Een zijtak van de nervus radialis loopt door een spleet in een spier van de onderarm die de supinatie (draaiing naar buiten) verzorgt. Op de met het vioolspelen optredende extreme supinatie kan deze zenuw met verlammingsverschijnselen van de vingerstrekspieren reageren. Mogelijke oplossingen: tegen de afbouw van onderhuids weefsel van de vingers van de linkerhand helpt als eerste een rustperiode. In deze tijd kan men met fysiotherapie de doorbloeding van de vingers stimuleren. De drukbelasting op de vingertoppen kan u reduceren door de vingertoppen te beschermen met een ‘handschoen’, liefst van leer. Ook zou men kunnen proberen om de spanning van de snaren te verminderen en de plaats waarop de snaren ingedrukt moeten worden iets te verplaatsen. Bij carpale en supinator tunnelsyndromen zijn chirurgische ingrepen vaak onvermijdelijk. Om recidive te voorkomen is een aanpassing van de speeltechniek nodig.

46

Gezond musiceren

Pagina 46


15-12-2006

09:39

Pagina 47

Toetsinstrumentalisten

Pianisten, organisten en accordeonisten

de langdurige extreme spreiding van de

hebben vooral te maken met blessures

vingers de hoofdoorzaak. Daar komt

van het ondersteunings- en bewegings-

nog bij dat de handgewrichten in afwij-

apparaat die een nadelige invloed kun-

king van de fysiologische uitgangsposi-

nen hebben op hun beroepsleven.

tie belast worden. Het langdurige buigen of strekken van de hand levert


onnodige belasting van de buig- respectievelijk strekspieren, met als conse-


quentie epicondylitis, styoliditis en ten-

medische

onderdeel

dovaginitis. Het zittende werk en het

Strijkers) epicondylitis, styoliditis, ten-

voor het lichaam houden van de onder-

dovaginitis, gespannen, verharde en

armen bevorderen klachten van de

pijnlijke spieren in nek, schouder, rug

spieren in nek, rug, schouders en

en bovenarmen, supinatortunnelsyn-

bovenarmen.

termen

het

droom, carpaal tunnelsyndroom. Belasting: voor de ontwikkeling van

Mogelijke oplossingen: een goede tech-

aandoeningen van armen en handen is

niek en zithouding vormen de basis

het strekken van de armen samen met

voor preventie of genezing van aandoe-

Gezond musiceren

47


15-12-2006

09:39

Pagina 48

Toetsinstrumentalisten

ningen van het ondersteunings- en

Mogelijke oplossingen: rustperiodes en

bewegingsapparaat. Vaak is het nodig

medische, psychotherapeutische en

om voor de voorzichtige opbouw van de

fysiotherapeutische maatregelen moe-

techniek een langere rustperiode in te

ten altijd het begin van de behandeling

lassen. Deze tijd is nodig om de klach-

van focale dystonie vormen. Mentale

ten zoveel mogelijk te verhelpen door

oefening ondersteunt de geleidelijke

middel van medische, psycho- en

opbouw van een passende nieuwe

fysiotherapeutische maatregelen. De

speeltechniek, uiteraard onder leiding

zitplaats van de pianist moet zodanig

van een gespecialiseerde therapeut (zie

ingericht zijn dat handrug en onderarm

ook de andere instrumentengroepen).

tijdens het spelen op één lijn liggen. Dit vermindert de verkeerde statische belasting van de onderarmstrekkers en -buigers.

Centraal zenuwstelsel Ziektebeeld: focale dystonie met storingen in de coördinatie van een of meerdere vingers. Belasting: bij de behandeling van blazers en strijkers zijn de oorzaken van het ontstaan van focale dystonie al besproken. Hier ontstaat de blessure meestal wanneer men wegens pijnlijke armen en handen herhaaldelijk de techniek verandert en nieuwe bewegingen onvoldoende ingesleten raken.

48

Gezond musiceren


15-12-2006

09:39

Pagina 49

Tokkelinstrumentalisten en slagwerkers


arm. De belasting voor het gehoor is in

medische

onderdeel

het hoofdstuk Geluid en gehoorschade

Strijkers) epicondylitis, cervicobrachiaal

beschreven. In het bijzonder hebben

syndroom, artrose in schouder- en vin-

slagwerkers

gergewrichten,

extreem hoge geluidsniveaus en recht-

termen

het

binnenoordoofheid,

en

paukenisten

met

focale dystonie.

streeks impulsgeluid te maken.

Belastingen: bij harpisten veroorzaakt

Hoogfrequente herhalende bewegingen

vooral de houding met de arm voor het

komen bij de slagwerkers aan beide

lichaam tot typisch werkgerelateerde

handen en bij gitaristen aan de rechter-

klachten van het ondersteunings- en

hand veel voor. Irritatie in deze bewe-

bewegingsapparaat met epicondylitis

gingen kunnen bij een vatbare persoon

en cervicobrachiaal syndroom. Bij gita-

relatief vroeg tot klachten leiden.

risten is dat de supinatie van de linker-

Gezond musiceren

49


15-12-2006

09:39

Pagina 50

Tokkelinstrumentalisten en slagwerkers

Mogelijke oplossingen: harpisten dienen de conditie van schouder-, nek- en armspieren door middel van versterking- en rekoefeningen altijd op een hoog niveau houden. Zo blijven zij goed in staat de noodzakelijke statische armstrekking uit te voeren. De voetsteun van de gitarist moet stabiel en goed instelbaar zijn. Dan kan het instrument zo worden vastgehouden dat het makkelijk te bespelen is.

50

Gezond musiceren


15-12-2006

09:39

Pagina 51

Verwijzingen en links

www.orkestengehoor.nl alles over gehoorzaken in de orkesten; ‘technische’ info, maatregelen, onderzoeksrapporten en veel verwijzingen naar relevante websites (gehoorbeschermers, geluidsschermen e.d.)

www.muziekenzorg.nl alles over de blessures van musici, de preventie, de behandeling en de behandelaars ervan, van Stichting Gezondheidszorg voor Musici, mét blessurewijzer!

www.arbopodium.nl alles over arbeidsomstandigheden in de podiumkunsten

www.violinistinbalance.nl opgezet door docent Hogeschool Kunsten Utrecht

Gezond musiceren

51


52

15-12-2006

Gezond musiceren

09:39

Pagina 52

Gezond musiceren. Gezondheidsaspecten voor orkestmusici, muziekpedagogen en studenten. Gezond musiceren 1

Recommend Documents